Mądrość a polityka

Pojęcie mądrości pełni istotną funkcję w platońskiej teorii polityki. Jest wa-runkiem nie tylko etyczności i szczęśliwości, ale i właściwie funkcjonującego państwa. Pełni tu potrójną rolę: po pierwsze, jest celem wychowania obywa-teli, po drugie, jest pożądaną cechą rządzącego państwem: filozofa-monarchy, po trzecie, jest własnością samego państwa; tj. mądre państwo to takie, które właściwie działa wobec siebie i innych państw. Mądrość jest zatem podstawą powodzenia realizacji idei państwa;

Albo miłośnicy mądrości (philosophos) nie będą mieli w państwach władzy królew-skiej, albo ci dzisiaj tak zwani królowie i władcy nie zaczną się w mądrości kochać uczciwie i należycie, i pokąd to się w jedno nie zleje – wpływ polityczny i umiłowanie mądrości a tym licznym naturom, które dziś idą osobno, wyłącznie tylko jednym albo wyłącznie drugim torem, drogi się nie odetnie, tak długo nie ma sposobu, żeby zło nie ustało, [...] nie ma ratunku dla państw, a uważam, że i dla rodu ludzkiego³⁵⁶.

Odpowiednio prowadzona polityka nie polega, w opinii Platona, na speł-nianiu ludzkich pragnień czy na zarządzaniu potrzebami obywateli, ale przede wszystkim na ich etycznym formowaniu (wychowaniu); prawdziwa polityka ma prowadzić do poprawy ludzi w aspekcie moralnym, tj. w zgo-dzie z najwyższymi wartościami moralnymi. Podstawową funkcją jest zatem funkcja etyczna. Moralność i polityka są tu nierozłączne. Teoria ta wiąże się z przekonaniem, że szczęście leży w doskonaleniu dzielności moralnej. Polity-ka prowadzona zgodnie z takim założeniem powinna stawiać za cel nie dobro materialne, ale szczęście zgodne z prawem moralnym, a właściwie prowadzo-na powinprowadzo-na zachęcać obywateli do postępowania etycznego (praktykowania dzielności moralnej (arete))³⁵⁷.

356 Państwo, 473d1–e1, tłum. W. Witwicki.

357 Zob. K. Leśniak, Platon, dz. cyt., s. 94.

Filozof odrzuca twierdzenie sofistów, zgodnie z którym człowiek dąży przede wszystkim do zaszczytów, władzy czy przyjemności; właściwym prag-nieniem człowieka jest szczęście, którego warunkiem jest wiedza etyczna. Jeśli zatem państwo ma zapewniać szczęście, to powinno umożliwiać zdobycie tej wiedzy: „Jeżeli człowiek nie postępuje dobrze, to tylko i wyłącznie wskutek niewiedzy. Gdyby wiedział, co to jest dobro i co dobro daje człowiekowi, toby nie czynił zła. A zatem człowiekowi potrzebna jest wiedza o tym, co dobre, a co złe. W swym doskonałym i najlepszym państwie Platon zapewnił wa-runki spełniające taką wizję człowieka, opierając jego zasady na mądrości i wiedzy”³⁵⁸. Zadania etyki i polityki są zbieżne; przypominanie człowiekowi o tym, co stanowi właściwy cel jego życia, i dodatkowo, dostarczanie mu środ-ków do jego osiągnięcia³⁵⁹.

Rola mądrości jest szczególnie widoczna w przedstawionej przez Platona analogii idealnego państwa do ludzkiej duszy. Tak jak człowiek posiada trzy części duszy (zmysłowa, impulsywna, rozumna)³⁶⁰, tak i państwo ma się skła-dać z odpowiadających im trzech podstawowych klas społecznych. Są nimi rzemieślnicy, strażnicy i władcy³⁶¹.Jak rozum powinien sprawować funkcję władczą (tj. odpowiednio nimi kierować ze względu na właściwy cel dzia-łania) wobec podległych mu części duszy, tak i władca powinien właściwie kierować życiem podległych mu obywateli. Warunkiem powodzenia tej misji jest przede wszystkich spełnianie przez władcę właściwej mu cnoty, jaką jest rozum i mądrość. W polityce sprowadzać się ona ma nie tylko do wiedzy dotyczącej zagadnień związanych z najdoskonalszą organizacją państwa i po-lityką zewnętrzną, ale i z ostatecznym celem dążenia człowieka i warunków osiągnięcia przez niego szczęścia. Nie jest to możliwe bez wiedzy, której osta-tecznym przedmiotem są idee, wiedzy episteme: „Bo ta wiedza, w swej istocie królewska [...] zna początek i punkt wyjścia spraw najdonioślejszych w pań-stwach, zna pory odpowiednie i nieodpowiednie, a inne umiejętności robią to, co ona im poleci”³⁶².

Idealny przywódca państwa organizuje je (państwo) ze względu na rozpo-znaną przez siebie wiedzę dotyczącą relacji między ideami, a w szczególności idei dobra. Taką wiedzę posiadać może jedynie filozof (miłośnik mądrości) i z tego powodu władcą we właściwym znaczeniu jest król-filozof.

358 Tamże, s. 100.

359 Zob. tamże.

360 Na ten temat zob. m.in. F D. Miller Jr., The Platonic Soul, w: A Companion to Plato, dz. cyt., s. 278–293.

361 Zob. m.in. G. Reale, dz. cyt., t. 2, s. 287–326.

362 Polityk, 305c9–d4, tłum. W. Witwicki.

3.3.8. Podsumowanie

Koncepcja mądrości omawianego filozofa stanowi z jednej strony rozwinię-cie poglądów jego nauczyrozwinię-ciela Sokratesa, z drugiej stoi w opozycji wobec po-glądów sofistów. Zdecydowanie odrzuca relatywistyczną koncepcję sofistów, opowiadając się, jak Sokrates, za niekonwencjonalnym i obiektywnym cha-rakterem mądrości, która utożsamiona zostaje z wiedzą episteme, warunku-jącą m.in. zachowanie etyczne i szczęśliwość. Koncepcja ta jednak stanowi istotną modyfikację tej wyrażonej przez jego nauczyciela. Wiąże się to z przy-jętymi przez Platona założeniami ontologicznymi. Koncepcja ta, mimo że w ogólności podzielana przez Sokratesa, nie uzyskała u tego drugiego tak mocnych podstaw metafizycznych jak to ma miejsce w wersji platońskiej.

Gwarancją realizmu mądrości jest nie tyle niejasne u Sokratesa „to, co jest podstawą definicji”, ile metafizyczna struktura świata (świat idei). Koncepcja mądrości u Platona jest zatem uzasadniona filozoficznie w większym stopniu, niż w przypadku poglądów Sokratesa.

Podsumowując przeprowadzone w tej części książki rozważania, można stwierdzić, że:

1) filozof definiuje mądrość jako wiedzę episteme, tj. takie prawdziwe i uza-sadnione przekonanie, które osiągane jest w drodze oglądu idei (noesis) i relacji między nimi (gdzie ideę nadrzędną stanowi w szczególności idea dobra). Jest to wiedza o charakterze pojęciowo-mistycznym;

2) stanowisko to jest w opozycji wobec relatywizmu sofistów i stanowi rozwinięcie koncepcji Sokratesa, przede wszystkim w aspekcie meta-fizycznym (pojęcie mądrości odnosi się do idei mądrości);

3) pragnienie mądrości jest elementem natury człowieka, wyrazem troski o duszę, stanowiącej podstawowe zadanie człowieka (w szczególności filozofa);

4) mądrość przysługuje tym („miłośnikom mądrości”), którzy postępują nie tylko zgodnie z aksjomatyczną metodą poznania, ale i dialektyką.

Zadaniem filozofa nie jest zatem tylko poprawne przeprowadzanie ro-zumowań, ale i wgląd w ich przesłanki, który, jako ostatni etap pozna-nia filozoficznego, sprowadza się do wglądu w idee;

5) mądrość jest najwyższą cnotą rozumnej części duszy i jako taka stano-wi warunek etycznego (dobrego) życia; jest też warunkiem właściwego (ze względu na dobro i zło) używania dóbr;

6) stanowi warunek szczęśliwości, tj. nie można być szczęśliwym, nie bę-dąc miłośnikiem mądrości. Z tym że w interpretacji: (a) skrajnie in-telektualistycznej, człowiek mądry to ten, który skupia się wyłącznie na aktywności intelektualnej, odrzucając potrzeby związane ze sferą cielesną; (b) inkluzywistycznej, mądrość, mimo że jest najważniejszym,

to nie jedynym składnikiem szczęścia, którymi są też zaspokojone po-trzeby cielesne, czy, jak w Państwie, aktywność publiczna;

7) wiedza episteme stanowi podstawę wszelkiej innej wiedzy i w tym sen-sie nauka, która poznaje w ten sposób, może być uznana za naukę (filo-zofię) pierwszą;

8) mądrość zbliża człowieka do boskości, pozwala mu uzyskać oczyszcze-nie duszy, aby po śmierci wstąpić do boskiego świata;

9) trudno o jednoznaczną odpowiedź na pytanie o osiągnięcie mądrości i to, czy w pełni przysługuje ona wyłącznie bogom, czy zarówno bogom i ludziom. Można stwierdzić, że odpowiedź będzie zależna od przy-jętej wykładni dialogu. Mądrość nie jest osiągalna za życia (a tylko po śmierci) i wtedy przysługuje w pełni wyłącznie duszom i bogom, lub też jest osiągalna za życia, a w związku z tym w pełni przysługuje zarówno ludziom, jak i bogom;

10) mądrość jest warunkiem koniecznym właściwej polityki, która nie jest możliwa bez wiedzy o ideach. Idealny władca musi być jednocześnie filozofem, tj. posiadać wiedzę episteme, która pozwoli wyznaczać mu właściwe, polityczno-etyczne cele dla obywateli i odpowiednio dobie-rać środki do ich realizacji.

Myśl Platona dotycząca omawianej problematyki stanowi jedną z podstaw dla koncepcji innego myśliciela, jego ucznia – Arystotelesa, który jednocześ-nie w wielu miejscach poglądy swego nauczyciela poddaje znaczącym mody-fikacjom. Koncepcja mądrości u Arystotelesa zostanie omówiona w kolejnym fragmencie książki.