Karol Marks urodził się w niemieckim mieście Trewir nad Renem 5 maja 1818 r., jako syn adwokata. Rodzice Marksa byli zaprzyjaźnieni z radcą rządu rejencji trewirskiej Ludwikiem von Westphalem i dzieci obu familii wychowywały się razem. Karol już od lat młodocianych zdradzał niezwykłe zdolności. Mając lat 17, ukończył gimnazjum trewirskie ze znakomitym świadectwem i udał się na uniwersytet w niemieckim Bonn; tu przebył jeden rok, po czym na dalsze studia uniwersyteckie przeniósł się do Berlina, wprzód jednak w czasie wakacji zaręczył się z przyjaciółką lat dziecinnych, najpiękniejszą panną w Trewirze, Jenny von Westphalen, starszą odeń o cztery lata (ur. 12 lutego 1814). Zaręczyny odbyły się pota-jemnie, bo jakkolwiek Karol był ulubieńcem starego Westphalena, jednak 18-letni student nie śmiał wobec 70-letniego starca stanąć jako konkurent o rękę jego córki, córki wysokiego urzędnika, a siostry jeszcze wyższego (brat jej przyrodni, starszy od niej o 15 lat, późniejszy feudalno-reakcyjny
minister pruski, był wówczas tajnym nadradcą rządu, podczas gdy młodszy jej brat, Edgar, przyjaciel lat dziecinnych Marksa, brał później razem ze szwagrem udział w ruchu socjalistycznym). W pół roku później z Berlina oświadczył się listownie rodzicom Jenny o jej rękę i został przyjęty od razu, ale poślubił ją dopiero w 7 lat po owych zaręczynach.
W Berlinie studiował filozofię i prawo. Od razu porwał go ówczesny prąd filozoficzny tzw. młodo-heglowski2. Filozofia Hegla była na wskroś idealistyczną, tj. pojmowała świat i życie jedynie jako odzwierciedlenie wie-czystej idei. Opierała się na zasadzie nieustannej ewolucji czyli zmienności owej absolutnej idei, we wszystkim się przejawiającej, i właśnie ta strona filozofii Hegla, nauka o nieustannej ewolucji, stanowi jej jądro i jej doniosłe znaczenie w dziejach myśli ludzkiej.
Heglowska filozofia historii pojmuje w ten sposób dzieje ludzkości jako nieustanny rozwój ku coraz wyższym formom. Każda idea, która jest, – ro-zumuje Hegel – jest wpływem koniecznym swoich poprzedniczek, a więc jest konieczną; co jest konieczne, jest rozumne, wszystko więc, co jest, jest rozumne; gdy przestaje być koniecznym, przestaje być i rozumnym, traci tym samym rację bytu i musi zginąć, musi ustąpić miejsca swojej antytezie (sprzeczności), która stała się tymczasem konieczną, a więc rozumną. Tak zwana dialektyczna zasada heglowskiej filozofii, (którą już Goethe przeczuł i najsilniej sformułował w zdaniu: „wszystko, co istnieje, warte zginąć”), była więc w istocie swej na wskroś rewolucyjną, pojmowała bowiem hi-storię jako nieskończony łańcuch nieustannych przeobrażeń i przewrotów. Jednakowoż Hegel sam tej rewolucyjnej konsekwencji nie wyprowadzał ze swej filozofii odnośnie do swojego czasu; nie miał odwagi tego uczynić, a może i nie rozumiał potrzeb i dążności młodego pokolenia. Kończyło się więc u niego na tym, że absolutystyczne, reakcyjne i junkierskie państwo pruskie jest, a więc jest konieczne i rozumne. Posłużyła tedy filozofia Hegla rządowi pruskiemu do „filozoficznego” uzasadnienia i gloryfikacji absolu-tyzmu, ucisku i gwałtu, stała się zatym urzędową filozofią na wszystkich uniwersytetach pruskich. Ale młodsi uczniowie Hegla wyciągnęli z niej wła-śnie konsekwencje rewolucyjne i zaczęli krytyczny obrachunek ze wszyst-kimi panującymi pojęciami w dziedzinie religii, prawa, polityki. I gdy Hegel po francuskiej rewolucji lipcowej 1830 r. gromy oburzenia jął ciskać na tę rewolucję, miało to ten skutek, że jego słuchacze gromadnie go opu-ścili i wpisali się na wykłady innego profesora na berlińskim uniwersytecie,
2 Młodohegliści, Lewica Heglowska, nurt szkoły heglowskiej, dążący do przekształce-nia filozofii w krytykę, której celem była przemiana świata (A. Ruge, M. Stirner) oraz krytykę religii (D. F. Strauss, B. Bauer, L. Feuerbach). Do lewicy heglowskiej nawiązywali K. Marks i F. Engels.
młodoheglisty Gansa3, który pochwalał rewolucję lipcową i objaśniał jej historyczne znaczenie. Do najwybitniejszych młodoheglistów należeli filo-zofowie Dawid Strauss4, Ludwik Feuerbach5 i Bruno Bauer6, prawnik Gans, historyk Fryderyk Koeppen7, dziennikarz Arnold Ruge8.
Marks wpisał się między innymi na wykłady Gansa i Bauera, a z Kop-penem i Bauerem, jakkolwiek byli starsi odeń o lat kilka, rychło wszedł
3 Eduard Gans (1797 lub 1798–1839), niemiecki filozof i teoretyk prawa, uczeń G. He-gla i wydawca jego dzieł, sympatyk liberalizmu i ideałów demokratycznych.
4 Dawid F. Strauss (1808–1874), niemiecki teolog ewangelicki i filozof. W latach 1832– 1835 wykładał filozofię w Tybindze. Twórca spekulatywnej interpretacji chrześcijaństwa w duchu filozofii G. Hegla. Przesłanki teorii Straussa zostały odrzucone przez współczesną biblistykę. Napisał: Das Leben Jesu… (t. 1–2, 1835–1836).
5 Ludwik A. Feuerbach (1804–1872), filozof niemiecki, wywodził się ze szkoły heglow-skiej, a zarazem należał do krytyków idealizmu G. Hegla. Podjął także krytykę chrześcijań-stwa, jako produktu alienacji i źródła zła społecznego. Głosił idee antropologicznego materia-lizmu, opartego na naturalistyczno-sensualistycznej koncepcji człowieka, prowadzące do sfor-mułowania wizji nowej, antropocentrycznej religii miłości. Poglądy Feuerbacha stanowiły inspirację, a zarazem punkt odniesienia dla kształtowania się myśli K. Marksa i F. Engelsa, wywarły wpływ na myśl N. G. Czernyszewskiego, M. Hessa, M. Stirnera. Współczesna filozo-fia dialogu uważa Feuerbacha za jednego ze swych prekursorów z racji jego krytyki utożsamia-nia istoty Boga z istotą rozumu oraz wagi przywiązywanej do kategorii zmysłowości i miłości. Napisał: O istocie chrześcijaństwa (1841), Wykłady o istocie religii (1851).
6 Bruno Bauer (1809–1882), niemiecki filozof, teolog i publicysta. W latach 1834–1842 wykładał na Uniwersytetach w Berlinie i w Bonn. Jeden z głównych przedstawicieli lewicy heglowskiej. W swoich poglądach heglowską koncepcję rozwoju idei absolutnej zastąpił tezą o stopniowym rozwoju powszechnej samowiedzy i utożsamił rozwój ducha absolutnego z rozwojem ludzkości. Wystąpił z krytyką religii chrześcijańskiej i negował wiarygodność oraz historyczną prawdziwość Ewangelii. Krytykował instytucje społeczne i polityczne, poglądy religijne i artystyczne, sprowadzając idee rewolucji do działalności krytyczno-in-telektualnej. Napisał: Kritik der ewangelische Geschichte des Johannes (1840), Kritik der Geschichte der Synoptiker (t. 1–3, 1841–1842).
7 Fryderyk Koeppen Karl Friedrich Köppen (1808–1863), niemiecki filozof, historyk i radykalny publicysta polityczny. Początkowo studiował teologię w Berlinie, lecz pod wpły-wem myślicieli z kręgu lewicy młodoheglowskiej stał się zdecydowanym krytykiem religii. Podczas studiów w Berlinie zaprzyjaźnił się z Karolem Marksem, później nawiązał również znajomość z Fryderykiem Engelsem oraz Arnoldem Ruge, któremu pomagał redagować po-czytne młodoheglowskie pismo „Hallischen Jahrbücher”. Publikował także m.in. w „Rhe-inische Zeitung”. Uchodził za jednego z pionierów europejskich badań nad buddyzmem i życiem religijnym Dalekiego Wschodu.
8 Arnold Ruge, wydawca, w latach 1838–1841 redagował „Hallische Jahrbücher”, pi-smo młodoheglistów, w którym lansowano ideały Hegla odnoszące się do państwa pruskiego, jako wcielenia dziejowego Rozumu. Następnie w latach 1841–1843 wydawał „Deutsche Jah-rbücher”, na łamach którego nastąpiła radykalizacja poglądów młodoheglistów. A. Ruge uznał, że Hegel sprzeniewierzył się własnemu idealizmowi, absolutyzując określone formy ducha i życia społecznego (państwo pruskie, chrześcijaństwo w protestanckiej wersji) jako ostateczne spełnienia wymagań rozumu, że zwrócił się przeciw zasadzie wiecznej krytyki i wykorzystał swój system dla apologii kontemplacyjnego, konformistycznego stosunku do świata.
w zażyłą przyjaźń. Marks pracował naukowo nadmiernie, skutkiem czego nieraz zapadał na zdrowiu. Ukończywszy studia w Berlinie, otrzymał w r. 1841 na uniwersytecie w Jenie tytuł doktora za rozprawę z dziedziny filozofii greckiej (o różnicy między filozofią Demokryta a Epikura9). Już wtedy ujawnił Marks w całej pełni swój niezależny umysł, gdyż na czele tej rozprawy doktorskiej, wbrew przestrogom Bauera, umieścił słowa, którymi przykuty do skały Prometeusz odpowiada lokajowi bogów:
Za niewolniczą służbę twą ja nigdy nie pomieniałbym mej nieszczęsnej doli. Bo raczej do tej skały być przykutym, niż wiernym sługą i posłańcem Zeusa.