Przyjęcie lat 30. Polski międzywojennej jako cezury czasowej dla niniejszego artykułu ma swoje uzasadnienie. Na to dziesięciolecie przypadł bowiem światowy kryzys gospo-darczy, który nie ominął Polski, przyczyniając się pośrednio m.in. do znacznej podwyżki opłat akademickich z różnymi tego faktu konsekwencjami. Wtedy wówczas nastąpiła także ewolucja poglądów ideowych znacznej części studentów oraz skupiających ich stowarzyszeń akademickich. Od początku lat 30. ponowiły się, i to w skali ogólno-krajowej, wystąpienia studenckie, o różnym charakterze i stopniu nasilenia, w dużej części skierowane przeciwko młodzieży żydowskiej, które doprowadzały nieraz na-wet do przejściowego zawieszania zajęć i okresowego zamykania uczelni, w tym także w Krakowie.
W tym czasie przybrała na sile działalność reformatorska ministra wyznań religij-nych i oświecenia publicznego, J. Jędrzejewicza, której apogeum było uchwalenie przez Sejm RP 15 marca 1933 r. nowej ustawy o szkołach akademickich. Jednym z ofi cjalnych argumentów, dla jej wprowadzenia stały się zakłócające rytm pracy uczelni zaburzenia studenckie, w większości na tle antyżydowskim. Nie negując znaczenia tego argumen-tu, trudno nie brać jednocześnie pod uwagę fakargumen-tu, że w dobie utrwalających się w pań-stwie autorytarnych rządów sanacji, ustawa znacznie ograniczająca autonomię szkół wyższych, miała przy okazji niewątpliwie umożliwić pełniejszy niż dotąd wpływ ministra wyznań religijnych na stosunki panujące na wyższych uczelniach.
W tym okresie, od roku 1929/1930 do 1937/1938, według urzędowej statystyki, liczba działających w kraju szkół wyższych wzrosła z trzynastu państwowych i siedmiu niepaństwowych zakładów (odpowiednio: do dwudziestu i dziewięciu). W tym w Kra-kowie czynne były cztery uczelnie, trzy państwowe: Uniwersytet Jagielloński, Akademia Górnicza i Akademia Sztuk Pięknych oraz jedna niepaństwowa – Wyższe Studium Han-dlowe (od 1937 r. Akademia Handlowa). W ramach tej analizy jest wprawdzie przede wszystkim studiująca w tych uczelniach młodzież żydowska, niemniej celowe wydaje się omówienie na wstępie, przynajmniej w największym skrócie, życia organizacyj-nego środowiska przeważającej liczebnie młodzieży polskiej, z którą młodzież religii
48
mojżeszowej miała kontakt na co dzień1 Nieprzypadkowo, w dalszym toku wywodów główna uwaga została skupiona na sytuacji w Uniwersytecie Jagiellońskim, jako uczelni o największej liczbie studentów, stanowiącej zarazem centrum, z którego wywodziła się większość inicjatyw studenckich w krakowskim ośrodku akademickim. Nie bez zna-czenia był także fakt, że do różnych stowarzyszeń zarejestrowanych na Uniwersytecie, do roku 1933 włącznie, mogli należeć indywidualnie także studenci innych krakowskich wyższych uczelni za zgodą ich władz i Senatu UJ, Sytuacja uległa zmianie dopiero po wejściu w życie aktów wykonawczych nowej ustawy o szkołach akademickich; od tego czasu stowarzyszenia studenckie mogły skupiać studentów tylko jednej uczelni.
Na przełomie lat 20 i 30. w oddziaływaniu na szersze kręgi studentów nie wykla-rowała się jeszcze przewaga żadnego z rywalizujących ze sobą stowarzyszeń akademi-ckich. Młodzież ulegająca wpływom ideologii endeckiej łączyła się niezmiennie przede wszystkim z dość głośno dającą znać o sobie organizacją Młodzież Wszechpolska (zale-galizowaną na UJ formalnie w listopadzie 1924 r.). Współpracowały z nią liczne prawico-we korporacje akademickie. Wszechpolacy, zgodnie z reprezentowaną ideologią, przez prawie całe pierwsze dziesięciolecie zmierzali do ograniczenia na uczelniach liczby młodzieży żydowskiej (pod hasłami numerus clausus) oraz do jej izolacji w środowisku akademickim. Mimo, że nie odniosła ona jeszcze wówczas większych sukcesów, utrzy-mywała liczące się wpływy wśród studentów. Uniwersytecka organizacja Młodzieży Wszechpolskiej oddziaływała na studentów także innych uczelni krakowskich. Dopiero po wejściu w życie nowej ustawy o szkołach akademickich statut tej organizacji, prócz Senatu UJ, zatwierdził pod koniec 1933 r. Senat AG, w styczniu 1937 r. dyrekcja WSH, natomiast w ASP do początku 1937 r. istniała jedynie jej sekcja. Nowa deklaracja ideo-wa Młodzieży Wszechpolskiej uchideo-walona na zjeździe RN tej organizacji w maju 1932 r.
podtrzymała wszystkie dotychczasowe postulaty skierowane przeciwko młodzieży ży-dowskiej, uzupełniając je o żądania pozbawienia ich praw politycznych ze wszystkimi tego faktu konsekwencjami.
Z Młodzieżą Wszechpolską stosunkowo poprawne stosunki utrzymywało tylko Sto-warzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej Odrodzenie. Jego deklaracja ideowa z listopada 1929 r. stwierdzała, że „Polska musi być państwem katolickim”, zastrzegając jednocześnie, iż nie miało by się to wiązać z dążeniem do odebrania innym wyznaniom zapewnionej swobody i ochrony w granicach dobra powszechnego.
Działania zmierzające do osłabienia w środowisku studenckim pozycji Młodzieży Wszechpolskiej i jej sympatyków, podjęła, zwiększająca po maju 1926 r. swoje wpły-wy, młodzież oddana J. Piłsudskiemu i jego obozowi. Skupiała się w organizacji Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej (ZPMD), która zgodnie ze statutem zatwierdzo-nym przez Senat UJ w styczniu 1928 r. i potwierdzozatwierdzo-nym w grudniu 1933 r., przyjmo-wała w swoje szeregi członków bez względu na wyznanie. Najliczniejszą, a zarazem najbardziej aktywną, była placówka uniwersytecka, ale pewne wpływy Związek uzy-skał również w WSH. Później, w marcu 1934 r. do jego zarejestrowania doszło także w AG, a około 1936 r. w ASP, po przezwyciężeniu pewnego oporu ze strony Senatu tej
1 Szerzej kwes ę tę omawia literatura przedmiotu, zwłaszcza książka autora: Studenci Krakowa w Dru-giej Rzeczypospolitej. Ich ideowo-polityczne i społeczne zaangażowanie, Kraków 2004.
Młodzież żydowska w środowisku akademickim Krakowa w latach 30. XX w.
49 uczelni. W ogłoszonej w 1928 r. deklaracji ideowej, rozbudowanej w 1931 i 1932 r., Związek opowiadał się za państwem z republikańską i demokratyczną formą rządów, w którym nikt nie może być ograniczony w prawach obywatelskich, a mniejszości na-rodowe i wyznaniowe mają możliwości swobodnego rozwoju. W latach 1932–1934, niewątpliwie pod wpływem skutków społecznych kryzysu gospodarczego, nasilono krytykę ustroju liberalno-kapitalistycznego na rzecz bardziej stanowczego poparcia wszelkich poczynań, zmierzających do przebudowy ustroju społecznego w duchu syndykalistycznym.
Pod koniec lat 20., gdy kierownictwo obozu sanacyjnego, z inicjatywy tzw. grupy pułkowników, podjęło próbę (nota bene nieudaną) pełniejszego powiązania ZPMD z obozem (chociaż w Krakowie miała ona swoich zwolenników), na początku 1930 r.
doszło do utworzenia nowej, prosanacyjnej organizacji: Legion Młodych – Akademicki Związek Pracy dla Państwa (dalej: LM). Wiele wskazuje na to, że wiązano z nią nadzie-ję na większą dyspozycyjność a także bardziej skuteczne przeciwdziałanie Młodzieży Wszechpolskiej. Projekt statut LM Senat UJ zatwierdził wprawdzie już w marcu 1932 r., jednak jego faktyczna obecność w życiu akademickim Krakowa zaznaczyła się dopiero na przełomie roku akademickiego 1932/1933. Po marcu 1933 r. prócz UJ, LM został zarejestrowany w AG, mniej pewna jest jego działalność w WSH, natomiast nie odnoto-wano jego obecności na ASP. Wyjściowa deklaracja ideowa LM, zapowiadająca ogólnie kontynuowanie i rozwinięcie idei legionowej marszałka J. Piłsudskiego oraz pozyskanie młodzieży na rzecz wychowania akademika-państwowca, została wkrótce rozbudowa-na przez kolejne deklaracje z 1932 i 1933 r. Dokumentowały one radykalizację postu-latów tej organizacji: krytykę dotychczasowego ustroju politycznego, gospodarczego, społecznego i ustroju parlamentarnego, na rzecz ustroju korporacyjnego. Problemy ludności żydowskiej chciano rozwiązywać metodami kulturalnymi, potępiając wszelkie przeciwko niej wystąpienia głównie ze względów humanitarnych. Nie akceptując lewi-cującej ewolucji części członków LM, w kwietniu 1935 r. z listy seniorów LM wycofała się czołówka kierowników obozu sanacyjnego. Już wcześniej występujące rozbieżności stanowisk w LM, skłoniły nastawioną opozycyjnie do obozu rządzącego grupę repre-zentantów Krakowa i Warszawy do powołania pod koniec 1935 r. Ligi Naprawy LM, a niedługo później LM-Frakcji.
Konserwatywne skrzydło zwolenników J. Piłsudskiego na Uniwersytecie Jagiel-lońskim reprezentowała organizacja, która po kilkakrotnej zmianie nazwy została za-twierdzona przez Senat UJ w listopadzie 1932 r. jako Myśl Mocarstwowa – Akademicka Młodzież Państwowa; w odróżnieniu od ZPMD i LM, po 1933 r. została zarejestrowana tylko na tej uczelni. W praktyce odgrywała ona przede wszystkim rolę bardziej pew-nego rodzaju aktywpew-nego ośrodka myśli politycznej, niż ruchu o szerszej bazie społecz-nej. W statucie zatwierdzonym przez Senat UJ w grudniu 1934 r. ogłoszono, że celem stowarzyszenia jest praca wśród młodzieży akademickiej nad wykształceniem nowego typu obywatela dla Polski – mocarstwa o stałym i silnym rządzie. Przeciwna burdom antyżydowskim, jako realne rozwiązanie kwes i żydowskiej traktowała wyodrębnienie społeczeństwa żydowskiego i jego kolonizację po myśli syjonistów.
Wśród wiernych marszałkowi Piłsudskiemu organizacji, jednak o znacznie mniej-szym znaczeniu, był Akademicki Oddział Związku Strzeleckiego (AOZS). Sumując wysiłki
50
młodzieży piłsudczykowskiej (ZPMD, LM i MM) na rzecz osłabienia na uczelniach kra-kowskich wpływów Młodzieży Wszechpolskiej, wypada stwierdzić, że w znacznej mie-rze na dłuższą metę były one niwelowane pmie-rzez brak pełnej koordynacji działań między nimi oraz wzajemne zarzuty.
Zarejestrowaną na UJ organizacją, łączącą głównie młodzież wiejską pochodzenia chłopskiego, była Polska Akademicka Młodzież Ludowa (PAML). Zajmując postawę an-tysanacyjną, akcentowała jako nieodzowny dla Polski ustrój demokratyczny i republi-kański, w którym interes narodu i państwa muszą być traktowane równorzędnie. Po-głębiający się kryzys gospodarczy, pociągający za sobą nasilenie konfl iktów społecznych wpłynął na pogłębienie w duchu społecznie radykalnym treści podstawy ideowej ruchu ludowego tj. agraryzmu. Wobec mniejszości żydowskiej, głosiła ona potrzebę postę-powania w duchu zasad demokratycznych, przy jednoczesnym wymaganiu lojalności obywatelskiej wobec Rzeczypospolitej. Z reguły członkowie PAML nie włączali się do wystąpień antyżydowskich organizowanych przez Młodzież Wszechpolską.
Obiektywne warunki, które ułatwiały organizacjom młodzieży narodowej oraz sto-warzyszeniom cieszącym się poparciem obozu rządzącego, osiąganie liczących się wpły-wów w środowisku studenckim, stwarzały jednak szczególne utrudnienia w działaniu dla młodzieży o lewicowych poglądach ideowo-politycznych. Młodzież socjalistyczną łączył Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS), komunistyczną i komu-nizującą NZAMS Życie i ONML Orka, zalegalizowane przez Senat UJ w latach 20., po 1933 r. tylko ZNMS. Na przełomie lat 20. i 30. Życie i Orka skupiały studentów nie tylko tej Uczelni, lecz także nielicznych słuchaczy WSH i ASP. Organizacje te popularyzowały w środowisku studenckim ideologię socjalistyczną, silnie akcentowały swoje powiąza-nie z klasowym ruchem robotniczym (Orka także z chłopskim), który zakładał walkę o obalenie ustroju kapitalistycznego i zastąpienie go ustrojem socjalistycznym. Życie i Orka w ślad za Komunistyczną Par ą Polski, przewidywały cel ten osiągnąć na drodze rewolucyjnej. W tym duchu prowadzone przez nie propaganda i działalność przyczyniły się do ich rozwiązania przez Senat UJ w 1932 r. Studenci z nimi związani zdecydowali się na przejście do pracy nielegalnej, występując jako Lewica Akademicka. W odróżnieniu od Życia i Orki, ZNMS wskazywał na znaczenie etapu przejściowego, jakim była walka o zaatakowaną przez kapitalizm demokrację polityczną, która miała umożliwić klasie robotniczej opanowanie władzy państwowej i budowę ustroju socjalistycznego. Życie, Orka i ZNMS z największą konsekwencją broniły stanowiska, że dostęp do szkół wyż-szych powinna mieć młodzież bez względu na narodowość, wyznanie i stan majątkowy rodziców. Udostępniając swoje szeregi studentom bez względu na narodowość, skupia-ły one pewien procent młodzieży żydowskiej, a Życie ponadto Ukraińców2.
Przynależność niezbyt licznych studentów Żydów do ZNMS, Życia i ZPMD była wyjąt-kiem, w zasadzie bowiem studenci żydowscy w ciągu całego dwudziestolecia między-wojennego powoływali własne stowarzyszenia o rożnym obliczu ideowym. Przed omó-wieniem ich form organizacyjnych i stosunków wzajemnych tej młodzieży z pozostałym środowiskiem akademickim, celowe wydaje się określenie wielkości odsetka
młodzie-2 Z autopsji wspomina o tym H. Vogler w książce Autoportret z pamięci, cz. 1, Kraków 1986, s. 100–
–101; idem, Wyznanie mojżeszowe, Warszawa 1994, s. 86–88.
Młodzież żydowska w środowisku akademickim Krakowa w latach 30. XX w.
51 ży religii mojżeszowej w poszczególnych uczelniach w Krakowie – mieście, liczącym w 1931 r. 220 tysięcy mieszkańców, wśród których 25,8% stanowiła ludność wyzna-nia mojżeszowego. Dla uniknięcia zbyt dużego zagęszczewyzna-nia danymi statystycznymi, tylko przykładowo przywołuję lata 1929/1930, 1932/1933, 1934/1935 i 1937/1938.
Według ofi cjalnej statystyki szkolnictwa GUS3, w rubryce przedstawiającej liczebność studentów według kryterium wyznaniowego, we wzmiankowanych wyżej latach, na Uniwersytecie Jagiellońskim na 6661, 7354, 6666 i 5480 studentów, odsetek młodzieży religii mojżeszowej wynosił odpowiednio 26,1, 24,1, 16,6 i 12,3% ogółu studentów tej uczelni. W ASP na 156, 167, 184 i 214 studentów wynosił on odpowiednio 10,9, 7,2, 6,0 i 5,1%. W WSH na 115, 1114, 749 i 1239 studentów wynosił on 22,0, 10,1, 9,6 i 9,8%.
W AG na 541, 542, 532 i 567 studentów, uczelnia nie notowała ani jednej osoby nia mojżeszowego. Niewątpliwie przyjęte w powyższym zestawieniu kryterium wyzna-niowe, oznaczające, że każdy student religii mojżeszowej był Żydem, było stwierdzeniem prawdziwym, bynajmniej nie wyczerpującym jednak charakterystyki studenta Żyda. Tej charakterystyki uściślającym dopełnieniem było bowiem jednoczesne samookreślenie się w zakresie narodowości i języka ojczystego. Wydaje się, że dopiero wówczas uzysku-je się w miarę pełny obraz, z jakim typem studenta-Żyda ma się do czynienia.
W odróżnieniu od bazy źródłowej, wykorzystanej dla przedstawienia odsetka stu-dentów religii mojżeszowej w poszczególnych krakowskich wyższych uczelniach, dla uzyskania danych statystycznych w zakresie ich narodowości i języka ojczystego spo-żytkowane zostały przede wszystkim informacje zawarte w ankietach wpisowych studentów, przechowywanych w archiwach uczelnianych UJ, ASP i WSH. Uzyskane z ankiet dane (o różnym stopniu kompletności) odnoszą się tylko do tych osób, które rozpoczynały studia w wytypowanych latach, tj. 1929/1930, 1932/1933, 1934/1935 i 1937/1938. Dla studentów ASP i WSH ankiety te zostały wykorzystane z autopsji, nato-miast dla studentów UJ za pośrednictwem książki M. Kulczykowskiego4.
Z badanych materiałów wynika, że na UJ w roku akademickim 1929/1930 na 503 wpisanych studentów religii mojżeszowej 1) do narodowości polskiej przyznało się 39,56%, 2) do żydowskiej 60,24%, do innej 0,2%, 3) język polski jako ojczysty uznawało 81,11%, 4) język żydowski 18,09%, inne 0,8%.
W roku 1932/1933 na 540 wpisanych studentów przypadało odpowiednio:
1) 31,5%, 2) 68,3%, do innej 0,19%, 3) 65,2%, 4) 34,4% 34,4%, inne 0,37%.
W roku 1934/1935 na 218 wpisanych studentów przypadało odpowiednio:
1) 45,9%, 2) 53,7%, do innej 0,4%, 3) 75,6%, 4) 23,0%, inne 1,4%.
W roku 1937/1938 na 205 wpisanych studentów przypadało odpowiednio:
1) 39,2%, 2) 60,98%, 3) 89,6%, 4) 7,8%, inne 2,6%.
W WSH w roku 1929/1930 na 143 wpisanych studentów religii mojżeszowej, do narodowości polskiej 1) przyznawał się 51,1%, 2) do żydowskiej 48,9%, język polski jako ojczysty 3) uznawało 87,%, żydowski 4,9%, 4) język żydowski 4,%, hebrajski 3,5%
i niemiecki 4,2%.
3 „Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej”, t. 8; „Statystyka Polski”, seria B, z. 20, seria C, z. 38, 56, 82 i 101.
4 M. Kulczykowski, Żydzi-studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego w Drugiej Rzeczypospolitej 1918–
–1939, Kraków 2004, tab. 16, 42, 43, 46 i 47.
52
W roku 1932/1933 na 42 wpisanych studentów przypadało odpowiednio: 1) 45,2%, 2) 54,8%, 3) 76,2%, 4) żydowski 14,3% i hebrajski 9,5%.
W roku 1934/1935 na 32 wpisanych studentów przypadało odpowiednio: 1) 59,4%, 2) 40,6%, 3) 96,9% i 4) 3,1%.
W roku 1937/1938 na 73 wpisanych studentów przypadało odpowiednio: 1) 39%, 2) 61,0%, 3) 81,9%, 4) 7,0% i hebrajski 11,1%.
W ASP, gdzie ankieta wpisowa studentów zawierała jedynie informację o wyzna-wanej religii i języku ojczystym, w latach 1929/1930 i 1934/1935 na wpisanych w od-powiednich latach 5 i 4 studentów religii mojżeszowej, wszyscy podali język polski jako ojczysty, a w latach 1932/1933 i 1937/1938 na wpisanych w odpowiednich latach 8 i 4 studentów, w odpowiedniej rubryce 7 i 3 studentów podało jako język ojczysty język polski, w obu przypadkach po jednym język hebrajski.
W konkluzji, mimo przedstawienia w zbyt uproszczonej formie (danych statystycz-nych) typologii środowiska studentów żydowskich w Krakowie, można stwierdzić, że zestawienia te uwrażliwią na znacznie większą złożoność pojęcia student-Żyd, niż po-zornie może się to wydawać.
* * *
Przechodząc do omówienia życia organizacyjnego tej młodzieży przypomnieć trzeba, że w zakresie działających na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 20. stowarzyszeń o różnym charakterze, na przełomie lat 20. i 30 doszło do dość istotnych zmian5. Tylko przez krótki czas działały jeszcze Stowarzyszenie Socjalistycznej Młodzieży Żydowskiej Związek (pod prezesurą studenta Wydziału Prawa, dalej P) Hirscha Goldmanna i Zwią-zek Akademickiej Młodzieży Zjednoczeniowej (kierowanej wówczas przez Zdzisława Pechnika (P). Zostały one ofi cjalnie rozwiązane uchwałą Senatu UJ z 12 grudnia 1933 r.
z powodu nienadesłania w terminie do zatwierdzenia nowych statutów, wymaganych w związku z wejściem w życie nowej ustawy o szkołach akademickich (chociaż odnoś-nie ZSMŻ Związek, mógł to być także pretekst). Działalność swoją zaprzestały wówczas także Związek Żydowskiej Młodzieży Akademickiej Gordonia (kierowany przez studenta Wydziału Lekarskiego, dalej L) Mojżesza Lesera i Stowarzyszenie Żydowskiej Socjali-stycznej Młodzieży Akademickiej Chejruth (pod koniec pod kierownictwem studenta Wydziału Filozofi cznego, dalej F) Kelmana Hausera. Przewidywały one połączenie się przez powołanie do życia nowej organizacji – Akademicka Organizacja Syjonistów-So-cjalistów, o czym w styczniu 1933 r. zawiadomiły Senat UJ. Nie jest jednak pewne, czy zamiar ten został zrealizowany, natomiast wiadomo, że wywodzący się z grupy inicjują-cej połączenie Izaak Potaschman (P) i Hanna Konówna (P), zostali założycielami nowej
5 Zamieszczone w tekście informacje o stowarzyszeniach akademickich młodzieży żydowskiej podano za: A. Pilch, Studenci Krakowa…, s. 143–145, 304–311; Z. Wordliczek, Młodzież wyznania mojżeszo-wego na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1918–1939, Kraków 1988, s. 51–56; D. Pater, Żydow-ski akademicki ruch korporacyjny w latach 1898–1939, „Dzieje Najnowsze” 2002, z. 3, s. 5–11; Aka-demia Ekonomiczna w Krakowie w ubiegłym półwieczu, Kraków 1975, s. 112; Archiwum UJ (dalej:
Arch. UJ), S II 795 i 796, Stowarzyszenia żydowskie.
Młodzież żydowska w środowisku akademickim Krakowa w latach 30. XX w.
53 organizacji, Stowarzyszenie Żydowskiej Młodzieży Akademickiej Achdut, której statut Senat UJ zatwierdził w grudniu 1933 r. Jego celem, według tegoż statutu, było krzewie-nie języka i kultury hebrajskiej, naukowe uzasadkrzewie-niekrzewie-nie kokrzewie-nieczności odrodzenia naro-dowego, społecznego i kulturalnego narodu żydowskiego w Palestynie. Stowarzyszeniu nie było jednak dane rozwinąć skrzydeł: już w maju 1934 r. Senat UJ zdecydował o jego rozwiązaniu, a w jego miejsce w marcu 1935 r. zalegalizował Stowarzyszenie Achdut o nieco innym, na początku członie w nazwie, ale o celach takich samych, jak w statucie poprzednim. Później musiało jeszcze dojść do pewnych przeobrażeń organizacyjnych (w nieznanych bliżej okolicznościach), skoro w listopadzie 1937 r. z protestem przeciw ge u ławkowemu wystąpił Związek Akademicki Syjonistów-Socjalistów Achdut.
Do organizacji kontynuujących działalność na UJ od lat 20., a następnie także po marcu 1933 r. zaliczały się: ogólnosyjonistyczny Związek Młodzieży Akademickiej UJ Ha-szachar – Przedświt oraz założone w lutym 1931 r. ideowo-oświatowe Stowarzyszenie Żydowskich Studentów Religijnych UJ Morija.
Haszachar, mimo że w miarę upływu lat tracił liczbę swoich członków (z 200 w 1928 r., 120 w roku 1934 i 43 w styczniu 1939 r.), pozostawał organizacją o największych wpły-wach wśród studentów żydowskich. Działalność prowadził przez urządzanie odczytów i seminariów poświęconych różnym problemom politycznym, kulturalnym i ekonomicz-nym, przydatnym zwłaszcza dla studiujących równocześnie w WSH. Starano się krzewić znajomość języka hebrajskiego i kultury żydowskiej. Od roku akademickiego 1930/1931 organizacją kierowali kolejno: Rubin Wolf (P, F), Jakub Korngold (P), Jerzy Bazes (P) i Karol Goldbla (P). Funkcję kuratora Związku pełnił prof. Fryderyk Zoll, od 1933 r. doc.
Stefan Schmidt.
Stowarzyszenie Morija rozwijało pracę samokształceniową, wychowawczą i nauko-wą, prowadząc m.in. seminaria fi lozofi i żydowskiej oraz języka i literatury hebrajskiej.
Kierowali nim kolejno: Bernard Schreiber (P), Heinrich Griff el (P), Heinrich Ozias, Majer Riemer (P) i dwukrotnie Samuel Griff el (P).
Do organizacji założonych po marcu 1933 r. należały: Stowarzyszenie Żydowskich Słuchaczy UJ Bar Kochba, Stowarzyszenie Żydowskiej Młodzieży Akademickiej UJ Arlo-sorowia, oraz Związek Żydowskiej Młodzieży Akademickiej Współpraca.
Celem Stowarzyszenia Bar Kochba (jego statut Senat UJ zatwierdził w grudniu 1933 r.) było ideowe zespolenie wszystkich członków (liczących w 1934 r. 40, a dwa lata póź-niej 20 studentów) i wychowanie ich zarówno pod względem psychicznym, jak i fi zycz-nym do pracy nad odrodzeniem państwa żydowskiego w Palestynie i sumiennego wy-pełniania obowiązków wobec Rzeczypospolitej Polskiej. Zamiar ten realizowano przez organizowanie odczytów i parlamentów dyskusyjnych. Kolejnymi przewodniczącymi Stowarzyszenia byli: Mordko Borg (P), Maks Verständig (P), Józef Nussbaum (P) i Samu-el Rubinstein (student Wydziału Rolniczego (R)). Kuratorem był prof. Alfred Rosenbla , a od roku 1938/1939 doc. Sylwiusz Mikucki.
Celem Stowarzyszenia Arlosorowia (zalegalizowanego przez Senat UJ w marcu 1935 r.) było naukowe uzasadnienie konieczności odrodzenia kulturalnego narodu ży-dowskiego, badania nad możliwościami gospodarczymi i kulturalnymi Palestyny oraz rozwijania życia towarzyskiego członków Stowarzyszenia. Działające w ramach
orga-54
nizacji seminarium socjologiczne zajmowało się m.in. problemem emigracji, a semi-narium judaistyczne współczesną literaturą hebrajską. Stowarzyszeniem (liczącym w lutym 1937 r. 45 członków) przewodniczyli kolejno: Izydor Ausstein (P), Regina Brans-dorfer (F) i Aron Markus. Kuratorem był prof. Ferdynand Zweig, a od maja 1939 r. doc.
Józef Fudakowski.
Inicjatywa założenia na UJ Stowarzyszenia Współpraca wyszła najpewniej z kręgu studentów, którzy nawiązali kontakt z działaczami Stowarzyszenia Kadra Młodych przy Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość (zalegalizowanego w stosownym urzędzie administracji państwowej), w którym znaczącą rolę odgrywał student Wy-działu Prawa UJ, Marceli Rosenfeld. Zapewne nie było to sprawą przypadku, że po za-twierdzeniu statutu Współpracy przez Senat UJ 6 kwietnia 1936 r., został on wybrany pierwszym jej prezesem; po nim funkcję tę objął Stanisław Roschbaum (P). Kuratorem mianowany został prof. Jerzy Lande. Wraz z podaniem powyższych danych osobowych nasuwa się uwaga, odwołująca się także do prezesów wszystkich już uprzednio wymie-nionych stowarzyszeń studentów żydowskich, że kierownictwo prawie wszystkich orga-nizacji, z wyjątkiem jednej, opanowali mężczyźni, a jednocześnie większość wśród nich stanowili studenci Wydziału Prawa. Tylko nieliczne jednostki wywodziły się z Wydziału Filozofi cznego, Lekarskiego i Rolniczego. Wracając do charakterystyki Stowarzyszenia Współpraca, zwraca uwagę jego wyraźna orientacja prosanacyjna, znajdująca wyraz w wielu jego enuncjacjach. Postanowiono m.in. dążyć „do zespolenia Żydów polskich na pla ormie pozytywnej pracy dla Państwa Polskiego”, stać na straży „wielkości i mo-carstwowej potęgi Rzeczpospolitej”. W dniu wręczenia buławy marszałkowskiej gen.
E. Rydzowi-Śmigłemu, w piśmie do niego wyrażono gotowość oddania „wszystkich sił
E. Rydzowi-Śmigłemu, w piśmie do niego wyrażono gotowość oddania „wszystkich sił