Prawo dotyczące imigrantów i uchodźców w Polsce
I. Podstawowe regulacje prawa migracyjnego 1. Ochrona międzynarodowa w Polsce
3. Wybrane zagadnienia związane z pobytem cudzoziemców w Polsce
3.5. Małoletni bez opieki
Ochrona praw dziecka jest regulowana w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i Pakcie Praw Politycznych i Obywatelskich. Zgodnie z Konstytucją RP dziecko, które jest pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Zaś Pakt przewidu-je, że199 „Każde dziecko, bez żadnej dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuację majątkową lub urodzenie, ma prawo do środków ochrony, jakich wymaga status małoletniego, ze strony rodziny, społeczeństwa i Państwa.”.
Sytuację małoletniego bez opieki, który złożył wniosek o nadanie sta-tusu uchodźcy, reguluje ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terenie RP. Zgodnie z ustawą małoletnim bez opieki – jest małoletni cudzoziemiec, który „przybywa lub przebywa na terytorium Rzeczypo-spolitej Polskiej bez opieki osób dorosłych, odpowiedzialnych za niego zgodnie z prawem lub zwyczajem.”200
Po złożeniu wniosku o nadanie statusu uchodźcy, straż graniczna występuje niezwłocznie do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego z wnioskiem o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy i o umieszczenie małoletniego w placówce opiekuń-czo-wychowawczej.201 Z wnioskiem o ustanowienie kuratora występuje Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców, jeśli w czasie trwania postępowa-nia o nadanie statusu okaże się, że małoletni nie ma opiekuna. Następ-nie straż graniczna przekazuje małoletNastęp-niego bez opieki do zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodziny zastępczej o charakterze pogoto-wia rodzinnego lub placówki opiekuńczo-wychowawczej, który przeby-wa tam, aż do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy.202
Jeśli małoletni bez opieki otrzymał decyzję o odmowie nadania sta-tusu uchodźcy, udzielenia ochrony uzupełniającej i o wydaleniu,
pozo-199 Art. 24 Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich.
200 Art. 2 ust 9a o udzielaniu ochrony.
201 Art. 61 ustawy o udzielaniu ochrony.
202 Art. 62 ustawy o udzielaniu ochrony.
staje on w placówce opiekuńczo wychowawczej do czasu przekazania go organom lub organizacjom kraju pochodzenia, do których zadań statutowych należą sprawy małoletnich.203
W czasie trwania postępowania204 w przypadku wątpliwości co do wie-ku cudzoziemca, Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców lub Straż Gra-niczna może poddać, za zgodą małoletniego lub jego przedstawiciela ustawowego, badaniom lekarskim w celu ustalenia rzeczywistego wie-ku. Jeśli cudzoziemiec nie wyrazi zgody na przeprowadzenie badania, wtedy uważa się go za osobę pełnoletnią. Przeprowadzanie tych badań, budzą uzasadnione wątpliwości na tle art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Jeśli małoletni bez opieki nie złożył wniosku o nadanie statusu uchodźcy jest on kierowany do placówek opiekuńczo-wychowawczych:
do domów dziecka lub domów pomocy społecznej ( dzieci z głębokim upośledzeniem). Innym miejscem, gdzie mogą trafi ć małoletni cudzo-ziemcy są pogotowia opiekuńcze i policyjne izby dziecka na podstawie na wniosku policji, i którzy zostali zatrzymani przy próbach popełnie-nia przestępstw, czy przekraczapopełnie-nia granicy.
Małoletniemu, urodzonemu w Polsce i nielegalnie przebywającemu w Polsce bez opieki 205, wojewoda udziela zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony.
III. Rekomendacje
Podstawą do sformułowania poniższych rekomendacji stała się ob-serwacja funkcjonowania obowiązującego prawa w praktyce poprzez pryzmat poradnictwa prawnego dla cudzoziemców korzystających z po-mocy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz udział Fundacji w pro-cesie legislacyjnym w obszarze prawa migracyjnego.
1. Uważamy za zasadne zreformowanie systemu udzielania pomocy integracyjnej cudzoziemcom, którzy uzyskali w Polsce ochronę między-narodową poprzez stworzenie możliwości wydłużenia programów inte-gracyjnych, uwzględnianie w większym stopniu indywidualnych potrzeb uchodźców, realizację rzeczywistych działań sprzyjających integracji, a także stworzenie systemu działań preintegracyjnych. Pewne formy wsparcia integracyjnego, w tym zwłaszcza możliwość nauki języka
pol-203 Art. 67 ustawy o udzielaniu ochrony.
204 Art. 30 ustawy o udzielaniu ochrony.
205 Art. 57 ust 3 pkt 3 ustawy o cudzoziemcach.
skiego, powinny być również dostępne dla innych grup cudzoziemców.
Ponadto cudzoziemcy będący małżonkami obywateli polskich, którym nadano status uchodźcy lub którzy uzyskali ochronę uzupełniającą nie powinni być wyłączeni – jak ma to miejsce obecnie – z możliwości uzy-skania wsparcia w procesie integracji.
2. Pozbawianie wolności cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy powinno być stosowane w ostateczności. W przypad-kach umieszczenia w ośrodku strzeżonym lub areszcie w celu wydale-nia – zarówno cudzoziemców ubiegających się o udzielenie ochrony, jak i przebywających w Polsce nielegalnie – konieczne jest uwzględnianie, w większym stopniu niż ma to miejsce obecnie, osobistej i rodzinnej sy-tuacji cudzoziemca, okoliczności zatrzymania i wcześniejszego pobytu w Polsce.
3. Uważamy, że zmiany wymagają obecne uregulowania dotyczące cudzoziemców posiadających zgodę na pobyt tolerowany. Powinni oni mieć możliwość ubiegania się o uzyskanie polskiego dokumentu podró-ży dla cudzoziemca, a także – przynajmniej w określonych sytuacjach – o zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony. Ponadto uzyska-nie zezwolenia na osiedleuzyska-nie się powinno być możliwe rówuzyska-nież w przy-padku cudzoziemców, którzy otrzymali zgodę na pobyt tolerowany ze wględu na niemożność wydalenia, zwłaszcza, że są wśród nich bez-państwowcy, dla których zgoda na pobyt tolerowany jest często jedyną możliwą formą legalizacji pobytu. Wyjaśnienia wymaga również kwe-stia dobrowolnego zwrócenia się o ochronę do władz kraju pochodze-nia jako przesłanki cofnięcia zgody na pobyt tolerowany w przypadku cudzoziemców, którzy uzyskali tę zgodę nie ze względu na zagrożenie ze strony władz, ale z uwagi na ochronę życia rodzinnego. Zwrócenie się do władz, np. do ambasady w celu uzyskania dokumentu podróży czy innych niezbędnych dokumentów nie powinno być w ich przypadku traktowane jako przyczyna cofnięcia zgody na pobyt tolerowany.
4. W odniesieniu do zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczo-ny udzielaoznaczo-nych w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej proponujemy zniesienie wymogu wykazania korzyści, jakie działalność przynosi gospodarce narodowej. Uważamy, że spełnienie kryterium do-chodowego oraz ustalenie, czy działalność jest faktycznie prowadzona jest wystarczające, aby uzasadnić pobyt cudzoziemca w Polsce.
5. W postępowaniach o udzielenie zezwoleń na pobyt mających na celu weryfi kację prawdziwości małżeństwa uważamy za słuszne wyważenie interesu państwa (zapobieganie nadużyciom związanym z małżeństwami dla pozoru) i cudzoziemców (wspólne życie z
małżon-kiem, stabilizacja, możliwość normalnego funkcjonowania w społe-czeństwie).
6. Postulujemy uregulowanie sytuacji prawnej dzieci cudzoziemców posiadających zezwolenie na osiedlenie się, które urodziły się w Polsce i nie otrzymały jeszcze zezwolenia na osiedlenie się. Jednocześnie uwa-żamy za zasadne, aby dzieci cudzoziemców posiadających zezwolenie na osiedlenie się mogły uzyskać zezwolenie na pobyt w Polsce niezależ-nie od miejsca urodzenia.
7. Uważamy, że cudzoziemcy przebywający w Polsce w związku z łą-czeniem rodzin oraz, przynajmniej w niektórych przypadkach, w związ-ku z odbywaniem nauki powinny mieć możliwość ubiegania się o ze-zwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego.
8. Polskie urzędy są nadal niewystarczająco przygotowane do pra-cy z cudzoziemcami, co może wynikać ze stosunkowo niewielkiej licz-by imigrantów, z którymi mają na co dzień do czynienia urzędnicy.
Jednak nawet w urzędach wojewódzkich zajmujących się wydawaniem zezwoleń na pobyt pracownicy mający bezpośredni kontakt z cudzo-ziemcami niekiedy nie potrafi ą porozumieć się w żadnym języku obcym i udzielają nie zawsze precyzyjne informacje. Rozwiązaniem mogącym przyczynić się do poprawy sytuacji są regularne szkolenia urzędników, dotyczące często zmieniających się regulacji prawnych, a także zasad prowadzenia wywiadów i pracy z osobami odmiennymi kulturowo.
9. Postulujemy uchwalenie ustawy o stwierdzaniu polskiego pocho-dzenia, która wypełniałaby przepisy Konstytucji RP. Obecnie w czasie trwania postępowania o stwierdzaniu pochodzenia polskiego, posiłko-wo stosuje się przepisy o repatriacji z dnia 9 listopada 2000 r.
10. Nie istnieją przepisy w sposób precyzyjny regulujące wydale-nie cudzoziemców, którzy już wcześwydale-niej otrzymali decyzję o wydaleniu, a po której zaszły okoliczności do udzielenia zgody na pobyt tolerowa-ny. Zatem niejasna jest kwestia, jaki organ stwierdza istnienie tych okoliczności oraz kto jest odpowiedzialny za „dopilnowanie”, aby ten cudzoziemiec nie został wydalony.
11. W związku z coraz częstszym zjawiskiem zatrzymywanie przy-szłych nielegalnie przebywających w Polsce małżonków przez Straż Gra-niczną w Urzędach Stanu Cywilnego, dzięki informacjom kierowników lub pracowników urzędu stanu cywilnego, postulujemy o zaprzestanie podejmowania takich działań. Podejmowanie takich działań jest inge-rowaniem w prawo do zawarcia związku małżeńskiego i prawo do życia rodzinnego. Ponadto, pracownicy USC coraz częściej wymagają, aby przyszły małżonek obywatela polskiego przebywał w Polsce legalnie,
co jest niezgodne z przepisami prawa polskiego. Dodatkowo należy za-uważyć, że weryfi kacja prawdziwości małżeństwa następuje na etapie postępowania o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas ozna-czony a nie na etapie zawarcia małżeństwa.
12. Postulujemy wprowadzenie możliwości wykreślenia danych cudzoziemca z wykazu osób niepożądanych na terenie Polski przed upływem terminu wpisu, jeżeli sytuacja osobista cudzoziemca za tym przemawia, a nie występuje zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa.
Obecnie z wykazu można wykreślić jedynie dane cudzoziemca, który zawarł związek małżeński lub gdy dane zostały umieszczone w wykazie w wyniku błędu.
13. Abolicja – rekomendujemy przeprowadzenie częstszych akcji re-gulujących nielegalny pobyt cudzoziemców. Uważamy, że korzystniej jest zalegalizowac pobyt cudzoziemca, niż wydalać go z Polski, tym bardziej, jeśli przebywa tu wiele lat. Rekomendujemy również przepro-wadzenie abolicji na innych warunkach niż dotychczas, aby warunki zalegalizowania pobytu były łatwiejsze do spełnienia.
14. Postulujemy umożliwienie legalizacji pobytu osobom, które przyjechały do Polski jako małoletni, a które z różnych przyczyn nie zalegalizowały swojego pobytu na terenie Polski w późniejszym czasie.
15. W związku z coraz częstszymi przypadkami wykorzystywania pracowników – imigrantów konieczne jest stworzenie mechanizmów, które realnie umożliwią im dochodzenie swoich praw i pociągnięcie nie-uczciwych pracodawców do odpowiedzialności. Chodzi tu m.in. o stwo-rzenie możliwości zalegalizowania pobytu i ochronę przed wydaleniem w czasie trwania postępowania karnego lub przed sądem pracy.
Bibliografi a
Białocerkiewicz, J., 2001, Cudzoziemcy w Rzeczypospolitej Polskiej. Ko-mentarz, Toruń, Wydawnictwo Dom Organizatora
Białocerkiewicz, J. (2), 1999, Status prawny cudzoziemca w świetle standardów międzynarodowych, Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK
Centrum Pomocy Prawnej im. H. Nieć, 2008, Monitoring dostępu do po-stępowania o nadanie statusu uchodźcy oraz podstawowych prob-lemów związanych z zastosowaniem środków skutkujących pozba-wieniem wolnosci względem cudzoziemców w Polsce
Chlebny, J. (red.), Wilk, A., Żak, A., 2007, Cudzoziemcy. Orzecznictwo sądów administracyjnych, Warszawa, Wydawnictwo Lexis Nexis Florczak, A., 2003, Uchodźcy w Polsce między humanitaryzmem a
prag-matyzmem, Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek
Frelak, J., Klaus, W., Wiśniewski, J. (red.), 2007, Przystanek Polska.
Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Warszawa, Fun-dacja Instytut Spraw Publicznych
Jagielski, J. (red.), Status obywatela i cudzoziemca w orzecznictwie Jagielski, J., Pudzianowska, D., 2008, Ustawa o Karcie Polaka.
Komen-tarz, Wolters Kluwer, Warszawa
Kozłowski, B., Repatriacja polskich rodzin z Kazachstanu (raport z ba-dań socjologicznych), Warszawa 1999, Kancelaria Sejmu Biuro Stu-diów i Ekspertyz
Krenda, M., Polityka repatriacyjna Polski – zarys ewolucji rozwiązań instytucjonalno-prawnych w latach 1918-1998 r., Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 1999
Offi ce for United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), 1999, UNHCR Revised Guidelines on Applicable Criteria and Stan-dards Relating to the Detention of Asylum Seekers, Genewa
Polska Akcja Humanitarna, Polska dla Ciebie, poradnik dla repatrian-tów, wydawnictwo Adam Marszałek, 2007
Repatriacja osób narodowości polskiej lub pochodzenia polskiego w la-tach 1989-1997 r., Informacje i opinie, Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 1998
Stachańczyk, P., 1998, Cudzoziemcy. Praktyczny komentarz do ustawy o cudzoziemcach. Tekst ustawy w wersjach angielskiej i rosyjskiej.
Inne akty prawne, Warszawa, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich
Wróbel, I., 2007, Status prawny obywatela państwa trzeciego w Unii Europejskiej, Wolters Kluwers Polska
Zarosa E., Ustawa o repatriacji z komentarzem. Bydgoszcz 2003, Ofi cy-na Wydawnicza Branta