UniWerSytet PAPieSki jAnA PAWłA ii W krAkOWie
Plakat jest jedną z najmłodszych dziedzin grafiki. Wbrew pozorom nie jest to tylko płachta jaskrawego papieru z wydrukowanym hasłem, umieszczana na słupach ogłoszeniowych i w witrynach sklepowych. Stanowi on także źródło do badań nad historią, kulturą, gospodarką, polityką i życiem społecznym danego kraju. Każde ważne wydarzenie: czy to święto narodowe, czy akcja społeczna, gospodarcza bądź polityczna, znajduje w nim bowiem swe odbicie.
Poprzez swoją grafikę plakaty pozwalają dzisiaj lepiej zrozumieć realia życia w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, dlatego też można wykorzystać je w celach edukacyjnych. Komunikaty, jakie przekazują, są silnie zakorzenio-ne w określonym kontekście historycznym. Każdy z plakatów dotyczy ściśle danego roku, konkretnego wydarzenia i niesie jasny przekaz. W niniejszym artykule przybliżone zostaną wybrane plakaty powstałe w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z uwzględnieniem aspektów, które przy ich analizie nierzadko są pomijane lub bagatelizowane.
Plakat w PRL był nośnikiem idei, myśli i haseł partii. Rozwijał się i kształ-tował razem z socjalistycznymi przeobrażeniami kraju. Towarzyszył społe-czeństwu każdego dnia, począwszy od wyzwolenia ojczyzny spod okupacji hitlerowskiej aż do pierwszych częściowo wolnych wyborów. Realizacje tego gatunku grafiki traktowały o walce z wrogiem, o potrzebie odbudowy zniszczo-nego kraju, o realizacji planów społeczno-gospodarczych czy o kierowniczej roli partii. Nacechowane socjalistycznym patriotyzmem ukazywały miejsce Polski w obozie socjalizmu, propagowały przyjaźń i współpracę ze Związkiem Radzieckim.
Plakat jest idealnym środkiem służącym propagandzie, o czym świadczy wysokość nakładu, w jakim jest drukowany. Spośród mnóstwa prac tego typu, które co roku wydawane są w Polsce, pewna część na stałe wchodzi do kanonu
historii sztuki polskiej. I mimo że plakat zarówno polityczny, jak i społeczny, gospodarczy czy kulturowy dość szybko ulega dezaktualizacji, to jednak te najlepsze wytrzymują próbę czasu i na zawsze pozostają dokumentami swoich dni, swoistą kroniką historyczną o walorach artystyczno-ideowych.
W 1944 roku okupujący ziemie polskie hitlerowcy zaczęli ustępować, a ich miejsce na terytorium Rzeczypospolitej zajęła armia sowiecka. Stalin dosko-nale zdawał sobie sprawę z tego, że jest uzurpatorem i zdecydowana większość społeczeństwa polskiego jest przeciwna obecności obcej władzy na terenie ziem polskich. Dlatego też, chcąc zrealizować plan utworzenia ośrodka władzy politycznie i ideologicznie zależnego od Moskwy, konieczne było przekonanie Polaków do poglądów głoszonych przez nową władzę. Wtedy to na ulicach zawisły plakaty, które można określić mianem plakatów frontowych. Pojawiały się na nich treści przedstawiające Związek Sowiecki jako jedynego wyzwo-liciela Polski, akcentujące ostateczną rozprawę z hitlerowskim okupantem.
Przykładem jest plakat ukazujący biegnącego żołnierza, którego usta zdają się wykrzykiwać hasło na nim umieszczone: „Polacy, Czerwona Armia niesie wam wyzwolenie spod jarzma hitlerowskiego!”. W tle dostrzec można czerwoną flagę z żółtą gwiazdą Armii Czerwonej i nadlatujące samoloty1.
Podobny wydźwięk ma plakat zaprojektowany przez Tadeusza Trepkow-skiego w 1945 roku — Chwała wyzwolicielom2. Przedstawione na nim zostało okno z rozerwanymi kratami, przez które wpada światło, i powiewająca biało--czerwona polska flaga oraz czerwony sztandar ruchów robotniczych. Autor tak zaprojektował plakat, by spoglądający na niego miał wrażenie, że znajduje się w pomieszczeniu, które dotąd było więzieniem. Rozerwane kraty są sym-bolem wolności, wyswobodzenia spod niemieckiej okupacji dzięki wsparciu armii sowieckiej3.
Na uwagę zasługuje również plakat Witolda Skulicza zatytułowany 1945.
Ukazano na nim leżące, zniszczone godło III Rzeszy, rozerwany drut kolczasty, flagi: polska i robotnicza. Uszkodzone godło jest znakiem upadku III Rzeszy, a rozerwany drut kolczasty, który dotąd otaczał ziemie polskie, ma symboli-zować wolność. Warto tutaj jednak zwrócić uwagę na flagi. Robotnicza
zde-1 [Autor nieznany]: Polacy! Czerwona Armia niesie wam wyzwolenie spod jarzma hitle-rowskiego. Archiwum Opozycji Ośrodka Karta, sygn. AOPL / 353. Dostępne w Internecie:
http://www.karta.org.pl/pdf/orginal/12633413267816.pdf (dostęp: 20.08.2018).
2 T. Trepkowski: Chwała wyzwolicielom. Archiwum Opozycji Ośrodka Karta, sygn.
AOPL / 361. Dostępne w Internecie: http://www.karta.org.pl/pdf/orginal/12633413267816.
pdf (dostęp: 20.08.2018).
3 M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie. W: Krajobraz i dziedzictwo kulturowe Europy. Sacrum — profanum. Red. L. Rotter, A. Giza. Kraków 2017, s. 609.
55 PLAkAt jAkO źródłO edUkAcji O POLSce LUdOWej
cydowanie dominuje nad biało-czerwoną4, co świadczy o pozornej wolności narodu polskiego. Celem wszystkich tych plakatów było ukazanie Armii Czer-wonej i Związku Sowieckiego w pozytywnym świetle, jako wyzwolicieli spod jarzma okupacji hitlerowskiej. Pozornie gwarantowano państwu niezależność, faktycznie podporządkowując je całkowicie polityce sowieckiej5.
Kolejny okres pojawiania się plakatów można określić mianem kształtowa-nia się władzy ludowej. Treści polityczno-propagandowe umieszczane wów-czas na plakatach miały wydźwięk agresywny, skierowane były przeciwko wszystkim, którzy nie zgadzali się z polityczną wizją komunistów. Ich celem było wskazanie nieprzyjaciela, za którego uważano Armię Krajową, Narodo-we Siły Zbrojne (NSZ) czy tzw. zachodni imperializm, i zdeprecjonowanie go w oczach obywateli6. Od lutego 1945 roku, wpierw na murach zrujnowanej Warszawy, a następnie w całym kraju, rozklejano plakat autorstwa Włodzimie-rza Zakrzewskiego Olbrzym i zapluty karzeł reakcji7. Przedstawia on żołnierza biegnącego z bronią w ręku oraz spluwającego na niego karła z zawieszoną na szyi tabliczką AK. Celem grafiki było skompromitowanie Armii Krajowej w oczach społeczeństwa oraz, tak jak w przytoczonych wcześniej przykła-dach, przekonanie, że to „ludowe” Wojsko Polskie, walczące u boku Armii Czerwonej, wyzwoliło spod okupacji hitlerowskiej ziemie polskie, podczas gdy Armia Krajowa podlegająca rządowi w Londynie utrudniała to zadanie.
Dzieło W. Zakrzewskiego wywołało w społeczeństwie rekcję przeciwną niż zamierzona przez władzę komunistyczną. Polacy nie tylko nie wyrażali nie-chęci wobec Armii Krajowej, ale coraz mocniej uświadamiali sobie zakłamanie nowej władzy. Do dzisiaj plakat ten jest uznawany za symbol rozprawy władzy komunistycznej z Armią Krajową8.
Podobne plakaty kierowane były przeciwko „politycznym zdrajcom” i dzia-łaczom Narodowych Sił Zbrojnych. Krytyczne stanowisko NSZ wobec władzy komunistycznej i jej programu politycznego zrównywane było z orientacją faszystowską. W 1945 roku Tadeusz Trepkowski zaprojektował plakat Zgnie-ciemy szkodników przedstawiający czarny wysoki but depczący węża. Wąż
4 W. Skulicz: 1945. W: J. Kuroń, J. Żakowski: PRL dla początkujących. Wrocław 1997, s. 7.
5 M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 609—610.
6 J. Izdebski: Plakat i grafika w służbie propagandy komunistycznej 1944—1956. Rzeszów 2000, s. 5; M. Forc: Motywy militarne w polskiej propagandzie komunistycznej w la-tach 1944—1956. W: Socjologia wizualna w praktyce. Plakat jako narzędzie propagandy wojennej. Red. T. Ferenc, W. Dymarczyk, P. Chomczyński. Łódź 2011, s. 194.
7 W. Zakrzewski: Olbrzym i zapluty karzeł reakcji. Archiwum Opozycji Ośrod-ka Karta, sygn. AOPL / 6. Dostępne w Internecie: http://www.karta.org.pl/pdf/orgi nal/12633413267816.pdf (dostęp: 20.07.2018).
8 M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 610.
symbolizował organizacje opozycyjne, natomiast but — aparat represji9. W tym samym roku pojawił się również plakat nieznanego autora pt. Tęp bandytów z N.S.Z. Autor zilustrował chroniących się w lesie żołnierzy NSZ i czerwoną dłoń z palcem wskazującym na uciekających żołnierzy10.
Wzmożony wysiłek propagandzistów, by przekonać społeczeństwo polskie do słusznej polityki władzy, szczególnie mocno widoczny był przy okazji re-ferendum z czerwca 1946 roku oraz wyborów do Sejmu Ustawodawczego ze stycznia 1947 roku. W tym okresie wydano bardzo dużo plakatów, których na-kłady sięgały nawet do 200 tysięcy egzemplarzy11. Zachęcały one do głosowania zgodnie z ideą komunistyczną oraz krytykowały środowiska opozycyjne12.
Jednym z najbardziej znanych i często pojawiających się w podręcznikach do nauczania historii jest plakat zatytułowany Głosuj 3 razy tak13. Postacie na nim przedstawione kontrastują ze sobą. Osoba czytająca hasło „Głosuj 3 razy tak” ukazana jest jako silny, dobrze zbudowany mężczyzna, ubrany w strój przedstawiciela klasy robotniczej, która według władz stanowiła przyszłość Polski socjalistycznej. Druga postać, zdecydowanie drobniejsza i słabsza, to członek NSZ, co podkreślone zostało przez opaskę na jego ramieniu. Nawołuje do głosowania na „nie”, zachęcając tym samym do sprzeciwu wobec polityki władz. Istotne dla przekazu tej grafiki są również cienie, które rzucają posta-cie. Cień robotnika jest większy, dostojniejszy, z kolei cień działacza NSZ jest mniejszy niż postać, która go rzuca, dodatkowo na ramieniu nie ma opaski NSZ, tylko opaskę ze swastyką, symbolizującą niemieckich nazistów. Za pomocą takiego zabiegu autor plakatu chciał zdemaskować rzeczywiste — w opinii władz — intencje polskich opcji niepodległościowych i zniesławić je w oczach obywateli14.
Inne plakaty dotyczące tych wydarzeń to prace autorstwa O. Siemaszkowej, E. Lipińskiego i M. Piotrowskiego: Trzeba stracić głowę, aby głosować nie15 oraz
9 Antykomunistyczne podziemie za działalność plakatotwórczą wydało na Tadeusza Trep-kowskiego wyrok śmierci.
10 [Autor nieznany]: Tęp bandytów z N.S.Z. W: A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiń-ski, F. Musiał: Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918—1989. Warsza-wa 2010, s. 217.
11 J. Izdebski: Plakat i grafika…, s. 5.
12 M. Forc: Motywy militarne w polskiej propagandzie komunistycznej…, s. 194.
13 [Autor nieznany]: Głosuj 3 razy tak. W: A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał: Od niepodległości do niepodległości…, s. 226.
14 M. Forc: Motywy militarne w polskiej propagandzie komunistycznej…, s. 195; M. Ficoń:
Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 612.
15 O. Siemaszkowa, E. Lipiński, M. Piotrowski: Trzeba stracić głowę, aby głosować nie.
Dostępne w Internecie: http://www.theartofposter.com/red/08.htm (dostęp: 21.08.2018).
57 PLAkAt jAkO źródłO edUkAcji O POLSce LUdOWej
Nieee…16. Mają one charakter prześmiewczy. Podkreślono w nich, że tylko oso-by, którym nie zależy na rozwoju kraju, będą głosowały inaczej, niż oczekuje tego władza ludowa, ośmieszając przy tym partie opozycyjne.
Bardzo wyraźnie wróg władzy ludowej przedstawiony został na plakacie z 1946 roku nieznanego autora zatytułowanym Tak Tak Tak. Wykorzystano tutaj akcję „3 x tak”, by w sposób symboliczny przedstawić program walki z senatem, który według komunistów jest niepotrzebny, klasą „obszarników i fabrykantów” oraz Niemcami17. Plakat został tak skonstruowany, by każda litera „k” w słowie „tak” przedstawiała but „wykopujący” postać senatorów, obszarników i fabrykantów oraz Niemców.
W tym czasie wykształcił się również rodzaj plakatu politycznego oparty na kontrastowym przedstawieniu treści. Na plakacie umieszczano pytanie, na które odbiorca znajdował odpowiedź w sugestywnym obrazie. Przykładem jest praca M. Bermana i J. Krajewskiego z hasłem: „Nie chcesz powrotu kapitalistów?
Głosuj trzy razy tak”. Propagandowy afisz przedstawia tęgawego, dobrze ubra-nego bogacza — kapitalistę, którego robotnik niesie na swoich plecach w stronę fabryk. Plakat ma uświadamiać relację kapitalista — pracownik. Pokazuje, jak prywatni właściciele dla własnych zysków i zwiększenia majątku wyzyskują pracowników. Hasło walki z kapitalizmem włączono do kampanii przed re-ferendum z 1946 roku. Władza ludowa chciała przekazać społeczeństwu, że tylko zwycięstwo ugrupowań robotniczych: PPR i PPS, może uchronić przed
„powrotem kapitalistów”. Mimo szeroko zakrojonej akcji propagandowej 75%
głosujących opowiedziało się przeciwko PPR i partiom sojuszniczym. Do pub-licznej wiadomości podano jednak, że większość społeczeństwa oddała głos trzy razy na „tak”, wyrażając tym samym swoje poparcie dla władzy ludowej18. Podobny zabieg wykorzystano przy okazji następnej akcji propagando-wej związanej z wyborami do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku. Pojawiły się wtedy plakaty W. Zakrzewskiego z hasłem: „Nie chcesz wojny? Głosuj na listę Bloku Demokracji” oraz Adama Bowbelskiego zatytułowany Blok demo-kratyczny to najmocniejszy słup graniczny. Za pomocą tego plakatu władza, chcąc przekonać obywateli do głosowania na komunistów, ukazywała swoje
16 O. Siemaszkowa, E. Lipiński, M. Piotrowski: Nieee… Polski plakat socjalistyczny ze zbiorów Muzeum Plakatu w Wilanowie. Dostępne w Internecie: http://www.djvu.com.
pl/galeria_pps.php (dostęp: 22.08.2018).
17 M. Forc: Motywy militarne w polskiej propagandzie komunistycznej…, s. 196.
18 Ibidem, s. 198—199; F. Musiał: Polska pojałtańska (1945—1948). W: A. Dziurok, M. Ga-łęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał: Od niepodległości do niepodległości…, s. 226; J. Iz-debski: Plakat i grafika…, s. 5—6; M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 612—613.
dotychczasowe osiągnięcia. Dodatkowo, by zdobyć zaufanie społeczeństwa, autor plakatu wykorzystał polskie symbole narodowe. Za pomocą flagi zazna-czył zachodnią granicę, a na słupie granicznym umieścił godło19.
Gdy komuniści polscy wyeliminowali politycznych konkurentów, propa-ganda skupiła swą uwagę na potencjalnym zagrożeniu wewnętrznym. Pojawiły się wówczas między innymi plakaty Konstantego Marii Sopoćki Strzeż tajem-nicy służbowej i Tadeusza Trepkowskiego Bądź czujny wobec wroga narodu.
W realizacjach tych fascynuje dobór barw. Ma on ogromne znaczenie w per-cepcji plakatu propagandowego. Najważniejszą rolę odgrywają biel i czerń20. Biel używana jest wszędzie tam, gdzie nadaje się czemuś uroczysty charakter, z kolei czerń to symbol przede wszystkim śmierci i żałoby. Plastycy doby PRL potrafili tę opozycję barw wykorzystać tak, by wpłynąć na emocje społeczeń-stwa odbierającego dzieło. Pierwszy z wymienionych plakatów przedstawia robotnika trzymającego w dłoni klucz francuski. W tle widać kontur człowie-ka w człowie-kapeluszu i płaszczu21. Robotnik namalowany jest cały na biało, dzięki czemu odcina się od czarnego tła, na którym przedstawiono ciemną postać w kapeluszu. U dołu plakatu widnieje napis: „Może właśnie tobie wróg chce ją wyrwać?”. Odnosi się on do tytułowej tajemnicy służbowej. Ciemna postać to szpieg, który oczekuje sposobności, by wydobyć z polskiego robotnika cenne informacje. Robotnik zobrazowany za pomocą bieli jest postacią pozytywną, a trzymany przez niego klucz można zinterpretować jako symbol oporu.
Drugi z wymienionych plakatów przedstawia ciemną postać wynurzającą się zza ściany. Tylko oko i ucho zostały nakreślone za pomocą jasnej barwy22. Wróg narodu zawsze wyłania się z mroku, dlatego cały plakat jest ciemny.
Narządy wzroku i słuchu służą do dostrzegania niepokojących zjawisk, stąd powinny być one wyostrzone. Symbolizują czujność.
W grupie plakatów politycznych należy również umieścić prace wydane z okazji uchwalenia Konstytucji PRL. Na ulicach rozklejano grafiki autorstwa Wiktora Górki, Józefa Mroszczaka czy Juliana Pałki i Romana Kieszkowskiego, przedstawiające dumnego robotnika trzymającego w dłoniach egzemplarz konstytucji albo konstytucję otwartą na pierwszym rozdziale z podkreślonym
19 M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 613.
20 S. Popek: Barwy i psychika. Lublin 1999, s. 53—54.
21 K.M. Sopoćko: Strzeż tajemnicy służbowej. Polski plakat socjalistyczny ze zbiorów Mu-zeum Plakatu w Wilanowie. Dostępne w Internecie: http://www.djvu.com.pl/galeria_pps.
php (dostęp: 21.08.2018).
22 T. Trepkowski: Bądź czujny wobec wroga narodu. Polski plakat socjalistyczny ze zbio-rów Muzeum Plakatu w Wilanowie. Dostępne w Internecie: http://www.djvu.com.pl/
galeria_pps.php (dostęp: 21.08.2018).
59 PLAkAt jAkO źródłO edUkAcji O POLSce LUdOWej
tekstem mówiącym o tym, że „W Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej władza na-leży do ludu pracującego miast i wsi”, czy samą konstytucję z biało-czerwoną wstęgą i dłonią wyciągniętą jak do przysięgi. Na plakatach widniały napisy:
„Ślubuję Ojczyźnie”, „Nasza Konstytucja”23.
Wśród politycznych plakatów propagandowych należy wyróżnić również te gloryfikujące rolę partii, wpierw PPR, następnie PZPR. Jako przykład moż-na wskazać pracę Macieja Kościelniaka z 1946 roku — PPR walczy i zwycięża.
Prezentuje ona troje młodych ludzi: kobietę trzymającą kłosy zbóż i dwóch mężczyzn, z których jeden trzyma młot, a drugi flagę z napisem PPR24. Przy-pomniano w ten sposób, że PPR jest partią, która jako pierwsza nawoływała do walki z niemieckim okupantem i wniosła wkład w walkę wyzwoleńczą. Pod-kreślono, że to „idea demokratycznej Polski, idea demokracji typu ludowego, a nie liberalno-burżuazyjnego okazała się żywotna i stale rosnąca w szerokich masach pracujących Polski”25. Plakat prezentuje PPR jako partię walczącą i zwy-ciężającą. Kobieta z kłosami jest symbolem przeprowadzonej przez PPR reformy rolnej, z kolei robotnik ilustruje nacjonalizację przemysłu.
W 1955 roku26 W. Zakrzewski wykonał grafikę, która obecnie jest jednym z najbardziej charakterystycznych plakatów socrealistycznych. Obraz przed-stawia mężczyznę, robotnika trzymającego w dłoniach koło sterowe. Ponad nim widnieje napis: „Partia”27. Plakat oddziałuje na widza kolorem. Skonstru-owany jest przy użyciu trzech barw: dwóch odcieni czerwieni i bieli. Postać z kolei ujęta jest w takiej perspektywie, że sprawia wrażenie monumentalnej.
Napis „Partia” i postać są uosobieniem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i jej przywódczej roli. Ster to symbol władzy państwowej, a więc partia jawi się tu jako sternik narodu.
Propaganda okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działała dwutorowo.
Z jednej strony piętnowała i w negatywny sposób przedstawiała domniema-nych wrogów narodu, z drugiej — starała się przekonać społeczeństwo pol-skie o przychylności Stalina. W tym celu wydano cały szereg plakatów propa-gandowych promujących przyjaźń polsko-radziecką. Przykładem jest plakat
23 M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 614.
24 M. Kościelniak: PPR walczy i zwycięża. Dostępne w Internecie: http://www.1917.net.pl/
node/7483 (dostęp: 22.08.2018).
25 W. Gomułka: PPR w walce o niepodległość Polski. Warszawa 1945, s. 54.
26 Co do daty wykonania plakatu istnieją pewne rozbieżności. Jednak najczęściej podawany jest rok 1955.
27 W. Zakrzewski: Partia. Polski plakat socjalistyczny ze zbiorów Muzeum Plakatu w Wi-lanowie. Dostępne w Internecie: http://www.djvu.com.pl/galeria_pps.php (dostęp:
22.08.2018).
pochodzący z lat 50. XX wieku przedstawiający Józefa Stalina i Bolesława Bie-ruta stojących na tle flag państwowych, w oddali można dostrzec „dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego”, czyli Pałac Kultury i Nauki. Na plakacie pojawia się hasło: „Przyjaźń polsko-radziecka to pokój, niezawisłość, szczęś-liwe jutro naszej Ojczyzny”. Jego przesłaniem jest jedność bloków sowieckich.
Postać Stalina ubranego na biało zdecydowanie góruje nad Bierutem. Polak jest ukazany jako mniej ważny. Oboje stoją z poważnymi minami, spoglądając w jedną stronę. Co warte zauważenia, Stalin jest pokazany jako wyższy, choć w rzeczywistości był niższy od Bieruta. Takie przedstawienie można uznać za metaforę podległości państwa polskiego wobec Związku Sowieckiego oraz władzy i siły tego drugiego. Interesujący jest również układ rąk obu postaci.
Stalin ma ręce splecione z przodu, co może oznaczać pewność siebie. Z kolei Bierut stoi z rękami ułożonymi wzdłuż ciała, jego postawa jest raczej pod-dańcza, czekająca na wydanie poleceń. Podobnie jest z flagami. Na pierw-szy plan wysunięto flagę sowiecką, polska flaga pozostaje w jej cieniu. Tutaj również można zastosować metaforę niższości wobec Związku Sowieckiego.
Pałac Kultury i Nauki jest symbolem przyjaźni. Kolory, w jakich wykonano plakat, są jasne i przyjemne dla oka, zatem wzbudzają w odbiorcy pozytywne odczucia. Tekst umieszczony na obrazie sugeruje, że dzięki bliskim stosun-kom ze Związkiem Sowieckim i dzięki jego pomocy społeczeństwo polskie żyje w kraju pokoju i szczęścia. Połączenie hasła propagandowego z obrazem jest bardzo dobrym sposobem na zmanipulowanie odbiorcy. Metafory za-stosowane w tej grafice mówią o wyższości Związku Sowieckiego nad Polską, podkreślając przy tym pozorną przyjaźń między oboma krajami. Obraz oddaje myśl zawartą w tekście, pokazuje relacje i przy użyciu środków artystycznych narzuca odbiorcy model postrzegania świata. Na tym właśnie polega poetyka intersemiotyczna.
Pojawiały się również plakaty promujące samego Stalina, np. dzieła T. Trep-kowskiego czy W. Zakrzewskiego opatrzone napisami: „Dzieło Stalina żyje i zwycięża!” czy „Sztandar Stalina — w mocnych i pewnych rękach”.
Okazji do tworzenia plakatów propagandowych dostarczały także zjazdy PZPR — każdemu z nich towarzyszył inny plakat. Służyły one również upa-miętnianiu rocznic ważnych wydarzeń, jak np. 20. czy 30. rocznica powstania Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, rocznica uchwalenia Konstytucji, lub uczczeniu święta 1 Maja28.
Wykorzystując siłę oddziaływania plakatu propagandowego i plakatu w ogóle oraz jego powszechną obecność, w latach 80. pojawiły się plakaty
28 M. Ficoń: Plakat w historii — historia w plakacie…, s. 616.
61 PLAkAt jAkO źródłO edUkAcji O POLSce LUdOWej
opozycyjne, promujące Solidarność. Ich przykładem jest afisz Czesława Bie-leckiego przedstawiający czerwoną linię życia zakończoną napisem „Solidar-ność” z biało-czerwoną flagą. U góry plakatu znajdują się daty: 1944, 1956, 1968, 1970, 1976, 1980. Linia życia wznosi się przy wymienionych datach odnoszą-cych się do ważnych wydarzeń, które sprawiały, że społeczeństwo polskie budziło się z uśpienia, ostatecznie doprowadzając do powstania Solidarności29. W 1980 roku powstał plakat PZPR? Nie, dziękuję, a przed wyborami z czerw-ca 1989 roku na murach rozklejano plakaty autorstwa Tomasza Sarneckiego, które stały się symbolem przemian ustrojowych w kraju. Słynny plakat pojawił się na ulicach Warszawy bladym świtem w dniu wyborów. Przedstawia on na białym tle szeryfa z westernu W samo południe, Garyʼego Coopera, który idzie głosować z kartką wyborczą w dłoni i znaczkiem „Solidarność” przypiętym do kamizelki30. Wygrane przez Solidarność pierwsze, częściowo wolne wybory, stały się początkiem szybkiego upadku komunizmu w Polsce.
Plakaty propagandowe w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie odnosi-ły się tylko do działalności politycznej, ale swą tematyką obejmowaodnosi-ły także sferę gospodarki, rolnictwa i przemysłu. Dotyczyły realizacji planów gospo-darczych (trzy- i sześcioletniego) przyjętych przez władze komunistyczne.
Autorzy plakatów, stosując się do zaleceń władz, przede wszystkim
Autorzy plakatów, stosując się do zaleceń władz, przede wszystkim