OBRZĄDKI WSCHODNIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSCE
MAPA 3.1. OBRZĄDKI WSCHODNIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSCE W 2011 R
Koszalin SławnoSłupsk Smołdzino Lębork Dębnica Kaszubska Poznań Międzyrzecz Poźrzadło Osiecko Skwierzyna Gorzów Wlkp. Strzelce Krajeńskie Legnica Zamienice Lublin Guzice Patoka Przemków Szprotawa Głogów Nowogród Bobrzański Chobienia Wołów Środa Śląska Oleśnica Oława Opole Lublin Kostomłoty BraniewoPęciszewo Chrzanowo Kraków Łódź Zielona Góra Szczecin Ińsko Wałcz Szczecinek TrzebiatówKołobrzeg Białogard Świdwin Biały Bór Bielica Międzybórz Człuchów Barkowo Bobolice Miastko Bytów
Barcino Płoty Stargard Szczeciński Olsztyn Dzieżgoń Morąg Pasłęk Iława Susz Ostróda Elbląg Ostaszewo Bartoszyce Ostre Bardo Banie Mazurskie Asuny Bajory Małe Węgorzewo Kętrzyn Kruklanki Lidzbark Warmiński Górowo Iławeckie Lelkowo Pieniężno Dobre Miasto Gdańsk Słupia Katowice Gliwice Wałbrzych Jelenia Góra Wrocław Warszawa Rzeszów Dziewięcierz Lubaczów Sieniawa Hrebenne Orneta Reszel Giżycko Wydminy
Kościół greckokatolicki (obrządek bizantyjsko-ukraiński)
Kościół unicki w początkowej fazie został zorganizo-wany w sześciu diecezjach: kijowskiej, połockiej, pińskiej, włodzimierskiej, chełmskiej i smoleńskiej (do 1656 r.). Na przełomie XVII i XVIII w. unię przyjęły także diecezje: przemyska, łucka i lwowska. Okres największego rozkwi-tu unii to wiek XVIII. Dużą rolę w jej propagowaniu odegrał zakon bazylianów, położył też spore zasługi w dziedzinie rozwoju oświaty oraz sztuki sakralnej. Postępujące w Ko-ściele unickim wpływy łacińskie coraz bardziej oddalały go od prawosławia. W 1720 r. na synodzie w Zamościu wprowadzono reformy liturgii zbliżające obrządek do ła-cińskiego. Zaczęto także przyjmować niektóre łacińskie obrzędy i święta (np. zwyczaj procesji na Boże Ciało, Niepokalane Poczęcie NMP, wystawienia Najświętszego Sakramentu czy obchodzenie drogi krzyżowej). Wpływ ten zaznaczył się także w sztuce sakralnej, kościoły ka-tedralne oraz świątynie bazyliańskie otrzymywały sze-rokie fasady i smukłe wieże, natomiast wewnątrz świą-tyń zamiast ikonostasów zaczęły pojawiać się ołtarze oraz figury świętych. Kościół unicki w Rzeczypospolitej w 1772 r. posiadał 9 300 parafii, 147 klasztorów męskich i 19 żeńskich oraz ponad 4,5 mln wiernych.
Rozbiory Rzeczypospolitej zapoczątkowały kres roz-woju unii. Zdecydowanie najgorsza sytuacja wytworzyła się na wschodnich terenach Rzeczypospolitej
zagarnię-możliwie szybkiej likwidacji unii. W 1795 r. na mocy ukazu carycy Katarzyny II na terenie zaboru rosyjskiego zlikwi-dowano diecezje greckokatolickie, pozostawiając jedynie archidiecezję połocką, a ich mienie i wiernych przeję-ło prawosławie. Następca Katarzyny Paweł I (1796– –1801) zgodził się na reorganizację Kościoła i utworzenie dwóch nowych diecezji, nie wpłynęło to jednak na popra-wę sytuacji unitów. Za panowania cara Mikołaja I (1825– –1855) dokonano kolejnych zmian, tak administracyjnych, jak i personalnych, doprowadzono też do ujednolicenia obrządku greckokatolickiego i prawosławnego. Wszyst-kie te działania zmierzały do całkowitej likwidacji unii w carskiej Rosji i włączenia jej do prawosławia. Nastą-piło to na synodzie w Połocku w 1839 r. Ostatnią diece-zją unicką w zaborze rosyjskim została znajdująca się w Królestwie Polskim diecezja chełmska, która w 1851 r. obejmowała łącznie 275 parafii, a swym zasięgiem oko-ło 220 tys. wiernych zamieszkujących głównie Podlasie i Lubelszczyznę. Była to diecezja silnie zlatynizowana i spolonizowana, dlatego też proces rusyfikacji nastę-pował bardzo powoli i ze sporymi oporami, zarówno wśród wiernych jak i duchowieństwa. Główne działania przeciwko pozostałościom Kościoła unickiego zostały podjęte po powstaniu styczniowym. W 1866 r. za opór stawiany prawosławiu biskup chełmski Jan Kaliński został wywieziony w głąb Rosji, a na jego miejsce zo-stał powołany prorosyjski administrator diecezji, który nakazał używać w liturgii i w szkole języka rosyjskiego.
wa skłoniła władze do egzekwowania rozporządzenia siłą przy pomocy wojska i policji. Do krwawych starć doszło na początku 1874 r. w Drelowie, gdzie zginęło trzynastu chłopów, którzy nie chcieli wpuścić do swojej cerkwi pra-wosławnego duchownego oraz w Pratulinie, gdzie od kul carskiego wojska pod cerkwią zginęło dziewięciu unitów, a czterech zmarło z odniesionych ran. By złamać wszel-ki opór we wsiach unicwszel-kich na Podlasiu zakwaterowano wojsko. Zmuszało ono wiernych do podpisywania aktów apostazji. Prawosławie przyjęło 240 unickich duchow-nych, 66 zbiegło do Galicji, a 74 zostało uwięzionych bądź zesłanych. W głąb Rosji zesłano również ponad 600 chłopów. W 1875 r. w katedrze chełmskiej biskup Marceli Popiel dokonał przejścia diecezji na prawosławie. Została ona przyłączona do prawosławnej diecezji warszawskiej. Przez kolejne trzydzieści lat unia na Podlasiu i Chełm szczyźnie trwała w podziemiu. Sytuacja unitów uległa pew-nej poprawie dopiero po 1905 r., kiedy to został wydany carski ukaz tolerancyjny, jednak pełną swobodę uzyskali do-piero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.
Kościół unicki przetrwał w zaborze austriackim w Galicji. W granicach zaboru znalazły się diecezje lwow-ska i przemylwow-ska. Cesarzowa Maria Teresa (1745–1780) podjęła realizację wielu reform wewnętrznych w państwie Habsburgów. Reformy te ingerowały także w organizację i działalność Kościoła katolickiego. Zmierzały one m.in. do równouprawnienia unitów z katolikami obrządku
ła-ścioła stanowili Ukraińcy, co wpłynęło na to, iż obrządek grecki nabrał narodowego charakteru.
Kościół greckokatolicki w II Rzeczpospolitej organiza-cyjnie składał się z trzech diecezji: lwowskiej, stanisła-wowskiej i przemyskiej. Tworzyły one galicyjskolwow-ską prowincję kościelną, na czele której stał arcybiskup lwowski Andrzej hrabia Szeptycki. W 1934 r. Stolica Apo-stolska powołała administrację apostolską Łemkowsz-czyzny podlegającą bezpośrednio Watykanowi. Liczba duchownych diecezjalnych Kościoła w 1936 r. wynosiła 2 380. W Kościele funkcjonowały trzy zakony męskie oraz 8 zgromadzeń zakonnych żeńskich. Liczba wiernych wynosiła ponad 330 tys.
Po II wojnie światowej w granicach Polski pozostała jedynie część diecezji przemyskiej i administracja apo-stolska Łemkowszczyzny. Władze komunistyczne aresz-towały biskupów i deporaresz-towały do ZSRR oraz przestały uznawać Kościół greckokatolicki w Polsce. Wierni byli pozbawieni swojej hierarchii kościelnej do 1989 r., gdy bi-skupem został ks. Jan Martyniak. W 1991 r. Ojciec Święty Jan Paweł II mianował go ordynariuszem diecezji prze-myskiej obrządku bizantyjskoukraińskiego1). Następnie w 1996 r. dokonał całościowej reorganizacji struktur duszpasterskoadministracyjnych tego Kościoła. Ustano-wiono prowincję kościelną obrządku greckokatolickiego w Polsce i nadano jej nazwę metropolia przemysko-warszawska. W jej skład weszły dwie nowo utworzone
jąca terytorium po lewej stronie Wisły. Biskupi obu diece-zji są członkami Konferencji Episkopatu Polski.
W nowej strukturze metropolia składa się z 10 de-kanatów. W 2011 r. Kościół posiadał 135 parafii, 108 świątyń oraz 77 księży diecezjalnych i zakonnych. W se-minariach duchownych kształciło się 5 alumnów. W Ko-ściele pracowało 91 sióstr zakonnych i 2 braci. W 2012 r. udzielono 229 chrztów, 230 sakramentów bierzmowania, 202 sakramentów Pierwszej Komunii oraz 105 ślubów. Od 2000 r. liczba udzielanych sakramentów utrzymuje się
na zbliżonym poziomie. Kościół greckokatolicki szacuje liczbę wiernych na 55 tys. (30 tys. w archidiecezji prze-myskowarszawskiej i 25 tys. w diecezji wrocławsko-gdańskiej). W Narodowym Spisie Powszechnym 2011 odnotowano łącznie 33 tys. deklaracji przynależności do tego Kościoła. W Polsce działa jedyny zakon greckoka-tolicki – Zakon Świętego Bazylego Wielkiego (potocznie zwany bazylianami). W 2008 r. zakon posiadał w Polsce cztery klasztory: w Warszawie, Przemyślu, Kętrzynie i Węgorzewie.