W świetle Kodeksu Prawa Kanonicznego nieważność małżeństwa może zostać orzeczona na podstawie trzech grup powodów, jak: przeszkody zrywające, wady co do formy kanonicznej oraz wady zgody małżeńskiej.
Istotą procesu o stwierdzenie nieważności związku małżeńskiego jest orzeczenie przez kompetentny sąd kościelny, czy małżeństwo zostało zawarte ważnie czy nieważnie, tj. czy małżeństwo w ogóle zaistniało w ro-zumieniu prawa kanonicznego. Celem procesu jest za-tem ustalenie prawdy dotyczącej małżeństwa i jej orze-czenie. Prawda jest jedna: albo małżeństwo od samego jego początku jest ważne, albo nie, czyli albo związek pomiędzy kobietą i mężczyzną jest małżeństwem, albo nim nie jest. Jeżeli małżeństwo zostało zawarte ważnie,
tj. jeśli zostały spełnione wszystkie wymagane przez prawo kanoniczne warunki, żadna władza nie może go rozwiązać, czy unieważnić. Małżeństwo sakramentalne jest bowiem nierozerwalne mocą prawa Bożego. Stąd wielkim błędem jest posługiwanie się terminami „roz-wód kościelny”, czy „unieważnienie małżeństwa”. Sąd kościelny może jedynie stwierdzić, że małżeństwo zo-stało nieważnie zawarte, czyli że, mimo zewnętrznych oznak wskazujących na zawarcie małżeństwa, ono nie zaistniało.1)
Jak pokazują dane Annuarium Statisticum Ecclesiae 1989–2010, w Polsce w ciągu ostatnich lat znacznie wzrosła liczba skarg powodowych składanych w sądach pierwszej instancji.
Pierwsza instancja. Proces zwykły
Wykres 10.1. LICZBA SPRAW W SĄDACH KOŚCIELNYCH W DANYM ROKU W POLSCE 01000 Sprawy: nierozstrzygnięte na początku roku nierozstrzygnięte na koniec roku rozstrzygnięte wniesione na wokandę 20003000 3 111 4 111 3 140 1 279 2 244 3 366 3 241 2 158 2 481 3 446 4 197 6 558 1 250 40005000 5 673 8 073 6000700080009000
Druga instancja. Proces zwykły
Wykres 10.2. LICZBA SPRAW W SĄDACH KOŚCIELNYCH W DANYM ROKU W POLSCE 0250 Sprawy: nierozstrzygnięte na początku roku nierozstrzygnięte na koniec roku rozstrzygnięte wniesione na wokandę 500 651 717 878 916 1 703 1 665 1 079 1 013 1 346 1 410 2 059 1 995 1 827 1 982 2 434 2 279 7501000125015001750200022502500
Wykres 10.1. prezentuje liczbę skarg powodowych, które znalazły się w sądach pierwszej instancji na po-czątku danego roku, liczbę wniosków, które trafiły na wokandę, liczbę spraw, które zostały rozstrzygnięte, a także skalę spraw nierozstrzygniętych (w tym nowych), które znajdowały się w sądach pierwszej instancji pod koniec danego roku. Jak pokazują statystyki spraw nie-rozstrzygniętych na początku i na końcu danego roku, w ostatnich latach obserwujemy znaczne zainteresowanie w społeczeństwie polskim kwestią orzeczenia nieważno-ści związku małżeńskiego. Na koniec 1989 r. w sądach diecezjalnych znajdowało się 3 140 spraw nierozstrzy-gniętych, natomiast na koniec roku 2010 liczba tych spraw w sądach pierwszej instancji wynosiła aż 7 868.
Wyrok zatwierdzony przez sąd pierwszej instancji zawsze jest przekazywany do sądu drugiej instancji, gdzie zostaje zatwierdzony lub odrzucony. Na początku roku 1989 w sądach drugiej instancji znajdowało się 651 wniosków. Wnioski, które trafiały na wokandę w danym roku w większości przypadków zostały rozstrzygnięte. Liczba spraw wniesionych na wokandę w sądach dru-giej instancji w stosunku do liczby spraw rozstrzygnię-tych przez sądy pierwszej instancji jest znacznie niższa, niemniej ponad 90% z tych wniesionych na wokandę w danym roku w sądach drugiej instancji zostaje roz-strzygnięta.
chodzi w fazę wyrokowania, czyli podjęcia decyzji przez kolegium sędziowskie.
W roku 1989 było 1 250 spraw, w których zapadły wyroki sądów pierwszej instancji, z czego 807 wyroków stwierdzających nieważność, a 302 przeciw nieważno-ści. W roku 2010 było 3 446 spraw, w których zapa-dły wyroki sądów pierwszej instancji. W 2010 r. wyrok z nieważnością zapadł w przypadku 64% spraw, a prze-ciw nieważności w przypadku 27% spraw. W danym roku liczba spraw zakończonych wyrokiem nieważności w sądach pierwszej instancji stanowiła 3/5 wszystkich rozstrzygniętych spraw. Orzeczenia przeciw nieważności zapadały w przypadku 1/5 wyrokowanych spraw. Bardzo rzadko w procesach o orzeczenie nieważności związku małżeńskiego dochodzi do zrzeczenia lub umorzenia procesu. W 1989 r. na 1 250 spraw tylko w przypadku 6,7% spraw doszło do umorzenia, a w przypadku 4,5% do zrzeczenia się procesu. Natomiast w 2010 r. na 3 446 spraw zarówno do umorzenia, jak i zrzeczenia się proce-su doszło w przypadku 4% spraw.
Tabl. 10.1. Powód zamknięcia sprawy przez sąd kościelny. Proces zwykły. Pierwsza instancja
Powód 1989 2001 2006 2010
Ogółem 1 250 2 158 2 481 3 446
Stwierdzenie nieważności 807 1 490 1 843 2 235 Wyrok przeciw
nieważ-Druga instancja
Wykres 10.3. POWÓD ZAMKNIĘCIA SPRAWY PRZEZ SĄD KOŚCIELNY. PROCES ZWYKŁY 1989 1989 2001 2001 2006 2006 2010 2010 Pierwsza instancja 0 0 20 20 30 30 10 10 40 40 50 50 60 60 70 70 80 80 90 90 100% 100%
Jeżeli w pierwszej instancji zapada wyrok z nie-ważnością, sprawa automatycznie kierowana jest do sądów drugiej instancji, czyli do sądów apelacyjnych. Jeżeli nowy skład sędziowski drugiej instancji jest jedno-znaczny w swej decyzji z pierwszą instancją, wówczas zatwierdza wyrok dekretem. Jeżeli pojawiają się jakieś wątpliwości, wówczas sprawa przekazywana jest do po-nownego rozpatrzenia, co zakłada rozpoczęcie nowego procesu, który zakończy się wyrokiem.2) W ostatnich latach (od 2006 r.) sądy drugiej instancji rzadziej niż w poprzednich latach zatwierdzały wyrok sądu pierw-szej instancji dekretem potwierdzającym. W latach 2006 i 2010 wyrok nieważności zatwierdzony dekretem zapadł tylko w przypadku przeszło 5% spraw, w przypadku 80% spraw kolegium sędziowskie drugiej instancji rozpatry-wało sprawę ponownie. Niemniej jednak procentowy udział spraw zakończonych wyrokiem nieważności w sądach apelacyjnych charakteryzuje się wysokim po-ziomem, w roku 2010 sprawy zakończone z orzeczeniem nieważności w ogólnej liczbie spraw rozstrzyganych w tym roku stanowiły 85%.
W sądach drugiej instancji wyrok przeciw nieważ-ności zapadał rzadziej niż w sądach pierwszej instan-cji. W roku 1989 sąd drugiej instancji zatwierdził wyrok przeciw nieważności w przypadku 22% (227) spraw. W latach 2001 i 2006 procent orzeczeń przeciw
nieważ-Tabl. 10.2. Powód zamknięcia sprawy przez sąd kościelny. Proces zwykły. Druga instancja
Powód 1989 2001 2006 2010
Ogółem 1 013 1 665 1 995 2 279
Stwierdzenie nieważności 650 1 291 1 692 1 813 Stwierdzenie nieważności
– dekret potwierdzający 124 171 115 124 Wyrok przeciw
nieważ-ności 227 158 163 289 Umorzenie procesu 4 23 20 34 Zrzeczenie się procesu 8 22 5 19
Nieważność małżeństwa sakramentalnego może zostać orzeczona na podstawie trzech grup powodów, jak: przeszkody zrywające, wady zgody małżeńskiej oraz wady co do formy kanonicznej. Najczęściej sądy kościelne orzekają wyrok z nieważnością w oparciu o kanon 1095 11073). W ostatnich latach procent spraw zakończonych wyrokiem nieważności w oparciu o wa-dliwy konsens stanowi ponad 99% wyroków z nieważ-nością. Warto zaznaczyć, że 0,5% orzeczeń nieważności związku małżeńskiego stwierdzono na podstawie niemo-cy płciowej (kan. 1084).
Wykres 10.4. POWÓD STWIERDZENIA NIEWAŻNOŚCI ZWIĄZKU MAŁŻEŃSKIEGO 90 1%00 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 1%00 0 10 20 30 40 50 60 70 80 1989 2001 2006 2010 Proces zwykły
Tabl. 10.3. Powód stwierdzenia nieważności związku małżeńskiego. Proces zwykły
Powód 1989 2001 2006 2010 Ogółem 931 1 661 1 958 2 359 Kan. 1095–1107 – wadli-wy konsens 864 1 619 1 942 2 339 Kan. 1084 – przeszkoda impotencji 64 26 12 17 Kan. 1083, 1085–1091 – inne przeszkody 1 14 – 1 Kan. 1108 – wadliwość formy małżeńskiej 2 2 4 2
Źródło: Annuarium Statisticum Ecclesiae 1989–2010.
liwość formy kanonicznej co do zawarcia małżeństwa, a także pozostałe przeszkody zrywające, jak np. przeszko-da wieku były powodem orzeczenia nieważności związku małżeńskiego w procesach opartych na dokumentach, z którymi spotykamy się znacznie rzadziej.
Orzeczenie nieważności w procesie opartym na kumentach wymaga posiadania niepodważalnego do-kumentu/dowodu, na mocy którego orzeczona zostanie nieważność związku małżeńskiego. Nie dziwi więc fakt, że najczęściej do stwierdzenia nieważności związku
Wnioski
Jak pokazują statystyki spraw nierozstrzygniętych na początku i na końcu danego roku, w ostatnich latach obserwujemy w społeczeństwie polskim znaczne zain-teresowanie kwestią orzeczenia nieważności związku małżeńskiego. Na koniec roku 2010 liczba spraw nie-rozstrzygniętych w sądach pierwszej instancji wynosiła 7 868, wobec 3 140 w roku 1989.
Wnioski, które trafiały na wokandę w danym roku, w większości przypadków zostały rozstrzygnięte. Liczba
Tabl. 10.4. Powód stwierdzenia nieważności związku małżeńskiego. Proces oparty na dokumentach
Powód 1989 2001 2006 2010 Ogółem 144 5 3 10 Kan. 1095–1107 – wadli-wy konsens – – – – Kan. 1084 – przeszkoda impotencji – – – – Kan. 1083, 1085–1091 – inne przeszkody 6 2 2 7 Kan. 1108 – wadliwość formy małżeńskie 138 3 1 3
W danym roku liczba spraw zakończonych wyrokiem nieważności w sądach pierwszej instancji stanowiła 3/5 wszystkich rozstrzygniętych spraw. Orzeczenia przeciw nieważności zapadały w przypadku 1/5 wyrokowanych spraw.
Najczęściej sądy kościelne orzekają wyrok z nieważ-nością w oparciu o wadliwy konsens. W ostatnich la-tach udział spraw zakończonych wyrokiem nieważności w oparciu o kan. 1095–1107 stanowił ponad 99% wyro-ków z nieważnością.
Źródła wykorzystane
1. Altaner B., Stuiner A. (1990), Patrologia, Wyd. Pax, Warszawa
2. Gajda P. (2000), Prawo małżeńskie Kościoła Katolic-kiego, Wyd. Academica, Tarnów
3. Góralski W. (2006), Kościelne prawo małżeńskie, Wyd. UKSW, Warszawa
4. Jan Paweł II (1982), Jedność i nierozerwalność mał-żeństwa, [w:] Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie, (red.) Żeleźnik T., Wyd. Pax, Warszawa, s. 83–88 5. Sitek B. (2002), Trwałość i nierozerwalność
małżeń-stwa, Wyd. UWM, Olsztyn
6. Sobczak A. (2010), Stwierdzenie nieważności mał-żeństwa i inne małżeńskie procesy kościelne, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań
jańskiej w świecie współczesnym, Wyd. Centrum Duszpasterstwa Archidiecezji Warszawskiej, War-szawa
10. Kongregacja Nauki Wiary (1995), Persona humana, [w:] W trosce o pełnię wiary, Wyd. Tarnów Biblos, Tarnów s. 94–106
11. Leon XIII (2002), Encyklika: Arcanum divinae sapien-tiae – O sakramencie małżeństwa, Wyd. Te Deum Wydawnictwo Tradycji Katolickiej, Warszawa 12. Paweł VI (2003), Encyklika: Humanae vitae – O
za-sadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego, Wyd. „M”, Kraków
13. Pius XI (2001), Encyklika: Casti Connubi – O małżeń-stwie chrześcijańskim, Wyd. Te Deum Wydawnictwo Tradycji Katolickiej, Warszawa
14. Sobór Watykański II (1986), Konstytucja duszpaster-ska o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et spes, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjal-nej, Wrocław
15. Stolica Apostolska (1994), Karta Praw Rodziny, przedłożona przez Stolicę Apostolską wszystkim ludziom, instytucjom i władzom zainteresowanym misją rodziny w świecie współczesnym, Wyd. TUM, Wrocław
16. Rocznik Statystyczny Kościoła Katolickiego (1991– –2011), Annuarium Statisticum Ecclesiae 1989– –2010, Wyd. Libreria Editrice Vaticana, Watykan 17. Sąd Metropolitalny Warszawski [online], Warszawa,