Biesiada w języku polskim oznacza wystawne przyjęcie. Synonimy tego słowa to: uczta, ucztowanie, bankiet, feta, zabawa. Uczta charakteryzuje się przede wszystkim gościnnością, suto zastawionym stołem, a także prowadzoną przy nim konwersacją. Biesiadowanie związane jest z określoną kulturą i jednocze-śnie jest przestrzenią, w której występuje kontakt z materialnymi i duchowymi wartościami. Elementy kultury zawarte w biesiadach to: muzyka, taniec, śpiew, literatura, poezja, ubiór, rzemiosło, obrzędy, sztuka oracyjna, kulinarna oraz alkohol. Zofia Szromba-Rysowa (1984:1) pisze, że: „biesiady są formą święto-wania, nawiązywania i umacniania więzi, wyrażając stan pogody i zbratania”.
1 Marta Wilk, ORCID ID: 0000-0002-1117-97-69, e-mail: marta.wilk@ujk.edu.pl, pedagog, doktor w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Zaintereso-wania naukowe obejmują: patologie społeczne, uzależnienia, fenomenologię i profilaktykę przestępczości, resocjalizację i profilaktykę jednostek niedostosowanych społecznie. Jest autorką licznych artykułów związanych z wyżej wymienioną problematyką. Ostatnio wydane to: Football Fans and Gambling Games as Categories of Agon and Alea in Light of Roger Caillois Conception of Play, in: Contemporary Homo Ludens, ed. Halina Mielicka-Pawłowska, Cam-bridge Scholars Publishing, CamCam-bridge 2016, s. 203-2018; Antypody ilinx – narkotyki wśród młodzieży, [w:] „Zabawy i Zabawki. Studia Antropologiczne”, Rok 14/2016, s. 135-152; Mimicry – naśladowanie gwiazd w kulturze popularnej, [w:] „Zabawy i Zabawki. Studia Antropologiczne”, Rok15/2017, s. 26-49; Profilaktyka wykluczenia społecznego narkomanów, [w:] Marginalizacja a rozwój społeczny między teraźniejszością i przeszłością, red. Zbigniew Galor, Sławomir Kali-nowski, Urszula Kozłowska, Societas Pars Mundi, Bielefeld 2018, s. 331-345.
198
Bohaterami bankietów zawsze byli i są ludzie, którzy sprawiają, że scena-riusz ucztowania jest jedyny i niepowtarzalny, charakterystyczny, związany z określonym miejscem i czasem. Biesiadowanie nieodłącznie połączone jest z zabawą. Aktywność ta od najdawniejszych czasów była sposobem na pozostawanie w kontakcie z innymi ludźmi oraz we wspólnocie. Johan Huizinga w książce Homo Ludens definiuje zabawę jako jeden z podstawowych składników kultury i określa czym ona jest. Huizinga pisze, że „zabawa jest dobrowolną czynnością lub zajęciem, dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarun-kowo obowiązujących reguł, jest celem sama w sobie, towarzyszy jej uczucie napięcia i radości, i świadomość „odmienności” od „zwyczajnego życia” (vide:
Huizinga 1985:48-49). Gra dzieje się w określonym czasie. Udział w niej jest dobrowolny i chociaż dla zabawy charakterystyczne jest istnienie określonych zasad, to jest ona związana z wolnością i radością. Uczty niewątpliwie posia-dają wyżej wymienione cechy dotyczące zabawy. Autor dzieła Homo Ludens pisze, że „posiłki, uczty i wszelkiego rodzaju rozpasanie towarzyszą uroczy-stości przez cały czas jej trwania. Czy pomyślimy o przykładach greckich czy afrykańskich, nie sposób będzie przeprowadzić ostrą granicę pomiędzy odświętnym nastrojem w ogólności, a świętym uniesieniem z racji central-nego misterium” (ibidem:39). Celem niniejszego artykułu jest opisanie bie-siad i picia alkoholu jako aktywności zabawowej na wybranych przykładach z czasów historycznych i współczesnych. Podczas uczt, niezależnie od miejsca i czasu zabawy, uczestnicy podtrzymują i nawiązują więzi międzyludzkie, przebywają we wspólnocie, uczestniczą w kulturze obyczajowo-obrzędowej.
Mariola Tymochowicz pisze, że „esencją wszelkich obrzędów było i nadal jest ucztowanie, które związane jest z przebiegiem obrzędu, zyskując znaczenie rytualne i magiczne” (Tymochowicz 2019:243). „Nieodłącznym składnikiem obyczajowości biesiadnej jest picie napojów alkoholowych. Ucztowanie i picie alkoholu jest głęboko zakorzenione w świadomości społecznej i odgrywa zna-czącą rolę w kontaktach międzyludzkich, sprzyja budowaniu więzi społecznej, która jest niezbędnym środkiem, służącym do utrzymywania kontaktów towarzyskich, koleżeńskich. Ułatwia ludziom wzajemne porozumiewanie się.
Pojęcie prawdziwej zabawy w rozumieniu Johana Huizingi związane jest wyłącznie z cechami pozytywnymi takimi jak: odpoczynek, zadowolenie, bezinteresowność, swoboda, psychiczne ożywienie, odciążenie systemu ner-wowego-odprężenia, zatem bez stosowania sztucznych podniet. „Zabawa łączy i dzieli. Przykuwa. Urzeka, czyli: oczarowuje. Pełna jest obu najszla-chetniejszych właściwości, jakie człowiek potrafi w przedmiotach dostrzec i wyrazić: pełna jest rytmu i harmonii” (Huizinga 1985:24). Pijaństwo związane z zabawą, na balach, dancingach, prywatkach dla wprawienia się w dobry nastrój, oszołomienia oraz pijaństwo ceremonialne z okazji imienin, wesel,
199
chrzcin, awansów, podtrzymywanie stosunków towarzyskich nie jest praw-dziwą zabawą.
Ponadto „każda gra i zabawa ma swoje własne reguły. Określają one to, co powinno obowiązywać, w obrębie wyznaczonego, wydzielonego przez nią świata. Zasady gry są bezwarunkowo obowiązujące i nie znoszą żad-nych wątpliwości” (Huizinga 1985:24). Główne cechy zabawy to: swoboda, bezinteresowność, odrębność i ograniczoność oraz powtarzalność. Bezinte-resowność i swoboda kojarzą się z poczuciem wolności i oderwaniem się od obowiązków związanych z codziennością zwyczajnej egzystencji. Przyjem-ność, rozkosz, szczęście to pierwiastki związane z hedonizmem. Zabawa ma charakter ograniczony – oznacza to, iż odbywa się w określonym miejscu i czasie. Sala mężczyzn, dwór szlachecki, „spelunka”, karczma, sala weselna, ogródek działkowy, schronisko górskie czy muzeum – to miejsca zabaw, które odbywają się w określonym czasie. Powtarzalność to pewien kształt zabawy, który zostaje zapamiętany przez jej uczestników, a następnie przekazany kolejnym pokoleniom w procesie enkulturacji.
Napoje alkoholowe zawsze były stałym elementem kultury i obyczaju w świecie ludzi. Sławomir Koper pisze, że „alkohol zawsze towarzyszył ludz-kości i nic w tej kwestii nie zmieniło się przez tysiąclecia. Zdarzały się kultury, które nie wynalazły koła, lecz bez problemu opanowały proces fermentacji alkoholowej. Badacze odnajdywali w głębi Amazonii plemiona, które nigdy wcześniej nie widziały białego człowieka, ale wytwarzały na własne potrzeby wysokoprocentowe trunki” (Koper 2013:14). Alkohol podaje się podczas trud-nych spotkań i rozmów, jak również radostrud-nych przyjęć. Gdy ludzie odmawiają picia alkoholu, w wielu sytuacjach powoduje to wyobcowanie i izolację z grupy społecznej. Wysokoprocentowe trunki, zarówno w przeszłości jak i czasach współczesnych spożywało się i spożywa z okazji ważnych uroczystości oby-czajowych, religijnych i świeckich, rodzinnych i zawodowych. Jednak nie tylko specjalne okazje są powodem sięgania po kieliszek. W społeczeństwie polskim popularny jest zwyczaj picia z powodu każdej nadarzającej się okazji, np. takiej jak: przybycie gościa, przyjazd w nowe miejsce, opuszczenie tego miejsca, koniec tygodnia, wakacje, zła pogoda, nuda. Zatem pije się po to, aby się rozweselić podczas zabaw oraz po to, aby zapomnieć, gdy jest smutno i źle.
Alkohol, towarzysząc człowiekowi od pradawnych czasów pełnił zawsze ważne funkcje: fizjologiczne, psychologiczne, społeczne, ekonomiczne i poli-tyczne. Antoni Bielewicz i Jacek Moskalewicz piszą, że „wzmianki o alkoholu pojawiły się w najstarszych dziełach literackich, kodeksach prawnych i innych dokumentach. Pierwsze źródła pisane zawierały zarówno pochwały alkoholu i wskazanie na jego liczne, istotne dla życia społecznego, funkcje jak i opis negatywnych konsekwencji, jakie rodzi nadużywanie alkoholu. Względna trwałość alkoholu jako elementu kultury każe przypuszczać, że wśród
200
pozytywnych i negatywnych następstw jego spożycia istotną rolę odgrywają te pierwsze” (Bielewicz, Moskalewicz 1986:11). Wyżej cytowani autorzy podzielili funkcje alkoholu na instrumentalne i symboliczne. Funkcje instrumentalne związane są z właściwościami alkoholu będącego substancją chemiczną oraz np. towaru. Przykładem instrumentalnego zastosowania alkoholu jest wypicie go dla zaspokojenia pragnienia. Funkcje symboliczne ze znaczeniem picia alkoholu jako określonego komunikatu, np. lampka szampana wypita przed rozpoczęciem wesela przez młodą parę i wyrzucenie kieliszków za siebie, aby potłukły się jak najdrobniej ma symbolizować szczęście i dobrobyt w mał-żeństwie. Ze względu na zaspokojenie potrzeb ludzi, związanych z alkoholem można wyróżnić następujące zadania i związane z nimi działania alkoholu:
funkcje fizjologiczne – odżywcze, trawienne, energetyczne, uśmierzanie bólu.
Funkcje psychologiczne – wywoływanie nastrojów i wzruszeń emocjonalnych, powodowanie poczucia lekkości, rozładowanie napięcia wewnętrznego, lę-ków, poczucie lekkości i rozluźnienia, dodawanie odwagi i wiary w siebie, rozweselanie się; funkcje ekonomiczne – podmioty komercyjne zarabiają na produkcji i sprzedaży alkoholu; funkcje polityczne – alkohol może być instrumentem sprawowania władzy i walki politycznej (Falewicz 1993:13);
funkcje społeczne – alkohol ułatwia nawiązywanie kontaktów międzyludzkich, sprzyja integracji ludzi, picie tej substancji związane jest z celebrowaniem ważnych uroczystości i świąt rodzinnych, religijnych i narodowych (Bielewicz, Moskalewicz 1986:12). Niniejszy artykuł porusza głównie kwestie funkcji społecznych, symbolicznych i psychologicznych używania alkoholu.
Picie napojów wysokoprocentowych, jak każda czynność społeczna do-konuje się w ramach określonych wzorów, wyznaczonych przez tradycję historyczną, związane jest z określoną kulturą i środowiskiem. „Towarzyski wzór spożywania alkoholu” wiąże się z tym, że picie trunków w grupie, daje poczucie wspólnoty, oparcia, pozwala na łatwiejszą komunikację oraz prze-łamywanie barier w kontaktach z ludźmi. Picie niewielkich ilości tego napoju pozwala uzyskać lepszy kontakt z innymi, przezwyciężyć nieśmiałość oraz wzmocnić więź grupową. Taki sposób spożywania alkoholu Antoni Kępiński nazywa stylem kontaktywnym. Tenże autor pisze, że „już przy niewielkiej ilości alkoholu, człowiek nieśmiały czuje się pewniejszy siebie, zmniejsza się dystans w stosunku do „ważnej” osoby, łatwiej się z kimś dogadać, milczące towarzystwo ożywia się, ludzie stają się sympatyczniejsi i bardziej interesu-jący, wzrasta poczucie więzi społecznej „we filing”. Jest to styl powszechny we wszystkich kręgach kulturowych; na ogół wystarczą tu niezbyt wielkie dawki alkoholu” (Kępiński 2008:240).
Rytualistyczne picie alkoholu związane było kiedyś z ceremoniami reli-gijnymi. W czasach współczesnych związane jest z różnymi okazjami życia towarzyskiego. Taki styl picia alkoholu, związany z rytuałem i biesiadowaniem