na przykładzie gospodarstw rolnych
3. Materiał i metody
W pracy podjęto próbę ustalenia zmian w zakresie zrównoważenia ekono-miczno-ekologicznego gospodarstw położonych na Mazurach i Pomorzu, ukie-runkowanych na produkcję zbóż, roślin strączkowych i oleistych (typ 15 według typologii TF14 FADN) dla prowadzących ewidencję według zasad FADN PL w latach 2013-2016. Wykorzystano stosowaną dla potrzeb oceny przedsiębiorstw metodę zrównoważonej wartości dodanej oraz zestawienie wybranych wskaźni-ków stosowanych przez autora w innych opracowaniach do oceny ekonomicz-no-ekologicznej gospodarstw. Jako podstawę porównania wykorzystano dane z 2012 r. Lata badań wybrano nieprzypadkowo. Od 2015 r. bowiem obowiązują zasady zazieleniania w gospodarstwach rolnych, które mają największy wpływ na strukturę zasiewów, co jest bardzo istotne w organizacji i wynikach
ekono-micznych gospodarstw w ukierunkowanych na produkcję rośliną (szczególnie typ nr 15).
Wymogi zazieleniania obowiązują od 2015 r. i dotyczą rolników gospodaru-jących na powierzchni co najmniej 10 ha gruntów ornych (GO), którzy ubiegają się o pełne wsparcie w ramach płatności bezpośrednich. Na jego finansowanie przeznaczone jest 30% krajowej koperty finansowej. W 2015 r. stawka płatności za zazielenienie w Polsce wyniosła 304,31 zł/ha. Zazielenienie jest realizowane przez dywersyfikację roślin w strukturze zasiewów (dotyczy to gospodarstw o po-wierzchni od 10 ha GO), utrzymanie obszarów proekologicznych na co najmniej 5% powierzchni gruntów ornych (ecological focus areas, co dotyczy gospodarstw o powierzchni od 15 ha GO) oraz utrzymanie trwałych użytków zielonych. W za-leżności od powierzchni użytkowanych gruntów ornych oraz udziału trwałych użytków zielonych rolnicy są zobowiązani do przestrzegania jednej, dwóch lub trzech praktyk zazieleniania. W pracy do porównań w obrębie lat wykorzystano opracowaną przez autora metodykę zrównoważonej wartości dodanej. Obliczeń dokonano według następującego schematu:
Etap I. Ustalenie czynników, tj. kapitałów uwzględnianych przy ocenie zrów-noważenia:
– kapitał ekonomiczny: praca (nakłady ogółem w jednostkach pełnozatrud-nionych), kapitał przedsiębiorstwa (aktywa ogółem),
– kapitał ekologiczny: zużyta energia; wartość zużytych nawozów sztucz-nych i środków ochrony roślin (przyjęto założenie, że im wyższy poziom zużycia wybranych przemysłowych czynników produkcji, tym wyższe obciążenie śro-dowiska wynikające z zanieczyszczenia na obszarze gospodarstwa, jak również w miejscach ich produkcji).
Etap II. Ustalenie kosztu poszczególnych rodzajów kapitału w ocenianym go-spodarstwie czy grupie gospodarstw (Kkn):
– iloraz wartości dodanej brutto i liczby jednostek kapitału (jn), np. ha UR, zł wartości aktywów, kg nadwyżki azotu itd.
Etap III. Ustalenie punktu odniesienia (bazowego): – przeciętne gospodarstwo,
– gospodarstwo o najlepszych parametrach ekologicznych i/lub ekonomicz-nych,
– przeciętne gospodarstwo w okresie kilku lat.
Etap IV. Ustalenie kosztu alternatywnego kapitału (Kkn(b)):
– iloraz wartości dodanej i ilości kapitału w punkcie bazowym (jn(b)). Etap V. Ustalenie różnicy dla poszczególnych rodzajów kapitału:
– rozrzut między punktem bazowym a punktem badanym (Δn = Kkn –
Kkn(b)).
– iloczyn rozrzutu i ilości zużytego kapitału w badanym gospodarstwie czy grupie gospodarstw (Wzn = Δn × jn).
Etap VII. Ustalenie wartości zrównoważenia gospodarstwa czy grupy gospo-darstw:
– suma zrównoważenia poszczególnych kapitałów (Kz =
Σ Wzn, gdzie
n przyjmuje wartości od 1 do k, przy czym k jest liczbą kapitałów uwzględnianych
w ocenie zrównoważenia).
W tabeli 1 na przykładzie wybranego czynnika zrównoważenia ekonomicz-nego (nakładów pracy ogółem w AWU; AWU – osoba pełnozatrudniona = 2120 godzin pracy/rok) przedstawiono zasady ustalania relacji efektywności pracy w gospodarstwach ogółem według lat w stosunku do 2012 r. Uzyskane wyniki wskazują na najwyższą efektywność pracy dla przeciętnego gospodarstwa kierun-ku zboża, strączkowe i oleiste w rejonie Pomorza i Mazur w 2015 r.
Tabela 1. Obliczenia cząstkowego elementu zrównoważenia w zakresie nakładów pracy w odniesieniu do punktu bazowego (2012 r.)
Rok Wartość dodana brutto ogółem w AWUNakłady pracy brutto/jednostkę Wartość dodana pracy Różnica między wybranym rokiem a 2012 Różnica × nakłady pracy 2013 295 810 2,65 146 987 –25 695 –68 091 2014 207 400 2,60 150 873 –21 809 –56 705 2015 115 343 1,57 230 307 57 624 90 470 2016 175 588 2,35 125 877 –46 806 –109 993 2012 499 052 2,89 172 682 – –
Źródło: opracowanie na podstawie danych FADN.
Wykres 1. Zrównoważona wartość dodana (ekonomiczno-ekologiczna) gospodarstw o typie uprawy zbożowe, strączkowe i oleiste w latach 2013-2016
0 –100 000 –200 000 –300 000 –400 000 –500 000 2013 2014 2015 2016
zrównoważenie ekonomiczno-ekologiczne zrównoważenie ekonomiczne zrównoważenie ekologiczne
Na podstawie wykresu 1 można stwierdzić, że najlepszym zrównoważe-niem ekologicznym cechowały się lata 2015 i 2016. Słabe wyniki ekonomiczne w 2016 r. zdecydowały jednak o najgorszych wynikach zrównoważenia ekono-miczno-ekologicznego. Wynika z tego, że na zrównoważenie ekonomiczno-eko-logiczne gospodarstw większy wpływ mają warunki pogodowo-ekonomiczne niż zastosowane instrumenty rekompensujące rolnikom wprowadzone ograniczenia. Gospodarstwa położone w tym regionie wykazują malejącą w latach wartość dodaną brutto (WDB) na 1000 zł zużycia pośredniego (WDB – wartość produk-cji pomniejszona o zużycie pośrednie; zużycie pośrednie to koszty bezpośrednie, takie jak: nawozy, środki ochrony roślin, bez amortyzacji, ale powiększone o zu-życie energii paliw, wody i innych kosztów ogólnogospodarczych i bezpośred-nich; koszty te nie uwzględniają podatków, kosztów obsługi kapitału, np. odse-tek, czynszów i wynagrodzeń) oraz malejący dochód z rolniczego gospodarstwa rolniczego na 1000 zł zużycia pośredniego (tab. 2) i intensywność organizacji produkcji (mierzona standardową produkcją na ha użytków rolnych – SO/ha UR), która w latach 2014-2016 była wyższa niż w 2013 r., co w przypadku gospodarstw roślinnych wiąże się z wyższym udziałem udziałem roślin wysokodochodowych w strukturze zasiewów (tab. 3). Również udział zbóż w tych latach był niższy niż w 2013 r., a spadało zużycie pośrednie na ha UR.
Tabela 2. Presja materiałowa a wyniki ekonomiczne gospodarstw dla porównywanych lat Rok Wartość dodana brutto z gospodarstwa rolnegoDochód standardowa produkcjaZużycie pośrednie/
zł/1000 zł zużycia pośredniego zł/euro
2013 880 507 4,74
2014 867 486 4,68
2015 871 476 4,48
2016 823 422 4,43
Źródło: opracowanie na podstawie danych FADN.
Tabela 3. Średnie wartości opisywanych gospodarstw według regionów Rok UR ha Udział dzierżaw w % % zbóż w UR Intensywność organizacji
(euro/ha UR) Zużycie pośrednie (zł/ha UR) 2013 162 41 63 575 2727 2014 163 40 62 592 2773 2015 155 38 60 597 2676 2016 138 37 62 589 2613
4. Podsumowanie
Zrównoważenie ekonomiczno-ekologiczne przedsiębiorstw to dążenie do możliwie najwyższej efektywności ekonomicznej uwzględniającej oczekiwa-nia społeczeństw w zakresie ograniczeoczekiwa-nia negatywnych oddziaływań na środo-wisko naturalne oraz tworzenie warunków do wzrostu dobrobytu społeczności lokalnych pracowników, właścicieli i ich rodzin. Stan ten zależy od lokalnych, regionalnych i międzynarodowych ustaleń co do priorytetów, które zmieniają się w czasie. Zrównoważenie jednostek gospodarczych ma więc charakter dynamicz-ny. Rachunkowość oprócz swej podstawowej funkcji, jaką jest pomiar i analiza wyników ekonomicznych, może również pełnić nowe zadania w zakresie pomia-ru i analizy oddziaływań na środowisko naturalne i wypełniania przez przedsię-biorstwa innych funkcji w ramach ich społecznej odpowiedzialności. Zmiany te muszą uwzględniać dynamikę w zakresie przepisów prawa, stosowanych kar i do-płat. Pozwala to na przygotowywanie informacji o efektach i kosztach ekologiza-cji tych jednostek na potrzeby różnych grup interesariuszy oraz dostosowania się przedsiębiorstw w sposób zapewniający konkurencyjną opłacalność prowadzo-nej działalności. Rachunkowość rolna prowadzona w rolnictwie ma różnorodny charakter stosownie do celów i aktów prawnych, według których działa. Najbar-dziej powszechna jest ewidencja zdarzeń w gospodarstwach rolnych na potrzeby FADN. Gospodarstwa rolne wykazują różny poziom oddziaływań na środowi-sko naturalne, co zależy od kierunku produkcyjnego, intensywności prowadzonej produkcji rolnej, intensywności organizacji. Powszechnie wiadomo, że gospodar-stwa ukierunkowane na produkcję roślinną, a w szczególności, zboża i rośliny strączkowe i oleiste, charakteryzują się niską presją na środowisko, która wynika głównie z poziomu i stopnia stosowanych przemysłowych czynników produkcji. Unijny system FADN zbierania danych z reprezentatywnej dla każdego obszaru próby gospodarstw rolnych zawiera wiele informacji, które mogą posłużyć do ustalania stopnia zrównoważenia gospodarstw rolniczych w warunkach polityki finansowej danego kraju ukierunkowanej na rolnictwo. Przedstawione obliczenia i zestawienia ukazują sposób wykorzystania zagregowanych danych z systemu FADN na potrzeby określenia zmian zrównoważenia ekologicznego i ekologicz-no-ekonomicznego gospodarstw kierunku zboża, strączkowe i oleiste położone na terenie Pomorza i Mazur w latach 2013-2015, a więc w okresie pojawienia się nowych zasad WPR 2014-2020, której ważnym aspektem jest zazielenienie, czyli zwiększenie różnorodności w strukturze zasiewów, ograniczające monokultury iwpływające na wzrost bioróżnorodności i jakości gleb. Wprowadzony instru-ment nieznacznie wpłynął na wysokość dopłat bezpośrednich, zmieniając jedynie ich strukturę i uzależniając ich uzyskanie od spełnienia wymogów zazieleniania. Przeprowadzone tu analizy wykazały poprawę zrównoważenia ekologicznego
gospodarstw, ale kosztem dochodów rolników, szczególnie w niekorzystnym dla produkcji roślinnej 2016 r.
Literatura
Bański J., 2017, Zmiany własnościowe użytków rolnych w wybranych krajach Europy Środkowej,
Wieś i Rolnictwo, 1, 7-22.
Bernacki A., 2006, Międzynarodowy Standard Rachunkowości 41, „Rolnictwo”, realia jego wpro-wadzenia w Polsce, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 32, 7-14.
BieniaszA., Gołaś Z., Czerwińska-Kayzer D., 2011, Klasyfikacja i prezentacja aktywów rolniczych w sprawozdaniu finansowym według polskich i międzynarodowych regulacji rachunkowości,
Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 64, 9-24.
Chmielewski A., 2008, Rachunkowość w rolnictwie wybrane zagadnienia wymogów ewidencyj-nych, Zeszyty Naukowe SGGW, 66, 204-212.
Gabrusewicz T., 2014, Zrównoważona rachunkowość zarządcza – koncepcja i raportowanie, Studia
Oeconomica Posnaniensa, 2, 25-37.
Kiziukiewicz T., 2009, Zasady ujmowania aktywów biologicznych w sprawozdaniach finansowych jednostek rolniczych według MSSF, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 49, 99-108.
Kondraszuk T., 2008, Specyficzne elementy analizy i oceny sytuacji finansowej w rolnictwie, Ze-
szyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, 20,
243-257.
Kondraszuk T., Jaworski J., 2013, Ramy koncepcyjne zastosowania strategicznej karty wyników gospodarstwie wiejskim, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 74(130), 45-64.
Kondraszuk T., Machnacki M., Rachunkowość środowiskowa a system zbierania danych rachunko-wych z gospodarstw rolniczych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego: Ekonomiczne
Problemy Usług, 696(81), 333-341.
Machnacki M., 2014, Regionalne zrównoważenie ekonomiczno-ekologiczne gospodarstw rol-niczych a położenie na obszarach o niekorzystnych uwarunkowaniach (ONW), Problemy
Drobnych Gospodarstw Rolnych, 4, 35-49.
Majchrak L., Węgrzyńska M., 2017, Korzyści biologiczne jako miernik społecznej odpowie-dzialności biznesu gospodarstw rolniczych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, 478, 436-443
Nadolna B., Rydzewska-Włodarczyk M., 2009, Księgowe ujęcie aktywów biologicznych, Folia
Pomerane Uniwesitas Technologiae Stentnensis, Oeconomica, 275, 77-84.
Stępień M., Samitowski W., 1983, Problemy ochrony środowiska a rachunkowość społecznej odpo-wiedzialności przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, 178, 63-78.
Stępień M., 2001, Idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw i jej wpływ na ewolucję ra-chunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rara-chunkowości, 4, 177-195.
Węgrzyńska M., 2013, Zielona rachunkowość, Poznań: Wyd. WSB.