MATERIAŁY DO STOSUNKO
´
W POLSKO-NIEMIECKICH…Z dziejo´w archiwum
W dniach 6–10 X 1997 r. przebywałem słuz˙bowo w Archiwum Pan´stwowym w Norymberdze (Staatsarchiv Nürnberg). Spotkałem sie˛ tam z wielka˛ z˙yczliwos´cia˛
i gos´cinnos´cia˛, zwłaszcza ze strony dyrektora dra Karla Engelhardta Klaara i starszego archiwisty (Oberarchivrat) dra Gerharda Rechtera. Dzie˛ki pomocy obydwu wymie-nionych uzyskałem bezpłatnie duz˙a˛ liczbe˛ kserokopii i klatek mikrofilmo´w.
Zapoznałem sie˛ z zasobem archiwum i uzyskałem wiele danych o innych placo´wkach archiwalnych na terenie miasta.
Do czasu II wojny s´wiatowej Norymberga była uwaz˙ana za najlepiej zachowany gotycki zespo´ł architektoniczny ws´ro´d duz˙ych miast niemieckich. Mimo tragicznych w skutkach naloto´w bombowych w latach 1944–1945, i zniszczenia wielu cennych obiekto´w, dzie˛ki ewakuacji dzieł sztuki z kos´cioło´w i innych budynko´w zabytkowych oraz zbioro´w archiwalnych i bibliotecznych udało sie˛ ocalic´ dziedzictwo kulturowe miasta. Norymberga posiada wie˛c obecnie bogaty zaso´b, kto´ry znajduje sie˛ w kilku odre˛bnych archiwach.
Do 1806 r. Norymberga miała status Wolnego Miasta Rzeszy (Reichsstadt) podlegaja˛cego bezpos´redniej (tylko nominalnej) władzy cesarza. Dlatego dokumenty i akta zwia˛zane z dziejami miasta, jak ro´wniez˙ obszaru pozostaja˛cego pod jego zarza˛dem w sensie władzy politycznej, były przechowywane w tutejszym ratuszu.
Tak duz˙e i bogate, zwłaszcza w S
´
redniowieczu, miasto wytworzyło wielka˛ ilos´c´materiało´w archiwalnych. Pomieszczenia w ratuszu były niewystarczaja˛ce, mimo z˙e duz˙a˛ ilos´c´ akt (zwłaszcza z sekularyzowanych w XVI w. klasztoro´w) przewieziono do zamku w Ansbach (około 30 km na południowy zacho´d). Brakowało jednak miejsca na nowe materiały i dlatego w połowie XVIII w. zniszczono znaczna˛ ilos´c´
dawnych akt miejskich, co niewa˛tpliwie stanowi niepowetowana˛ strate˛ dla historyko´w1.
1Die Archive, t. 1, wyd. P. Wentzcke, G. Lüdtke, Berlin-Leipzig 1932, s. 263. Niedawno ukazała sie˛
nowa wersja tej ksia˛z˙ki, gdzie ro´wniez˙ wiele miejsca pos´wie˛cono Archiwum Pan´stwowemu w Norymberdze, Archive im deutschsprachigen Raum, Berlin 1974, s. 726–730.
Status polityczny Norymbergi uległ zmianie, gdy w 1806 r. przestała istniec´
dawna Rzesza Niemiecka, a miasto wła˛czono do Kro´lestwa Bawarii. Akta miejskie, chociaz˙ przeszły na własnos´c´ pan´stwa bawarskiego, to jednak nadal pozostały w tutejszym ratuszu.
Kiedy po wojnach napoleon´skich miasto uzyskało znowu samodzielnos´c´
w 1818 r., ro´wniez˙ i akta ponownie stały sie˛ jego własnos´cia˛. Jednakz˙e samo-dzielne Archiwum Miejskie (Stadtarchiv) powstało dopiero w 1865 r. Wo´wczas wydzielono z dawnego archiwum (sprzed 1806 r.) akta tych urze˛do´w i instytucji, kto´rych działalnos´c´ była nadal kontynuowana przez władze miasta (np. sa˛dow-nictwo i instytucje charytatywne). Archiwum Miejskie uzyskało własny od-powiednio urza˛dzony budynek w 1932 r., a był to jeden z najpie˛kniejszych zabytko´w architektury s´wieckiej na terenie Norymbergi, tzw. Dom Pellera (Pellerhaus)2.
Zaso´b Archiwum Miejskiego wynosi obecnie około 4 tys. m.b. akt3. Niewa˛tpliwie, w przechowywanych tam miejskich ksie˛gach sa˛dowych czy Kronice Miejskiej (Stadtchronik), prowadzonej nieprzerwanie od 1802 r., moz˙na znalez´c´ dane do kontakto´w polsko-niemieckich. Orientacje˛ w zasobie ułatwia przewodnik4wydany z okazji stulecia istnienia archiwum.
Na uwage˛ zasługuje tez˙ utworzona w 1993 r. filia Archiwum Miejskiego, a mianowicie Archiwum Zdje˛c´ Zabytko´w Urze˛du Budowlanego (Denkmalarchiv des Hochbauamtes) przy Lorenzerstrasse 26/30, gdzie sa˛ obecnie porza˛dkowane i stopniowo udoste˛pniane korzystaja˛cym5.
Instytucja˛, kto´ra była zwia˛zana z idea˛ zjednoczenia Niemiec w sensie wzrostu s´wiadomos´ci narodowej w pan´stwach tego obszaru je˛zykowego, co odpowiadało modnym wo´wczas hasłom romantyzmu, stało sie˛ utworzone w No-rymberdze w 1852 r. German´skie Muzeum Narodowe (Germanisches National Museum). Zbierało ono wszelkie pamia˛tki, a w tym takz˙e dokumenty. Ar-chiwum German´skiego Muzeum Narodowego (Archiv des Germanischen Na-tional Museum) składa sie˛ z dwu cze˛s´ci, a mianowicie z Archiwum His-torycznego i utworzonego w 1965 r. Archiwum Sztuk Pie˛knych (Archiv für Bildende Kunst). To pierwsze posiada ogo´łem około 17 500 dokumento´w, z kto´rych najstarszy pochodzi z 905 r. Moz˙na przypuszczac´, z˙e jest tutaj wiele poloniko´w. Drugi z kolei dyrektor tego muzeum (od 1866 r.) August Essenwein (1831–1892), kto´ry przyczynił sie˛ do uzyskania przez te˛ placo´wke˛
2Dom ten został zburzony w 1945 r. W 1957 r. zaso´b aktowy tego archiwum umieszczono w nowoczesnym gmachu wybudowanym na tym samym miejscu, wykorzystuja˛c fundamenty i zachowany dziedziniec. Znalazła tu pomieszczenie ro´wniez˙ Biblioteka Miejska.
3Nürnberg — die Archive, wyd. Stadt Nürnberg 1973, s. nlb. 4.
4Stadtarchiv Nürnberg 1865–1965. Festschrift zur Hundertjahrfeier, Nürnberg 1964. Zaso´b ten prezentuje tez˙ wydana z okazji 125–lecia publikacja: H.D. Beyerstedt, H. Schmitz, 125 Jahre Stadtarchiv Nürnberg…, Nürnberg 1990.
5„Der Archivar”. Mitteilungsblatt für deutsches Archivwesen, r. 47, 1994, s. 391.
158 ZDZISŁAW JEDYNAK
odpowiedniej rangi, interesował sie˛ bardzo zabytkami Krakowa6. Byc´ moz˙e, w spus´ciz´nie po nim zachowały sie˛ materiały do kontakto´w z ziemiami polskimi.
Jeden z pierwszych polskich historyko´w sztuki, Jo´zef Łepkowski (1826–1894), był członkiem działaja˛cej przy Muzeum Rady Naukowej (Gelehrten Ausschuss) w Wydziale
„Stosunki wzajemne mie˛dzy niemiecka˛ a polska˛ sztuka˛” (Fach: „Wechselbeziehungen zwischen deutscher und polnischer Kunst”)7. Byłoby rzecza˛ interesuja˛ca˛, gdyby udało sie˛
odnalez´c´ i przebadac´ materiały tego Wydziału, co przyczyniłoby sie˛ niewa˛tpliwie do poszerzenia wspo´łczesnego stanu wiedzy o polsko-niemieckich stosunkach artystycznych.
Ponadto w Norymberdze działaja˛ jeszcze dwa archiwa o znaczeniu lokalnym, a mianowicie Archiwum Krajowe Kos´cioła Ewangelicko-Luteran´skiego w Bawarii (Landeskirchliches Archiv der Evangelischen-Lutherischen Kirche in Bayern), istnieja˛ce od 1930 r., oraz Archiwum Komunikacji (Verkehrsarchiv) przy utworzonym w 1899 r. Muzeum Komunikacji. W obydwu tych archiwach nie moz˙na sie˛ spodziewac´
materiało´w do zwia˛zko´w z Polska˛.
Niewa˛tpliwie, najwie˛kszy zaso´b spos´ro´d wszystkich placo´wek tego typu na terenie Norymbergi ma Archiwum Pan´stwowe mieszcza˛ce sie˛ przy Archivstrasse 17.
Jest to drugie co do wielkos´ci archiwum w Bawarii (po Gło´wnym Bawarskim Archiwum Pan´stwowym w Monachium — Bayerisches Hauptstaatsarchiv München).
Mies´ci sie˛ w zabytkowym gmachu, zbudowanym około 1880 r., w stylu neorenesan-sowym. Ten okazały i obszerny kompleks budowlany tworza˛ dwie cze˛s´ci: budynek gło´wny — miejsce udoste˛pniania i opracowywania zasobu — oraz magazyny.
Poniewaz˙ od tego czasu ilos´c´ akt wydatnie wzrosła, magazyny okazały sie˛
niewystarczaja˛ce i dlatego w latach 1975–1983 archiwum uzyskało lokal w Lichtenau8. Jak wspomniano, pocza˛tki odre˛bnos´ci tego archiwum moz˙na datowac´ na 1806 r., gdy zlikwidowano status Wolnych Miast Rzeszy. Wo´wczas to w Norymberdze utworzono Kro´lewskie Bawarskie Archiwum (Königliches Bayerisches Archiv), kto´re istniało pod ta˛ nazwa˛ do 1852 r. Potem, w latach 1852–1875, instytucja ta istniała pod nazwa˛ Konserwatorium Archiwalne (Archivkonservatorium). W latach 1875–1921 było to Archiwum Powiatowe (Kreisarchiv). Włas´nie u pocza˛tko´w działalnos´ci instytucji pod ta˛ nazwa˛ zrealizowano budowe˛ nowszej okazałej siedziby, doka˛d moz˙na było przenies´c´ akta z niewystarczaja˛cych lokalowo pomieszczen´ ratusza9. Po 1880 r.
w ratuszu pozostały jedynie akta Archiwum Miejskiego, o kto´rych była mowa.
Poniewaz˙ wspomniane Gło´wne Archiwum Pan´stwowe w Monachium było instytucja˛ nadrze˛dna˛ w zakresie gromadzenia dawnych akt z terenu Bawarii, najstarsze dokumenty miejskie z Norymbergi (sprzed 1404 r.) zostały tam przewiezione na
6Nürnberg — die Archive…, op.cit., s. nlb. 6. O zainteresowaniach A. Essenweina Krakowem s´wiadczy jego obszerna ksia˛z˙ka pt. Mittelalterliche Kunstdenkmale der Stadt Krakau, Leipzig 1869.
7U. Mende, Die Mitglieder des Gelehrtenausschusses… [w:] Das Germanische Nationalmuseum Nürnberg 1852–1977. Beiträge zu seiner Geschichte…, wyd. B. Deneke, R. Kahsnitz, München-Berlin 1978, s. 1064, 1088.
8Nürnberg — die Archive…, op.cit., s. nlb. 2. Lichtenau, około 10 km na południowy wscho´d od Ansbach.
9Ibid.
MATERIAŁY DO STOSUNKO´W POLSKO-NIEMIECKICH… 159
pocza˛tku XIX w. Sytuacja ta uległa zmianie, gdy w 1993 r. archiwum monachijskie zwro´ciło je wraz z innymi przechowywanymi tam materiałami dotycza˛cymi Norymbergi. Archiwum monachijskie przekazało do norymberskiego przechowywana˛
u siebie znaczna˛ cze˛s´c´ dawnego obszernego Archiwum Hohenzollerno´w w Ansbach i w ten sposo´b cały ten zaso´b znalazł sie˛ w jednym miejscu. Wczes´niej duz˙a cze˛s´c´
dokumento´w pergaminowych i akt (Literalien), dotycza˛cych posiadłos´ci tego rodu na S
´
la˛sku w XVI i XVII w., pozostawała w Monachium10.Archiwum Pan´stwowe w Norymberdze posiada obecnie ponad 27 tys. m.b. akt
— ponad 3 mln j.a., około 2 tys. re˛kopis´miennych map i plano´w sprzed 1806 r. oraz wiele drukowanych11.
Polonika
Archiwum Wolnego Miasta Rzeszy Norymbergi (Archiv der Reichsstadt Nürnberg) W ksie˛gach radzieckich (Ratsbücher) wyste˛puje wiele danych dotycza˛cych artysto´w działaja˛cych m.in. w Polsce, a w tym Wita Stwosza. Rola Rady Miejskiej w Norymberdze była wie˛ksza, niz˙ miało to miejsce gdzie indziej. Mianowicie w mies´cie tym nie było organizacji cechowych i wszelkie sprawy dotycza˛ce rzemiosła, a takz˙e nierozdzielnie z nim zwia˛zanej sztuki, były rozstrzygane przez Rade˛ Miejska˛.
Dlatego istotne znaczenie dla poznania dziejo´w sztuki w tym mies´cie, takz˙e w zakresie zwia˛zko´w z Polska˛, ma opublikowanie przez T. Hampe orzeczen´ tejz˙e Rady12.
Kontakty artystyczne z Polska˛, widziane poprzez stosunki gospodarcze, obrazuja˛
akta Norymberskiego Urze˛du Podatkowego (Nürnberger Losungamt). Najpierw Jan Ptas´nik, a potem Szcze˛sny Detloff znalez´li tu dokumenty do kontakto´w z Norymberga˛
Uriela z Go´rki, biskupa poznan´skiego13. Udało mi sie˛ odszukac´ pie˛c´ z tych dokumento´w (z lat 1495–1498). Znajduja˛ sie˛ one w teczce oznaczonej sygnatura˛
SIL 118 nr 15 — ten system oznakowania był stosowany w Archiwum Miasta Norymbergi („S” oznacza Schrank — „szafa”, nr I, „L” — Lade — „szuflada”, nr 18). Obecnie stosuje sie˛ oznaczenie „A — Laden nr 118”. Niekto´re dokumenty
10StAN, Materiał podre˛czny (wydruk komputerowy): Ein Staatsarchiv stellt sich vor (uzupełniono jesienia˛ 1996 r. na podstawie artykułu o tym samym tytule) „Nachrichten aus den Staatlichen Archiven Bayerns”, t. 11, 1976, s. 2. Ksie˛stwo Ansbach. Posiadłos´c´ na S´la˛sku. Dokumenty (Fürstentum Ansbach
— Urkunden). Rep. 104. Znaczna˛ cze˛s´c´ tego zespołu przewieziono w 1972 r. Brandenburskie Posiadłos´ci na S´la˛sku — Akta (Brandenburger Besitzungen in Schlesien — Literalien). Rep. 104 a. Duz˙a˛ cze˛s´c´, w tym wszystkie dotycza˛ce Go´rnego S´la˛ska, przeje˛to w 1938 r.
11Ein Staatsarchiv…, ibid. Obecnie dr Peter Fleischmann, pracownik archiwum, przygotowuje do druku katalog zbioro´w kartograficznych, kto´remu za udoste˛pnienie mps serdecznie dzie˛kuje˛.
12Nürnberger Ratsverlässe über Kunst und Künstler im Zeitalter der Spätgotik und Renaissance (1449) 1474–1618, wyd. T. Hampe, Wien-Leipzig 1904, „Quellenschriften für Kunstgeschichte und Kunsttechnik des Mittelalters und der Neuzeit”, Neue Folge, t. 11–13.
13Opieraja˛c sie˛ na aktach zespołu, jak tez˙ ksie˛gach radzieckich i ksie˛gach listo´w J. Ptas´nik wydał duz˙a˛ liczbe˛ (70) dokumento´w do wzajemnych stosunko´w gospodarczych: Akta norymberskie do dziejo´w handlu z Polska˛ w wieku XV [w:] Archiwum Komisyi Historycznej, t. 11, Krako´w 1909–1913, s. 294–352 (s. 335 — rachunek Albrechta Dürera z 1486 r., inne sprawy zwia˛zane z Urielem z Go´rki, s. 339–345);
S. Detloff, Stosunki artystyczne biskupa poznan´skiego Uriela z Go´rki z Norymberga˛ — przyczynek do dziejo´w s´redniowiecznej sztuki wielkopolskiej, Poznan´ 1919.
160 ZDZISŁAW JEDYNAK
papierowe z kon´ca XV w. zasługuja˛ na uwage˛ ze wzgle˛du na znaki wodne (filigrany) i piecze˛cie opłatkowe14.
Interesuja˛cy zespo´ł w Archiwum Miasta stanowia˛ ksie˛gi listo´w (Briefbücher), kto´re tworza˛ zbio´r korespondencji ro´z˙nych oso´b z Rada˛ Miejska˛, pocza˛wszy od 1407 r. W t. 54 (s. 347) zachowały sie˛ dwa autografy Wita Stwosza15. Ciekawe materiały sa˛ ws´ro´d akt zlikwidowanych po przyje˛ciu protestantyzmu w 1525 r.
przez klasztory, zwłaszcza w zespole karmelito´w.
Frapuja˛cym naruszeniem zasady pertynencji terytorialnej było uzyskanie i sprze-danie przez Dom Aukcyjny Aumüllera w Monachium ewidentnie pochodza˛cego z tego zespołu szkicu rysunkowego Wita Stwosza do gło´wnego ołtarza kos´cioła tegoz˙ zakonu w Norymberdze. Ołtarz ufundował w 1520 r. syn rzez´biarza, przeor Andrzej. Po wprowadzeniu reformacji ołtarz przewieziono do Bambergu (około 60 km na po´łnocny zacho´d), doka˛d przenio´sł sie˛ tez˙ Andrzej Stwosz.
Dzieło zostało zrealizowane w znacznie zredukowanej postaci, natomiast szkic ukazuje pierwotny zamysł artysty. Zbieracze pamia˛tek przeszłos´ci w pierwszej połowie XIX w. nie respektowali oczywistych dla nas dzisiaj zasad i dlatego szkic ten nabyła Izabela Czartoryska prawdopodobnie od Edwarda Rastawieckiego, kto´ry zapewne kupił go od Aumüllera. Muzeum Czartoryskich ofiarowało ten szkic do Muzeum Uniwersytetu Jagiellon´skiego. W ten sposo´b akta odnos´nie do tej fundacji znajduja˛ sie˛ w Norymberdze16, a szkic — towarzysza˛cy im od pocza˛tku XIX w.
— w Krakowie.
Brak w Norymberdze akt cecho´w, gdyz˙ organizacji takiej tam nie było, ale Rada Miejska nadawała tytuł mistrza ro´z˙nych branz˙ rzemiosła i dlatego znajduja˛ sie˛ tutaj ksie˛gi mieszczan i mistrzo´w (Bürger und Meisterbücher), w kto´rych nanoszono dane dotycza˛ce nabycia praw miejskich lub przeniesienia sie˛ do innego miasta, a takz˙e uzyskania tytułu mistrza danego rzemiosła. Moz˙na tu znalez´c´ wiele cennych danych do oso´b zwia˛zanych z Polska˛, np. w ksie˛dze nr 235 (k. 226 a) znajduje sie˛
wpis z 1496 r. (30 I–27 II) o ponownym przyje˛ciu w poczet mieszczan norymberskich Wita Stwosza, kto´ry przybył tutaj po wieloletnim pobycie w Krakowie17. Wzmianki
14Archiwum Pan´stwowe w Norymberdze (StAN), Wolne Miasto Rzeszy Norymberga (Rst Nbg.) Losungamt, Akten, S I L 118 nr 15.
15Pochodza˛ one z 1506 r., opublikował je J. Ptas´nik: Ze studio´w nad Witem Stwoszem i jego rodzina˛,
„Rocznik Krakowski”, t. 13, 1911, s. 121–122.
16StAN, Rst Nbg., Ratskanzlei, A-Laden, Lade 183 nr 21. Jest tu umowa z 1520 r., kto´rej towarzyszył wspomniany szkic, kto´ra˛ opublikował M. Lossnitzer (Veit Stoss. Die Herkunft seiner Kunst, seine Werke und sein Leben, Leipzig 1912, s. LXI–LXII), a ponadto wiele innych dokumento´w z lat 1525–1534, zwia˛zanych z wywiezieniem ołtarza do Bambergu. Sprawe˛ szkicu i ołtarza szczego´łowo przedstawił w katalogu wystawy zorganizowanej w Norymberdze i Nowym Jorku R. Kahsnitz, Nürnberg 1300–1550
— Kunst der Gotik und Renaissance, München 1986, s. 252–255. O tym, z˙e włas´nie E. Rastawiecki nabył ten szkic, s´wiadczyc´ moz˙e fakt, z˙e w 1857 r. kupił on od włas´cicielki dawnego domu Stwosza dokument kupna z 1499 r. F. Machlik, Die Erschliessung der Nürnberger archivalischen Quellen zum Leben und zu den Werken des Veit Stoss [w:] Veit Stoss. Die Vorträge des Nürnberger Symposions…, München 1985, s. 21.
17Zaro´wno ta wzmianka, jak tez˙ inne dotycza˛ce Wita Stwosza i jego rodziny zostały dokładnie omo´wione w cytowanym artykule F. Machlika (s. 19–27).
MATERIAŁY DO STOSUNKO´W POLSKO-NIEMIECKICH… 161
zwia˛zane z dawnym malarstwem18w Norymberdze zostały zestawione i opublikowane w bardzo przydatnej pracy A. Gümbela19. Szukaja˛c danych do ro´z˙nych postaci, warto korzystac´ z indeksu imiennego (Namenregister), kto´ry zachował sie˛ dla lat 1534–157120.
Zbio´r re˛kopiso´w (Handschriftensammlung). Rep. 52 a
Ws´ro´d wielu materiało´w re˛kopis´miennych zebranych przez ro´z˙ne osoby w mies´cie, a przeje˛te przez archiwum pan´stwowe, nalez˙y zwro´cic´ uwage˛ zwłaszcza na nr 210, kto´ry tworzy osiem fascykuło´w gazet (informacja o aktualnych wydarzeniach politycznych)21przysyłanych do Andrzeja Imhofa, przedstawiciela jednego z bardziej zamoz˙nych rodo´w w Norymberdze22. Dane o Polsce moz˙na znalez´c´ w fascykule nr II (Zeitungen aus Polen, Schweden, Dänemark), zawieraja˛cym gazety z lat 1541–1588, w liczbie 44 egz.
Archiwum Ksie˛stwa Ansbach (Archiv des Fürstentums Brandenburg-Ansbach) W tej dobrze zachowanej cze˛s´ci Archiwum Pan´stwowego w Norymberdze znajduje sie˛ niezwykle cenny dla dziejo´w niemieckiego parlamentaryzmu zbio´r o nazwie Akta Sejmu Rzeszy (Reichstagsakten). Rep. 1326, składaja˛cy sie˛ z 301 obszernych tomo´w zawieraja˛cych sprawy rozpatrywane w latach 1356–1745. Materiał ten przedstawia wie˛c w sposo´b kompletny obrady najwyz˙szego organu ustawodawczego Rzeszy od czasu wydanej Złotej Bulli przez Karola IV az˙ do faktycznego zaprzestania działalnos´ci po przegranej Marii Teresy w wojnie z Prusami o S
´
la˛sk, co oznaczało w praktyce ograniczenie władztwa cesarza tylko na kraje dziedziczne Habsburgo´w (Austrie˛, Czechy i We˛gry).Znaczenie tych akt dla historii Niemiec znalazło wyraz w inicjatywie Komisji Historycznej Bawarskiej Akademii Nauk w postaci wydania drukiem cze˛s´ci tych materiało´w pt. Deutsche Reichstagsakten23.
W aktach tych wiele miejsca zajmuja˛ sprawy zwia˛zane z Polska˛, poniewaz˙
kontakty dawnej Rzeczypospolitej z Cesarstwem były bardzo bliskie, o czym s´wiadcza˛
małz˙en´stwa kilku Habsburz˙anek z kro´lami polskimi, liczne poselstwa, wspo´łdziałanie w wojnie przeciwko Turcji, niefortunne zaangaz˙owanie sie˛ Zygmunta III w wojnie trzydziestoletniej czy mediacji w wojnach polsko-szwedzkich i polsko-rosyjskich.
Szukanie danych o Polsce ułatwia indeks (5 tomo´w), kto´ry sporza˛dził Gotfryd Stieber, sekretarz ksie˛cia Ansbach, w 1748 r. Hasło Polen znajduje sie˛ w t. 4.
Nazwy miast polskich moz˙na znalez´c´ w układzie alfabetycznym (w brzmieniu
18W s´redniowiecznych aktach poje˛cia „malarstwo” i „rzez´ba” traktowano cze˛sto zamiennie.
19A. Gümbel, Archivalische Beiträge zur älteren Nürnberger Malereigeschichte, t. 3, Die Maler-namen…, „Repertorium für Kunstwissenschaft”, t. 30, 1907.
20Inwentarz, nr G 30.
21Najstarsza gazeta wychodza˛ca w Polsce to „Merkuriusz Polski Ordynaryjny” (od 1661 r.).
22Koresponduja˛c z ro´z˙nymi krajami, uz˙ywał tez˙ zlatynizowanej formy nazwiska „Andreas in Curia”.
23Deutsche Reichstagsakten, cz. 1, Reihe (vom 1376), t. 1–12, München-Gotha 1867–1902; cz. 2, Reihe (vom 1519), t. 1–3, Gotha 1893.
162 ZDZISŁAW JEDYNAK
niemieckim), a mianowicie: Gdan´sk, Krako´w, Torun´ i Warszawa. Wyste˛puje tez˙
hasło Schlesien.
Dane zawarte w tych aktach nalez˙y rozpatrywac´ krytycznie, gdyz˙ zdarzaja˛ sie˛
tam pomyłki, kto´re zreszta˛ sa˛ zrozumiałe przy tak duz˙ej liczbie spraw rozpatrywanych przez Sejm Rzeszy, np. Eleonora, z˙ona Michała Korybuta, jest tu wzmiankowana jako wdowa po cesarzu Ferdynandzie III, podczas gdy była jego co´rka˛24.
W aktach tych moz˙na znalez´c´ nie tylko sprawy polityczne, choc´ one zdecydowanie przewaz˙aja˛, ale tez˙ dane do dziejo´w kultury, jak np. do budowy kaplicy (w pierwotnym zamys´le okazałego kos´cioła) Matki Boskiej Zwycie˛skiej ufundowanej w Warszawie25 przez Marie˛ Kazimiere˛ („Marysien´ke˛”) po bitwie wieden´skiej w latach 1695–1696.
Zaro´wno w ustroju Rzeszy, jak i Rzeczypospolitej parlamentaryzm odgrywał podobnie doniosła˛ role˛. Dlatego tez˙ w omawianych aktach wyste˛puje wiele adnotacji dotycza˛cych działalnos´ci sejmu w Polsce26. Nie brak tez˙ ocen krytycznych pod adresem fatalnych skutko´w liberum veto, jak np. w teks´cie z 1736 r. pt. Censura amica… informatoria super communi modo vetandi Domini Polonis in suis consiliis usitato per verbum „nie pozwalam”27.
W aktach tych wyste˛puje tez˙ wiele sprawozdan´ o pobycie przedstawicieli kro´lo´w polskich przybyłych na posiedzenia Sejmu Rzeszy, kto´re odbywały sie˛ gło´wnie w Ratyzbonie (Regensburgu), a miało to miejsce w 1541 r.28, 1544 r. (Mikołaj Misiowski)29, 160130, 165331, 166732 i 1685 r. (mediacja w wojnie Leopolda I z Ludwikiem XIV)33.
Wyste˛puja˛ tu ro´wniez˙ dane o poselstwach cesarskich do kro´lo´w polskich: z 1486 r.
(Marquarda Breysachera od cesarza Fryderyka III i Bernharda von Bolheim od kro´la niemieckiego Maksymiliana I)34, 1683 r. (dramatyczny apel do Jana III Sobieskiego o pomoc wobec zagroz˙enia tureckiego oraz podzie˛kowanie dla niego za zwycie˛stwo odniesione pod Wiedniem)35i z 1689 r. (mediacja polska w wojnie Rzeszy z Francja˛)36.
Moz˙na tutaj znalez´c´ materiały do zaangaz˙owania sie˛ Rzeczypospolitej (mimo oficjalnej neutralnos´ci) po stronie cesarza i obozu katolickiego w Rzeszy. Z lat
24A. Przybos´, Eleonora… [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, 1947, s. 223. Por. StAN, Archiv des Fürst. Brand.-Ansbach, Reichstagsakten, t. 161 (lata 1665–1667), nr 180; t. 162 (1667–1668), nr 113, 141.
25T. 185 (1695–1696). Por. A. Miłobe˛dzki, Architektura XVII w. [w:] Sztuka Warszawy, red.
M. Karpowicz, Warszawa 1986, s. 103–104. Był to tzw. Marywil, kto´ry został zburzony w kon´cu XVIII w. pod budowe˛ Teatru Narodowego.
26T. 179 (1689), nr 28; t. 185 (1695–1696), nr 24, 228; t. 190 (1702), nr 25; t. 267 (1733), nr 82.
27T. 279, nr 21.
28T. 19, nr 16, 18, 22, 27.
29T. 25, nr 34.
30T. 77, nr 109, 129.
31T. 132, nr 135.
32T. 162, nr 11, 40.
33T. 174, nr 40.
34T. 3 (1446–1487), Folio 176b, 179b.
35T. 172, nr 167, 182.
36T. 178, nr 66.
MATERIAŁY DO STOSUNKO´W POLSKO-NIEMIECKICH… 163
1635–1636 pochodza˛ wzmianki o zachowaniu sie˛ tzw. lisowczyko´w, kto´rych oddziały licza˛ce około tysia˛ca z˙ołnierzy grabiły i pustoszyły liczne miejscowos´ci na terenie Cesarstwa, cze˛sto nie biora˛c pod uwage˛ wyznania zamieszkałej tam ludnos´ci37. W aktach z lat 1633–163938 znajduje wyraz wspo´łdziałanie Rzeczypospolitej i Cesarstwa w zakresie zawarcia układu pokojowego ze Szwecja˛.
Gdy w 1653 r. do Sejmu Rzeszy Rzeczpospolita skierowała apel o pomoc w wojnie z Rosja˛39, spotkało sie˛ to z zaangaz˙owaniem w tej sprawie podczas obrad, zaro´wno w tym roku40, jak i naste˛pnym 165441. W aktach znalazł tez˙ odzwierciedlenie poko´j zawarty w 1686 r.42
Zbliz˙aja˛cy sie˛ konflikt polsko-szwedzki przed okresem tzw. Potopu znalazł wyraz podczas obrad Sejmu Rzeszy w 1653 r.43W czasie trwania wojny odnotowano pomoc zbrojna˛ Leopolda I, wo´wczas jeszcze tylko kro´la We˛gier, a po´z´niejszego cesarza, od 1657 r.44 Przebieg wojny w latach 1657–1700 i zawarty pomys´lnie poko´j w Oliwie znajduje tez˙ wiele miejsca w omawianych aktach45. Moz˙na tu znalez´c´ takz˙e wzmianki o rokoszu Lubomirskiego z lat 1665–166746.
Sprawa˛, kto´ra bardzo interesowała Sejm Rzeszy z uwagi na to, z˙e liczni posłowie byli protestantami, stała sie˛ sytuacja wiernych tego wyznania w Polsce. Zaintereso-wanie to znajduje wyraz w aktach w okresie wzmoz˙onych przes´ladowan´ i burzenia kos´cioło´w (zboro´w) tzw. dysydento´w (Religions-Bedrückungen gegen die dassige Evangeliken oder so genannte Dissidenten mit Niederrissung ihrer Kirchen) w latach 1718–171947, 1725–172748, 173049 i 173350.
Wydarzeniem bez precedensu w Rzeczypospolitej, pan´stwie, kto´re słyne˛ło wczes´niej z tolerancji wyznaniowej, stał sie˛ tumult torun´ski w 1724 r., gdy s´cie˛to burmistrza i dziewie˛ciu luteran´skich rajco´w. Sejm Rzeszy wykazywał duz˙e zainte-resowanie ta˛ sprawa˛ i jej mie˛dzynarodowymi reperkusjami. U kro´la Polski (Augusta II) interweniowali kro´lowie Prus (Fryderyk Wilhelm I), Szwecji (Fryderyk I), Danii (Fryderyk IV) i Anglii (Jerzy I)51. Przedstawiciele Rzeczypospolitej złoz˙yli w 1725 r.
37T. 101 (1634–1636), nr 116.
38T. 98 (1633–1634), nr 228; t. 99 (1634), nr 3, 43; t. 100 (1635–1639), nr 100.
39T. 133, nr 68; t. 134, nr 67, 82, 86, 135; t. 135, nr 1, 10, 67, 108; t. 140, nr 23, 29, 31; t. 141, nr 2;
t. 142, nr 11.
40T. 132, nr 151; t. 133, nr 68; t. 134, nr 82.
41T. 148, nr 7.
42T. 185, nr 76, 87, 92.
43T. 132, nr 36.
44T. 151, nr 27, 141–142.
45T. 151, nr 181,186, 201; t. 152, nr 11, 95, 104, 247, 257, 274, 282, 285, 292; t. 153 (1660–1661), nr 14, 24, 94, 100, 108, 115, 143, 146.
46T. 161, nr 116, 148.
47T. 123 (1718), nr 112, 157; t. 224 (1718), nr 8; t. 225 (1719), nr 1.
48T. 245 (1725), nr 21, 27, 53, 68, 80; t. 246 (1725), nr 89; t. 247 (1726), nr 9, 46, 140; t. 248 (1726), nr 35, 123, 130; t. 252 (1727), nr 129.
49T. 260, nr 103.
50T. 267, nr 82.
51T. 242, nr 123; t. 243 (1725), nr 1, 88.
164 ZDZISŁAW JEDYNAK
os´wiadczenie wyraz˙aja˛ce ubolewanie z powodu tragedii torun´skiej52. W tychz˙e aktach znalazła sie˛ tez˙ relacja, z˙e w Polsce postanowiono wo´wczas zamkna˛c´ wszystkie szkoły protestanckie z wyja˛tkiem gimnazjum w Toruniu53.
W aktach Sejmu Rzeszy znalazło swoje odzwierciedlenie zaje˛cie wie˛kszej cze˛s´ci S
´
la˛ska przez Prusy w 1742 r. Umieszczono tu np. drukowany edykt Fryderyka II z 6 listopada t.r., na mocy kto´rego przybywaja˛cy do tej nowo nabytej prowincji rzemies´lnicy i włas´ciciele manufaktur mogli sie˛ tu swobodnie i bez przeszko´d osiedlac´, bez wzgle˛du na kraj pochodzenia. Byli oni potrzebni w ro´z˙nych miastach s´la˛skich, a zwłaszcza w rozbudowanych wo´wczas Nysie i Brzegu54.W omawianym Archiwum Ksie˛stwa Ansbach zachowało sie˛ tez˙ wiele dokumento´w i akt dotycza˛cych posiadłos´ci tej linii Hohenzollerno´w na terytorium dawnych We˛gier (Spisz), obecnych Czech (Karnio´w) i Polski (ziemia bytomska). Od 1990 r.
rozpocze˛to prace nad inwentaryzacja˛ tej grupy zespoło´w, zgodnie z zasada˛
proweniencji i pertynencji terytorialnej, według stanu z 1791 r.55
Zespo´ł o nazwie Posiadłos´ci na S
´
la˛sku — Dokumenty (Besitzungen in Schlesien--Urkunden)56zawiera 48 pergamino´w z lat 1437–1743, dotycza˛cych przede wszystkim Go´rnego S´
la˛ska (ksie˛stwa opolsko-raciborskiego). Niemal połowa z nich (20) została sporza˛dzona w je˛zyku czeskim57, kto´ry funkcjonował w kancelariach tutejszych ksia˛z˙a˛t, starosto´w ziemskich i miast od kon´ca XIV w., obok łaciny i niemieckiego.Wynikało to oczywis´cie z łatwos´ci w porozumiewaniu sie˛ z polskoje˛zyczna˛
wie˛kszos´cia˛ ludnos´ci tej ziemi.
Najstarszy z tych dokumento´w pochodzi z 1437 r. (b.d.d.), dotyczy podziału
Najstarszy z tych dokumento´w pochodzi z 1437 r. (b.d.d.), dotyczy podziału