R efo rm a g o sp o d a rcz a aw an so w ała przedsiębiorstw o, będące p o przed n io je d n o s tk ą realizującą o k reślo n e z a d a n ia rzeczow e, d o rangi m ik ro sy stem u ek o n o m iczn eg o . S tw arza to z kolei k onieczność innego spojrzenia n a k o m p u tery zację. N ie należało b y jej obecnie trak to w a ć w yłącznie ja k o czy n n ik a u sp raw n iająceg o proces przetw arzan ia d a nych, ale szerzej - ja k o czynnik w zrostu efektyw ności działania p rzedsiębiorstw a. Pow staje zatem pytanie - w jak ic h w aru n k ach i w ja k im zakresie system in fo rm aty czn y z arząd zan ia m oże w pływ ać n a ekonom izację działalności p rzedsiębiorstw a?
T radycyjnie d o p ro b lem u efektyw ności zasto so w ań in fo rm aty k i p o d c h o d zo n o dość o p tym istycznie, co w iązało się z pow szechnym i m echanicznym jej u tożsam ianiem z p ostępem i now oczesnością.
W w ielu w y p ad k ach d o k o n y w an e oceny efektyw ności m iały wyłącznie c h a ra k te r fo rm aln y , u zasad n iający celow ość w y d atk o w an ia środków , k tó re i tak n a ten cel zo stały z g ó ry przeznaczone.
N ależy d o d ać, że p rzed sięb io rstw o nie było p o p rzed n io jedynym decydentem w sp ra w a ch rozw o ju stosow anej u siebie in fo rm aty k i. W iele decyzji pod ejm o w ały w yspecjalizow ane jed n o s tk i b ranżow e i resortow e, k tó re w o b sługiw anych p rzez siebie przed sięb io rstw ach realizow ały w łasne zam ierzenia in fo rm aty czn e. N iek tó ry m przedsięw zięciom n ad
a-D r h a b . M a ria n N 1 E a-D Ź W 1 E a-D Z IŃ S K I u k o ń czy ł w 1972 r. s tu d ia e k o n o m ic z n e w U n iw ersytecie Ł ó d z k im . O d u k o ń c z en ia s tu d ió w d o chw ili obecn ej p rac u je j a k o nauczyciel a k a d em ick i w K a te d rz e In fo rm a ty k i, W y d ziału E k o n o m ic z n o -S o c jo lo g ic z n eg o U n iw e rsy te tu Ł ó d z k ieg o . W 1980 r. o b ro n ił p ra c ę d o k to rs k ą p .t. „ R a c jo n a liz a c ja p ro ce só w p ery fery jn y ch w sy ste m ac h a u to m a ty c z n e g o p rz e tw a rz a nia d a n y c h ” , a w 1989 r. u zy sk ał s to p ie ń d o k to ra h a b ilito w an e g o . P ra c a h a b ilita c y jn a p t. „ O c e n a z a m ierzeń in fo rm a ty z ac y jn y c h przed sięb io rstw a* ’ (o- p u b lik o w a n a p rze z P W E w ra m a c h serii „ In f o r m a ty k a w p ra k ty c e ” ) by ła p lo n e m w ielo letn ich stu d ió w n a d p ro b le m a ty k ą efek tyw n o ści in fo rm a ty z ac ji w z a rz ą d z a n iu .
w an o naw et c h a ra k te r ob lig ato ry jn y , zob o w iązu jąc p rzedsiębiorstw o d o d o k o n a n ia o k reślonych w drożeń. Cele tak ich w d ro żeń byty oczyw iś
cie zw iązane nie tyle z zasp o k ajan iem p o trzeb d an eg o przed sięb io rstw a, ile z zasp o k ajan iem p o trze b inform acyjnych kierow nictw a b ran ży czy reso rtu . N ależy tak że zw rócić uw agę n a to , iż w p o p rzed n ich w aru n k ach w ystępow ała isto tn a b ariera m eto d o lo g iczn a w b a d an iu efektyw ności ekonom icznej system ów in fo rm aty czn y ch z arząd zan ia. B udżetow y c h a ra k te r g o sp o d a rk i p o ciąg ał bow iem za so b ą lim itow anie śro d k ó w na o kreślone cele. P o w o d o w ało to m .in. niem o żn o ść jed n a k o w e g o tr a k to w ania poszczególnych g ru p k o sztów . Inaczej m ów iąc, d la kierow nictw a instytucji w drażającej system z ło tó w k a w y d a tk o w an a - p rzy k ład o w o - n a zak u p sprzętu k o m p u tero w eg o nie ró w n ała się złotów ce w y d a t
kow anej n a fun d u sz plac, zak u p m ateriałó w , z ak u p usług itd. W zw iąz
ku z tym a n aliza efektyw ności, w ym agająca sum ary czn eg o u jm ow ania w szystkich kosztów , była w ów czesnych w a ru n k ac h zabiegiem sztucz
nym i m ało przekonującym .
W now ych w a ru n k ac h należało b y d o spraw y podejść w now y sposób.
Sądzę, że p u n k tem w yjścia p o w in n a być refleksja n ad czynnikam i determ in u jący m i efektyw ność d ziałan ia p rzed sięb io rstw a w ogóle i m iej
scem, k tó re w śród nich zajm uje inform acja. S ensow ność przyjęcia tak szerokiej perspektyw y w spojrzeniu na p ro b lem efektyw ności in fo rm a tyzacji w ynika z tego, iż ostateczn y m celem w d ra ża n ia in fo rm aty k i w przedsiębiorstw ie jes t w łaśnie w zrost efektyw ności d z ia łan ia tegoż przedsiębiorstw a ja k o całości o ra z z tego, żc efektyw ność ta jest o siąg an a w sferze d ziałań realnych, a nie w sferze p rzetw arzan ia dan y ch . C hodzi o to, ab y p ro b lem inform acji ujrzeć we w łaściw ych p ro p o rcjach w sto su n k u d o innych p ro b lem ó w p rzedsiębiorstw a, aby go docenić, ale jed n o cześn ie nie przecenić. N ależy bow iem podkreślić, iż niespraw ność system u in form acyjnego stanow i jed en z wielu czynników d e te rm in u ją cych efektyw ność d ziałan ia p rzed sięb io rstw a i d o p iero całościow e ro zp o zn an ie b a rie r efektyw ności m oże w s p o s ó b o b iek ty w n y ukazać jeg o znaczenie.
R easu m u jąc p o g ląd y przed staw io n e w różnych pozycjach literatu ry o ra z w łasne przem yślenia m o żn a stw ierdzić, że efektyw ność d ziałan ia p rzedsiębiorstw a je s t d eterm in o w an a przez n astęp u jące czynniki, u k a zane w schem acie (p a trz s. 20).
W yjściow ym i czynnikam i d eterm inującym i efektyw ność działania przedsiębiorstw a są w aru n k i og ran iczające, zw iązane ze specyfiką d an eg o p rzedsiębiorstw a ja k o system u p ro d u k cy jn eg o : b ra n ża , sto so w an a technologia, now oczesność śro d k ó w p ro d u k c ji itp.
D ru g a g ru p a czynników o graniczających w ynika z szero k o ro z u m ia nego sta n u o toczenia p rzedsiębiorstw a. D o tak ich w a ru n k ó w m ożna obecnie w naszym k ra ju zaliczyć: tru d n o ści ze zbytem w yrobów gotow ych, tru d n o ści płatnicze i inne.
T rzecia g ru p a czynników o g ran iczający ch je s t z w iązana z realizow a
nym w p aństw ie m odelem g o sp o d a ro w a n ia . Przy m o d elu p a ram etry c z nym , k tó ry jes t obecnie w d rażan y , należało b y d o tej g ru p y w aru n k ó w zaliczyć: ceny urzędow e, p o d a tk i, o p ro c en to w a n ie k red y tó w itp.
W szystkie ww. czynniki p o z o stają p o za k o n tro lą decydentów w przedsiębiorstw ie. S tą d określiłem je ja k o c z y n n ik i o g ra n ic z a ją c e , tj.
w yznaczające z g ó ry o siągalny po zio m efektyw ności d ziałan ia przedsię
biorstw a.
Z kolei spraw n o ść system u zarz ąd z an ia je s t w yznaczana przez trzy następ u jące czynniki: poziom m otyw acji, poziom k om petencji o raz sp raw n o ść system u inform acyjnego.
In fo r m a ty k a n r 8 . ¡991 19
E fek ty w n o ść d z i e l e n i a p r z « d s ię b io r ę t w a
P o z ie » P o z io n Spraw ność
E o ty w a c ji k o m p e te n c ji eyatejnu in fo rm a cy jn e g o
J ę z y k a i n a t r u a e n t a l i z a c j i
G ł ó w n e d e te r m i n a n ty e fe k ty w n o ś c i d z ia ła n ia p rz e d s ię b io r s tw a
Poziom m otyw acji d eterm in u je spraw n o ść system u z arząd zan ia w tym sensie, iż pierw o tn y m w arunkiem racjo n aln y ch decyzji jest chęć ich po d ejm o w an ia. Isto tn ą sp raw ą jes t zatem stw orzenie w p rzed sięb io r
stwie system u m otyw acyjnego w sensie najbardziej ogólnym , k tóry p o w o d o w ałb y utożsam ienie się celów indyw idualnych praco w n ik ó w z celam i system u e konom icznego, ja k im jest p rzedsiębiorstw o. R eform a g o sp o d a rcz a i w ynikająca z niej e k o n o m izacja działalności przedsię
bio rstw stw arza przesłanki dla b u d o w a n ia takich k o h eren tn y ch syste
mów' m otyw acyjnych.
P oziom ko m p eten cji d eterm in u je spraw ność system ów z arząd zan ia w tym sensie, żc niezbędnym w aru n k iem p o d ejm o w an ia racjonalnych decyzji je s t p o siad an ie p rzez decydentów o d p o w ied n ich uzdolnień i um iejętności.
S p raw n o ść system u in form acyjnego d eterm in u je sp raw n o ść system u zarz ąd z an ia w tym sensie, że określa o n a w ielkość luki inform acyjnej w procesie decyzyjnym . S praw n o ść system u in form acyjnego je s t funkcją dw óch czynników : do stęp n o ści ź ró d eł inform acji o ra z spraw ności k an ałó w inform acyjnych.
P roblem do stęp n o ści ź ró d eł inform acji w iąże się z niem ożnością p o zy sk an ia o k reślonych dan y ch , sp o w o d o w an ą b ą d ź przyczynam i m etodologicznym i, b ąd ź też św iadom ym u tajn ian iem n iek tó ry ch in fo r
m acji. B rak precyzyjnych i łatw ych w użyciu m eto d p o m ia ru zjaw isk socjo- i psychologicznych je s t typow ym p rzykładem m etodologicznych og ran iczeń w do stęp n o ści inform acji. N a to m ia st p rzy k ład em o g ra n i
czeń w do stęp n o ści inform acji w ynikłych ze św iadom ej polity k i m ogą być zjaw iska u ta jn ia n ia w ielu inform acji przed k o n k u re n ta m i, m .in. cen w h a n d lu zagranicznym . B ariera do stęp n o ści źródeł inform acji stan o w i o biektyw ne o graniczenie spraw ności system u inform acyjnego w p rzed siębiorstw ie. S praw n o ść k an ałó w in form acyjnych z kolei je s t d e te rm i
n o w a n a przez trzy g ru p y czynników : czynniki in ten cjo n aln e, o rg a n iz a cyjne o ra z techniczne.
C zynniki inten cjo n aln e należy rozum ieć ja k o o graniczenie sp ra w n o ś
ci k a n ałó w inform acyjnych, m ające swe ź ró d ło w in ten cjach o k reślo nych p raco w n ik ó w . N a różnych szczeblach z arząd zan ia m o g ą w y stęp o w ać p rzy p ad k i celow ego w p ro w ad z an ia w błąd d ecydentów po p rzez św iadom e zniekształcanie przekazyw anej in fo rm acji o pew nych zjaw is
k ach . P rzyczyny w y stęp o w an ia inten cjo n aln y ch szum ów w k an ałac h in fo rm acy jn y ch m ogą być b ard zo złożone. N ależy do nich zaliczyć przede w szystkim : obow iązu jący w przedsiębiorstw ie system n ag ró d i k a r, system oceny i a w an so w an ia p raco w n ik ó w , k o n flik ty in te rp ers o naln e, istnienie w zajem nie k o n k u ru jący ch ze so b ą g ru p nieform alnych itp.
C zynniki organizacyjne d eterm in u ją sp raw n o ść k a n ałó w in fo rm acy j
nych w tym sensie, że n iek tó re rozw iązania o rg an izacy jn e w p rzed sięb io rstw ie m o g ą w pływ ać n a korzyść lub n a niekorzyść tego system u.
Przykładow o, sm u k ła, w ieloszczeblow a s tru k tu ra o rg an izacy jn a m oże być przyczyną znacznych op ó źn ień i zn iekształceń w przekazyw aniu inform acji z ain tereso w an y m d ecy d en to m . O p ó źn ien ia m ogą w tym w y p ad k u w ynikać z nad m iern ie w ydłużonej drogi przepływ u o ra z zbyt dużej liczby p u n k tó w z atrzy m an ia inform acji, co je s t zw iązane z pew nym b iu ro k raty czn y m ry tu ałem , nie zaw sze u zasad n io n y m m ery to ry cz
nie, np. o p a try w an ie d o k u m en tó w w ielom a p o d p isam i, stem plam i, dek retacjam i itp. N a to m ia st zniekształcenia treściow e m ogą m ieć sw oje źró d ło w niew łaściw ej redukcji inform acji (selekcji, agregacji itp.), d o k o n y w an ej w poszczególnych k o m ó rk a c h o rg an izacy jn y ch przedsię
biorstw a. W sp o m n ian a red u k cja inform acji jes t koniecznością w w a
ru n k ach p io n o w o ro z b u d o w an y ch centralisty czn y ch system ów z arz ą dzania.
T rzecią d e te rm in a n tą d ro żn o ści k an ałó w inform acyjnych są czynniki techniczne: ja k o ś ć używ anego w organizacji jęz y k a o ra z ja k o ś ć in stru m entalizacji k an ałó w inform acyjnych.
Ja k o ść języ k a o k reśla d ro ż n o ść k an ałó w info rm acy jn y ch organizacji w tym sensie, że im b ard ziej sfo rm alizo w an y język, ty m m niejsza liczba sym boli p o trzeb n y ch dla p rz ek a za n ia określonej treści. Z m niejszenie liczby sym boli p o w o d u je n a to m ia s t zw iększenie pojem ności kan ałó w inform acyjnych. P o trz eb a zw artej, jed n o zn aczn ej form y identyfikacji i rejestracji z d arzeń g o sp o d arczy ch d o p ro w a d ziła, ju ż p rzed w iekam i, do w ykształcenia się specyficznego języ k a rach u n k o w o ści. Jest to klasyczny p rzy k ład języ k a, k tó ry w ściśle sfo rm alizo w an y sp o só b um ożliw ia czło n k o m organizacji w zajem ne k o m u n ik o w an ie się. F o rm alizacja języ k a je s t je d n a k o rg an iczo n a d o p rz y p ad k ó w , gdy m am y d o czynienia z in fo rm acją k w an ly fik o w aln ą. W p rz y p ad k a ch , gdy in fo rm acja m a c h a ra k te r niem ierzalny, p o trzeb n e są języki niefo rm aln e. N ależy w tym m iejscu d o d ać, żc efektyw ne zasto so w an ie techniki k o m p u te ro wej jes t u w aru n k o w an e up rzed n im op raco w an iem i w drożeniem w o r
ganizacji sfo rm alizo w an eg o języ k a. N ajb ard ziej typow e elem enty tak ie
go jęz y k a stan o w ią: b aza ind ek so w a o ra z b aza n o rm aty w n a.
In stru m en talizacja, alb o inaczej w yposażenie (uzbrojenie) techniczne, d eterm in u je d ro ż n o ść k an ałó w inform acyjnych w tym sensie, że zasto so w anie now oczesnych śro d k ó w d o zb ieran ia, p rz etw arzan ia, przechow y
w ania i p rzekazyw ania inform acji um ożliw ia znaczne zwiększenie przepustow ości k an ałó w inform acyjnych o ra z zm niejszenie p ra c o chłonności p rz etw a rza n ia dan y ch . I o d w ro tn ie - b ra k w ydajnej tech n o logii inform acyjnej tw orzy sw oistą b arierę in stru m e n taln ą, k tó ra o g ra nicza techniczną sp raw n o ść k an ałó w inform acyjnych.
W niosek, k tó ry n asu w a się w zw iązku z p rzed staw io n y m w yw odem , jest n astępujący. A by system in fo rm aty czn y zarz ąd z an ia (S IZ ) byl ekon o m iczn ie efektyw ny, m usi istnieć sy tu acja, w k tó rej krytycznym czynnikiem efektyw ności d ziałan ia p rzed sięb io rstw a jes t niespraw ność je g o system u z arz ąd z an ia , w y n ik ająca z n iedostatecznej b ą d ź niew łaści
wej instrum entalizacji k an ałó w inform acyjnych.
W zw iązku z tym , iż w w ielu w y p a d k ac h pod staw o w y m i czynnikam i determ inującym i efektyw ność d ziałan ia p rzed sięb io rstw a są czynniki po zain fo rm acy jn e, należy m ieć św iadom ość o graniczonej roli k o m p u te ra w e konom izacji fu n k cjo n o w an ia p rzedsiębiorstw . M o żn a stw ierdzić, iż naw et n a jd o sk o n alsz a in stru m en talizacja nie rozw iązuje p ro b lem u luki inform acyjnej w zarząd zan iu . Błędem jes t zatem „k o m p u te ro c c n t- ryczne” w idzenie p ro b lem ó w inform acyjnych przed sięb io rstw a. S p raw ność system u in fo rm acy jn eg o zależy bow iem nie ty lk o od technologii inform acyjnej, lecz ró w n ież od w ielu innych czynników , m .in. ludzkich, o rganizacyjnych i innych.
M a jąc św iadom ość roli czyn n ik ó w d eterm in u jący ch sp raw n o ść syste
m u z arz ąd z an ia m o żn a stw ierdzić, że z asto so w an ie technologii k o m p u terow ej m oże przyczynić się d o w zro stu efektyw ności d ziałan ia p rzed siębiorstw a, gdy:
• efektyw ność d ziałan ia p rzed sięb io rstw a jest o g ran iczo n a w pierw szej kolejności przez sp raw n o ść system u zarząd zan ia,
• sp raw n o ść system u z arz ąd z an ia jes t lim ito w an a w pierw szym rzędzie przez sp raw n o ść system u inform acyjnego,
• sp raw ność system u info rm acy jn eg o jest o g ra n ic za n a przede w szyst
kim przez d ro żn o ść k an ałó w inform acyjnych,
• niew ystarczająca d ro ż n o ść k a n ałó w in form acyjnych w iąże się w p ier
20 In fo r m a ty k a 8 1991
wszym rzędzie z czynnikam i technicznym i,
W ydaje się więc celow e w ykorzystanie tego p o ten cjału ludzkich przem y
śleń, k tó ry niestety nie zaw sze jes t docen ian y . O ile p o stę p techniczny, realizow any przez p raco w n ik ó w , jest z m niejszym i czy w iększym i o p o ra m i pow szechnie w d rażan y d o p ra k ty k i, o tyle p o stę p w zakresie o rganizacji, podlegający bardziej subiektyw nej ocenie, jes t polem znacznie trudniejszym d o d ziałan ia dla inw encji pracow niczej.
/u n ix
W spółczesny U N IX doskonale czuje się w sieciach kom puterowych. W niniejszym numerze inaugurujemy zapowiadany od dawna c y k l artykułów o UNIX-owych mechanizmach sieciowych. C yk l rozpoczyna prezentacja (kilkuczęściow a) głównych elementów koncepcji przetw arzania sieciowego lansowanej p rze z firm ę Sun, potem p rzy jd zie kolej na rozwiązania proponowane p rze z Open Softw are Foundation.
Zajm iem y się również pakietem weteranem - uucp oraz popularnym i U N IX -ow ym i sieciam i publicznym i Usenet i Eunet.