J. Szkatu³a [2010] zwraca uwagê, i¿ szczególn¹ rolê wœród œrodków wolnoœcio-wych odgrywa mediacja9pomiêdzy sprawc¹ a ofiar¹. Mediacja, która jest prze-prowadzona przez osobê kompetentn¹, ma na celu u³atwienie stronom konfliktu zawarcia porozumienia dotycz¹cego naprawienia wyrz¹dzonej szkody oraz po-jednania siê. Teoretyczne podstawy dla proponowanego w mediacji sposobu roz-strzygania sporów wywodz¹ siê z idei sprawiedliwoœci naprawczej (restorative
ju-stice)10, d¹¿¹cej do znalezienia konstruktywnej reakcji „na przestêpstwa, w której
uwzglêdnia siê zarówno potrzeby i oczekiwania ofiary, jak i chêæ sprawcy do przyjêcia na siebie odpowiedzialnoœci za swoje postêpowanie. W sprawiedliwoœci naprawczej wa¿niejsze ni¿ surowe ukaranie sprawcy jest wyrównanie krzywdy. Uwa¿a siê, ¿e zakoñczona sukcesem mediacja „mo¿e okazaæ siê najlepsz¹ metod¹ resocjalizacji i o wiele tañsz¹ z punktu widzenia ekonomicznego ni¿ dotychczas stosowane œrodki izolacyjne oraz najtañsz¹ z punktu widzenia [osoby, której – JIB] zaoszczêdza siê niejednokrotnie silnego wstrz¹su psychicznego” [Stañdo-Kawecka 2000, s. 240] przez umieszczenie go w warunkach izolacji (zak³adzie karnym).
Dla skazanej osoby z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ mediacja to nie-zwyk³a szansa na naukê dostrze¿enia i ponoszenia konsekwencji swojego postê-powania, okazja do poznania i zrozumienia skutków pope³nionych czynów kara-lnych. Du¿e znaczenie ma fakt, ¿e to sama osoba ma szansê zaproponowaæ rodzaj zadoœæuczynienia lub zaakceptowaæ propozycjê poszkodowanego. Wzmacnia to poczucie odpowiedzialnoœci sprawcy oraz umacnia funkcje wychowawcze kary, która jest akceptowana przez jednostkê.
9
W Polsce instytucja mediacji zosta³a wprowadzona na mocy znowelizowanej ustawy o postêpowa-niu w sprawach nieletnich we wrzeœpostêpowa-niu 2000r. (Bojarski , Skrêtowicz 2007,40). Odbywa siê ona poza s¹dem, jest dobrowolna, prowadzona przez specjalistów z zakresu technik mediacyjnych i negocja-cji. Celem postêpowania mediacyjnego jest wzbudzenie w nieletnim poczucia odpowiedzialnoœci za w³asny czyn, uœwiadomienie skutków i konsekwencji jego postêpowania. Sprawca i ofiara wspólnie wybieraj¹ sposób zadoœæuczynienia i wynagrodzenia wyrz¹dzonej krzywdy i szkody. Mediator jest osob¹ neutraln¹, pomaga przy przeprowadzeniu mediacji. Je¿eli spotkanie mediacyj-ne koñczy siê pojednaniem sprawcy i ofiary, zostaje spisana umowa – w jakim terminie i w jaki spo-sób sprawca zadoœæuczyni ofierze wyrz¹dzon¹ krzywdê (por. Szkatu³a 2010).
10
Idea sprawiedliwoœci naprawczej (restorative justice) - celem jest naprawienie krzywdy wyrz¹dzo-nej czynem przestêpczym, a zw³aszcza umo¿liwienie sprawcy podjêcia dzia³añ naprawczych (por. Szkatu³a 2010)
Zakoñczenie
Resocjalizacja jako proces uwarunkowanym wieloczynnikowo i bardzo z³o¿ony, wymaga czasu w celu zaistnienia po¿¹danych (modelowanych) zmian w zachowaniu osób poddanych oddzia³ywaniu resocjalizacyjnemu. Jest to tak¿e proces, którego dynamika powinna „pod¹¿aæ za wspó³czesnym m³odym cz³owie-kiem niedostosowanym spo³ecznie, którego zaburzone zachowanie jest wypad-kow¹ okolicznoœci zewnêtrznych, indywidualnych predyspozycji i jego cech” [Siemionow 2013, s. 42]. Wa¿n¹ rolê pe³ni proces edukacji, który w wymiarze reso-cjalizacyjnym ma na celu pomóc osobie niedostosowanej spo³ecznie odnaleŸæ siê w otaczaj¹cej rzeczywistoœci oraz zrozumieæ zachodz¹ce w niej zjawiska. Istotne dla resocjalizacji m³odego cz³owieka jest rozwijanie w nim chêci poszukiwania b¹dŸ kreowania sytuacji sprzyjaj¹cych w³asnemu rozwojowi.
Jak wskazuje diagnoza sytuacji spo³ecznej dzieci i m³odzie¿y [por. Ba³andy-nowicz 2012] wystêpuje szereg niekorzystnych zjawisk warunkuj¹cych przebieg procesu ich socjalizacji. Do czynników tych mo¿na zaliczyæ:
– zjawisko depresji jednostkowej i depresji grupowej sprowadzaj¹cej siê do utraty przez jednostki kontroli nad codziennym œrodowiskiem oraz utraty po-czucia spo³ecznej wartoœci w nastêpstwie braku popo-czucia przydatnoœci, auto-nomii i niezale¿noœci,
– wysoki stopieñ niezaspokojenia podstawowych potrzeb oraz potrzeb rozwo-jowych, który prowadzi do pauperyzacji, wykluczenia, a w konsekwencji do rezygnacji z aspiracji i w³asnych celów,
– socjopatia, rozumiana jako forma egoizmu i obojêtnoœci na los jednostki ze strony osób z jej otoczenia, pojawiaj¹ca siê w atmosferze nadmiernego wspó³-zawodnictwa i zaspokajania potrzeb, nawet za cenê skrzywdzenia innych i skrajnej obojêtnoœci, oraz barku empatii wobec innych,
– zjawisko nadmiernej komercjalizacji i d¹¿enia do osi¹gniêcia sukcesu, gdzie osoba staje siê przedmiotem a nie podmiotem, gubi swoj¹ odmiennoœæ i traci kontrolê nad swoimi wyborami w procesie socjalizacji [Ba³andynowicz 2012, s. 32].
A. Ba³andynowicz [2012] wskazuje, i¿ nieprawid³owy mezosystem spo³eczny generuje zjawisko wiktymizacji, które os³abia wszelk¹ autoodpowiedzialnoœæ jed-nostki. Jest to szczególnie istotne w przypadku osób z niepe³nosprawnoœci¹ inte-lektualn¹, u której zaburzone jest przewidywanie konsekwencji podejmowanych dzia³añ, czy rozumieniem zjawisk zachodz¹cych w otaczaj¹cej rzeczywistoœci, co staje siê bezpoœredni¹ przyczyn¹ podatnoœci osób z niepe³nosprawnoœci¹ inte-lektualn¹ na negatywne wp³ywy otoczenia.
Nie bez znaczenia pozostaje równie¿ sytuacja rodzinna, bowiem jak wskazuj¹ badania przywo³ane przez A. Ba³andynowicza „elementy ¿ycia rodzinnego pozo-staj¹ w bliskiej zale¿noœci z zachowaniami agresywnymi, w tym przestêpczymi u dzieci i m³odych ludzi” [Ba³andynowicz 2012, s. 32].
W zwi¹zku z tym nale¿y podkreœliæ znaczenie oddzia³ywañ profilaktycznych i resocjalizacyjnych osób zagro¿onych niedostosowaniem spo³ecznym. Jednak¿e mimo zintensyfikowania dzia³añ w zakresie profilaktyki i resocjalizacji osób niedostosowanych spo³ecznie w ostatnich latach, nadal nie wykorzystuje siê w pe³ni wielu mo¿liwoœci tkwi¹cych w spo³ecznoœciach lokalnych. Warto te¿ pod-kreœliæ, za A. Ba³andynowiczem [2012] i J. Szkatu³¹ [2010], ¿e pierwsze objawy nie-dostosowania spo³ecznego wystêpuj¹ doœæ wczeœnie i niestety czêsto s¹ lekcewa¿o-ne. Zatem po³o¿enie nacisku na wczesn¹ i skuteczn¹ dzia³alnoœæ profilaktyczn¹ w znacznej mierze ograniczy³oby rozmiary i nastêpstwa nieprawid³owej socjalizacji.
Resocjalizacja w œrodowisku otwartym, aby by³a skuteczna, wymaga maksy-malnego wykorzystania zasobów ludzkich i materialnych tego œrodowiska, obej-mowaæ swoim zakresem powinna coraz wiêcej elementów usytuowanych w spo³ecznoœciach lokalnych i wykorzystywaæ ich potencja³. Szczególny nacisk nale¿y po³o¿yæ na pracê edukacyjno-terapeutyczn¹ z osobami znacz¹cymi – ro-dzicami i rodzin¹, a tak¿e zwróciæ uwagê na wzajemne relacje zachodz¹ce miêdzy nauczycielami, pedagogami oraz rodzicami i wspólne rozwi¹zywanie proble-mów, na które napotykaj¹ w procesie wychowania [Szkatu³a 2010].
Bibliografia
Ba³andynowicz A. (2012), Reintegracja spo³eczna skazanych wsparta na paradygmacie to¿samoœci
osobowej, spo³ecznej i kulturowo-cywilizacyjnej, „Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki
Specjalnej”, nr 8, Gdañsk.
B³eszyñski J. (2006), Pedagogika specjalna [w] Pedagogika, t. 3, red. B. Œliwerski, GWP, Gdañsk.
Bojarski T., Skrêtowicz E. (2007),Ustawa o postêpowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz,
Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Dziennik Ustaw z 1997 r. Nr 88, poz. 553.
EFS (2012),Wsparcie osób z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarkowanym i znacznym (w tym z Zespo³em Downa i/lub niepe³nosprawnoœciami sprzê¿onymi) oraz g³êbokim stopniem upoœledzenia umys³owego – podrêcznik dobrych praktyk, Pañstwowy Fundusz Rehabilitacji
Osób Niepe³nosprawnych, Warszawa.
Gajdzica Z. (2009),Cz³owiek z niepe³nosprawnoœci¹ w przestrzeni spo³ecznej, Oficyna
Wydawni-cza „Impuls”, Kraków.
http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/23374#.UZuu_NjgxNo [dostêp: 17.05.2013]. http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/23374#.UZuwU9jgxNo [dostêp: 01.05.2013]. http://www.profesor.pl/mat/na7/na7_chmielewska_030523_2.php?id_m=3943[dostêp:
Jedynak T., Stasiak K. (2008),Zarys metodyki pracy kuratora s¹dowego, Wydawnictwo
Prawni-cze LexisNexis, Warszawa.
Kawecki I. (1996), Etnografia i szko³a, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Kie³tyka A., Wa¿ny A. (2011), Ustawa o wykonywaniu kary pozbawienia wolnoœci poza zak³adem
karnym w systemie dozoru elektronicznego. Komentarz, WydawnictwoC.H. Beck,Warszawa.
Kopeæ-Choœcicka M. (1984),Kurator s¹dowy. Zadania profilaktyczne i resocjalizacyjne, WSP,
Warszawa.
Lewicka-Zelent A., Grudziewska E. (2013), Rozwi¹zywanie konfliktów przez m³odzie¿
niedosto-sowan¹ spo³ecznie, „Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 12, Gdañsk.
Machel H. (2001), Problem podmiotowoœci cz³owieka w pedagogice specjalnej, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ
Marczak M., Przybyliñski S. (2010),Osoba pozbawiona wolnoœci w pracy z osobami niepe³nospra-wnymi – projekt niekonwencjonalnych dzia³añ resocjalizacyjnych [w] ¯ycie z niepe³nosprawno-œci¹ – wyzwania edukacyjne, rehabilitacyjne i normalizacyjne, A. Krause, K. Materny,
J. RzeŸnicka-Krupa (red.), „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 9, Gdañsk.
Marzec-Holka K. (1994),Instytucja spo³ecznych kuratorów s¹dowych w œwietle badañ,
Wydawnic-two Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz.
Nasi³owski P. (2016), System dozoru elektronicznego w praktyce, „Na wokandzie”, nr 29, https://nawokandzie.ms.gov.pl/numer-29/aktualnosci-numer-29/system-dozoru-elek-tronicznego-w-praktyce.html).
Opora R. (2006), Rola sêdziów i kuratorów w resocjalizacji nieletnich, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Gdañskiego, Gdañsk.
Opora R. (2012),Wspó³czesne modele resocjalizacji oraz perspektywy na przysz³oœæ,
„Niepe³no-sprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 8, Gdañsk.
Paszkiewicz A. (2006),Podmiotowe traktowanie wychowanka w pracy rodzinnego kuratora s¹do-wego, Wydawnictwo Norbertinum, Warszawa.
Pospiszyl I., Konopczyñski M. (2007),Resocjalizacja w stronê œrodowiska otwartego,
Wydawni-ctwo Pedagogium, Warszawa.
Siemionow J. (2013), Uczeñ niedostosowany spo³ecznie z obni¿on¹ sprawnoœci¹ intelektualn¹ –
mo-¿liwoœci oddzia³ywañ edukacyjnych i resocjalizacyjnych w instytucji opiekuñczo-wychowawczej,
„Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, nr 12, Gdañsk.
Stañdo-Kawecka B. (2000),Prawne podstawy resocjalizacji, Zakamycze, Kraków.
Szkatu³a J. (2010), Resocjalizacja nieletnich w œrodowisku lokalnym. Idea, mo¿liwoœci, perspektywy [w] Pedagogika wobec wyzwañ wspó³czesnoœci. Humanistyczny wymiar kapita³u ludzkiego, M. Sobecki (red.), Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Przedsiêbiorczoœci, £om¿a.
Urban B. (2000), Zaburzenia w zachorowaniu i przestêpczoœæ m³odzie¿y, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagielloñskiego, Kraków.
Wojciechowski F. (1990),Dziecko upoœledzone umys³owo w rodzinie, WSiP, Warszawa.
Wyczesany J. (1998), Oligofrenopedagogika, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Zawiœlak A. (2010),Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej, Oficyna Wydawnicza
„Impuls”, Kraków.
Disability. Discourses of special education No. 28/2017
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________