Jeżeli przyjmiemy, że integracja europejska jest nie tylko wyrazem procesu globalizacji, ale także odpowiedzią na ten proces, to możemy założyć, że inte
gracja europejska stanowi także odpowiedź na kryzysy, które nurtowały pań
stwa narodowe, i z którymi te państwa często nie mogły sobie indywidualnie poradzić.
Kryzys integracji europejskiej1 nie jest głęboko osadzony w teoriach stu
diów europejskich. Można wręcz stwierdzić, że autorzy tych teorii zdawkowo lub lakonicznie odnoszą się do kryzysu, koncentrując się raczej na dynamice lub możliwych kierunkach rozwoju integracji europejskiej, jej ewolucji i sekto
rowych osobliwościach.
Kryzysy integracji pojawiały się cyklicznie jeszcze w fazie Wspólnot Euro
pejskich oraz potem w Unii Europejskiej. Były wręcz naturalnym etapem cyklu rozwojowego UE, gdyż każdy system rozwija się w wyniku nieustannych prze
mian (mniej lub bardziej gwałtownych), w tym według logiki „od kryzysu do kryzysu”. Unia Europejska to struktura, która wciąż się zmienia, ewoluuje, „staje się” na naszych oczach, więc tym samym okazuje się niezwykle trudno uchwyt
na dla badacza, wręcz wymyka się jego oglądowi. Ta obiektywna trudność musi mieć wpływ na osiągane wyniki badań, na ich kompletność lub cząstkowość, na ich trafność lub omyłkowość, w końcu na ich aktualność lub dezaktualizację.
Wydaje się więc, że tylko najbardziej pluralistyczne pod względem teoretycznym
1 Na potrzeby podjętej analizy autor stosuje zamiennie terminy: „kryzys integracji europej
skiej” oraz „kryzys Unii Europejskiej”.
podejścia mogą zapobiec tym pułapkom i przybliżyć badacza do pożądanych efektów końcowych2.
Czy taka empiryczna logika rozwoju UE z wpisanym ryzkiem cyklicznych kryzysów znajduje swoje wytłumaczenie teoretyczne? Kryzys to zaburzenie i de
presja w stabilnym działaniu systemu. Jest on wywołany niepożądaną dynamiką godzącą w ową stabilność. Unia Europejska jest atakowana zarówno przez kry
zysy endogenne (np. Brexit lub kryzysy zadłużeniowe niektórych państw człon
kowskich strefy euro), jak i kryzysy egzogenne mające swoje źródła poza UE.
W ramach kryzysów egzogennych można wskazać te, które „napływają” do UE z zewnątrz, czyli są „importowane” do UE3 (np. kryzys migracyjny4 czy kryzys finansowy, który zaczął się w 2008 r. od kredytów hipotecznych typu subprime w USA), oraz te, które pozostają na zewnętrz, często także blisko granic UE, obciążając jej funkcjonowanie i zagrażając jej bezpieczeństwu (np. konflikt na Ukrainie). Ten podział jedynie eksponuje to, co wydaje się oczywiste, a mia
nowicie, że wrażenie, jakby wszystkie kryzysy Unii Europejskiej narodziły się w Unii Europejskiej, jest uproszczone, a właściwie w dużej części nieprawdziwe.
Oczywiście kryzysy nie są stałą rzeczywistością integracyjną, lecz raczej elemen
tem cykliczności. Nawet jeżeli przyjmiemy wcale nie stricte polemiczną zasadę, według której faza post ‑crisis przechodzi od razu w fazę pre ‑crisis, to jednak właś
ciwa, epicentryczna faza kryzysu ujawnia się dopiero, gdy wszystkie jego elemen
ty stają się odczuwalne.
Kwestię kryzysu, czy też „dryfowania” lub „cofnięcia” integracji, można rozpatrywać za pomocą wielu podejść teoretycznych w studiach europejskich.
W opracowaniu przyjęto jednak kryterium, które sprawia, że wyselekcjonowano tylko trzy teorie europeistyczne jako paradygmaty badawcze. Są to: neofunk
cjonalizm, wielopoziomowe zarządzanie (Multi ‑level Governance – MLG) oraz liberalna międzyrządowość. Dlaczego właśnie te teorie mają być paradygmatami służącymi do eksplanacji kryzysu integracji? Przyjęte kryterium doboru właśnie tych teorii odnosi się do specyfiki pojęcia anarchii, które wydaje się najbardziej naturalnym środowiskiem dla kryzysu. Dlatego też specyficzne podejście do anarchii właśnie w tych trzech nurtach teoretycznych może pomóc w rozumie
niu i wyjaśnianiu kryzysu integracji.
2 Por. na temat kryzysów integracji europejskiej m.in.: Z. Czachór: Kryzys i zaburzona dy‑
namika Unii Europejskiej. Warszawa 2013; Polityki europejskie w dobie kryzysu. Red. T.G. Gros
se. Warszawa 2016.
3 Badanie „kryzysów napływowych” determinuje jednocześnie refleksję nad potężnym pro
blemem dotyczącym poziomu odporności UE na tego typu niechciany „import”. Jest to swoisty postulat badawczy, który generalnie dotyczy mechanizmów stanowiących o immunologicznej sile UE.
4 Kryzys migracyjny rozpoczął się w roku 2013 i spowodował utratę kontroli nad grani
cami zewnętrznymi UE, wskutek czego przyczynił się do zagrożenia jej bezpieczeństwa we
wnętrznego.
Dychotomia pomiędzy anarchią i hierarchią dowodzi istnienia silnego heury
stycznego mechanizmu stojącego do dyspozycji studiów europejskich, ponieważ precyzowała ona rozumienie różnic strukturalnych pomiędzy systemem mię
dzynarodowym i wewnętrznym systemem politycznym, utożsamiając hierarchię z (wewnętrznym) ładem, a anarchię z (międzynarodowym) nieładem5.
W opracowaniu zastosowana zostanie jednak trychotomia: anarchia – hie
rarchia – heterarchia. Otóż anarchia występuje w teorii międzyrządowej (inter‑
governmentalism – IG) jako normalny stan określający stosunki międzyna
rodowe praktycznie od zawsze. W neofunkcjonalizmie podkreśla się zaś rolę hierarchii, która tworzy określony porządek (instytucjonalny, decyzyjny itd.) i przewiduje określone role dla instytucji centralnych. Z kolei w wielopoziomo
wym zarządzaniu można zauważyć fuzję obu wskazanych kategorii, co łączy się z wprowadzeniem do siatki pojęć terminu „heterarchia”, który ma odnosić się do hierarchicznej anarchii. Heterarchia jest niegradacyjnym, horyzontalnym porządkiem, w którym każdy komponent ma tę samą sumę wartości systemo
wej (pluralistyczny model organizacji)6. Anarchia w MLG występuje przede wszystkim horyzontalnie, czyli w ramach każdego poziomu zarządzania z osob
na, a pomiędzy poziomami mamy nadal do czynienia z hierarchią7. W efekcie w MLG występuje heterarchia8.
Oczywiście należy pamiętać, że wspomniana trychotomia została wyłoniona z trzech teorii europeistycznych, które w dominującym zakresie dotyczą dyna
miki integracji, a w o wiele mniejszym stopniu jej regresu czy wręcz kryzy
su. Dlatego też prezentowana analiza ma charakter próby wyjaśniania kryzysu integracji w języku trzech wymienionych teorii europeistycznych i według ich partykularnej logiki, gdyż – jak już wspomniano – nie można procesu badaw
czego poprowadzić bezpośrednio w optyce lokującej kryzys w teoriach europe
istycznych, gdyż jest on wyjaśniany w nich fragmentarycznie i nie stanowi na ich gruncie eksplanacyjnej dominanty.
5 J. Neyer: Discourse and Order in the EU. A Deliberative Approach to European Governance.
“EUI Working Papers” 2002, No 57, s. 1.
6 Por. K. Wilber: Sex, Ecology, Spirituality. The Spirit of Evolution. Boston–London 2000, s. 28.
7 Ibidem.
8 Jeżeli MLG uznamy za teorię specjalistyczną w ramach teorii systemów, wówczas można założyć, że system wielopoziomowego zarządzania posiada także stan zwany holarchią. Holar
chia to jest hierarchia holonów. Z kolei holon w systemie jest jednocześnie i częścią, i całością (całość/część). Holon na pewnym poziomie w systemie nie tylko występuje jako całość/część, ale także jest całością siebie samego. Holon służy w systemie jako węzłowy punkt pomiędzy macro‑
levels i supralevels. Na temat holarchii oraz holonów zob. szerzej: A. Koestler: The Ghost in the Machine. London 1990. Oznacza to, że optymalnie w systemie MLG mogą wystąpić heterarchia i holarchia.