w drugiej dekadzie XXI wieku
Uwarunkowania – przebieg – implikacje
Kryzysy w Unii Europejskiej
w drugiej dekadzie XXI wieku
Uwarunkowania – przebieg – implikacje
Redakcja naukowa
Tomasz Kubin, Mieczysław Stolarczyk
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2018
Recenzent Marek Rewizorski
Wstęp (Tomasz Kubin, Mieczysław Stolarczyk)
Część pierwsza
Teoretyczne aspekty kryzysów w Unii Europejskiej
Zbigniew D. Czachór: Sokratejskie prawdy pozorne a kryzys (w) Unii Europej
skiej. Daimnion oraz sześćdziesiąt myśli majeutycznych i elenktycznych w formie hipotez badawczych
Janusz Ruszkowski: Kryzys integracji w teoriach studiów europejskich
Józef M. Fiszer: Megakryzys w Unii Europejskiej – istota, przesłanki i implikacje dla integracji Europy w drugiej dekadzie XXI wieku.
Piotr Tosiek: Postkryzysowa architektura Unii Europejskiej: model neomiędzy
rządowy czy plurilateralny?
Część druga
Uwarunkowania kryzysów w Unii Europejskiej
Dariusz Milczarek, Olga Barburska: Międzynarodowe uwarunkowania zjawisk kryzysowych w Unii Europejskiej
Jacek Pietrucha: Druga faza kryzysu w strefie euro i jej determinanty Rafał Riedel: Kryzys gospodarczy w Europie według Thomasa Piketty’ego Jerzy Jaskiernia: The Crisis in the European Union and the Brexit (The Demo
cratic Deficit in the European Union as a Source of Eurosceptic of the Citizens in the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) Katarzyna Czornik: Destabilizacja Bliskiego Wschodu przez Zachód jako jedna
z głównych determinant kryzysu migracyjno ‑uchodźczego w Unii Euro
pejskiej
7
1732
54 79
122101 141
159
180
Agnieszka Miarka: Wojna w Syrii jako wyzwanie dla Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI wieku
Część trzecia
Przejawy kryzysów w Unii Europejskiej
Sławomir Czech: Polityczny wymiar przyczyn i konsekwencji kryzysu strefy Andrzej Podraza: Unia Europejska jako podmiot geopolityczny czy humanitareuro
ny? Na przykładzie reakcji wobec wojny w Syrii i problemu uchodźców Michał Dulak: Strategiczne zarządzanie kryzysem członkostwa w Unii Europej
skiej na przykładzie Brexitu
Bogdan Góralczyk: Aksjologoczna dezintegracja w Unii Europejskiej? Przypadek Węgier
Ryszard Zięba: Stagnacja polityki bezpieczeństwa i obrony jako przejaw kryzysu Unii Europejskiej
Mieczysław Stolarczyk: Kryzys uznanego (powszechnie akceptowanego) przy
wództwa Niemiec w Unii Europejskiej
Joanna Ciesielska ‑Klikowska: Polityka Niemiec na rozdrożu? Europejskie wy
zwania Niemiec w XXI wieku
Anna Pacześniak: Identyfikacja kryzysów w Unii Europejskiej w programach wyborczych europartii
Część czwarta
Implikacje kryzysów w Unii Europejskiej
Agnieszka Nitszke: Wpływ kryzysu migracyjnego na zmiany w obszarze Euro
pejskiej Polityki Sąsiedztwa
Justyna Zając: Kryzysy w Unii Europejskiej a jej polityka śródziemnomorska Artur Adamczyk: Wpływ kryzysu migracyjnego na stosunki Unii Europejskiej
z Turcją
Monika Szynol: Zdolność integracyjna w kryzysie. Stagnacja polityki rozszerze
nia Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI wieku
Magdalena Tusińska: Europejski model społeczny a współczesne wyzwania do
tyczące ubóstwa i wykluczenia społecznego
Tomasz Kubin: Czy Unia Europejska już nie wytycza kierunku rozwoju ludzkości?
Kryzys idei integracji w Unii Europejskiej Noty o Autorach
Summary Zusammenfassung
214
233 249 277 301 329 349 374 396
438417
461 481 509 523 547 557 559
Unia Europejska (UE) od kilku lat znajduje się w fazie dezintegracji czy, zda
niem innych autorów, w kryzysie egzystencjalnym bądź megakryzysie. Pojawiały się opinie, że proces integracji w ramach UE zaczyna się cofać, a Unia może się załamać pod ciężarem kryzysów, z którymi się zmaga. Przyczyną tego stanu było współwystępowanie (nakładanie się) wielu kryzysów i małe efekty podejmo
wanych działań zmierzających do ich rozwiązania. Zasadne były stwierdzenia, że kryzys unijny jest wielopłaszczyznowy, dotyczy on bowiem wielu obszarów integracji europejskiej i przejawów funkcjonowania Unii Europejskiej1. Mamy tutaj na uwadze przede wszystkim kryzys strefy euro (czy według innych kryzys w strefie euro), kryzys Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB) Unii Europejskiej oraz Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (WPBiO), kryzys uchodźczy, kryzys związany z nasileniem się tendencji eurosceptycznych wśród społeczeństw państw członkowskich UE, w tym dążeń do wystąpienia z UE, oraz kryzys powszechnie akceptowanego w UE przywództwa2. Na te i inne
1 K.A. Wojtaszczyk: Kryzysy w procesie integracji europejskiej – istota i następstwa. W:
Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Red. K.A. Wojtaszczyk, J. Nadolska. Warszawa 2015, s. 399.
2 Bogdan Góralczyk wskazywał na siedem rodzajów kryzysów UE (kryzys finansowy i go
spodarczy niektórych państw strefy euro, głównie Grecji; kryzys strukturalny strefy euro; kry
zys migracyjny; kryzys systemu bezpieczeństwa, w tym WPZiB; kryzys przywództwa i wizji;
wzrost dominacji Niemiec; kryzys instytucjonalny określany jako „deficyt demokracji”. Siedem kryzysów zagraża UE. Prof. B. Góralczyk: chcąc Unię ratować, trzeba ja wymyślić na nowo – http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Siedem ‑kryzysow ‑zagraza ‑UE ‑Prof ‑B.Goralczyk ‑chcac ‑ Unie ‑ratowac ‑trzeba ‑ja ‑wymyslic ‑na ‑nowo,wid,17912681,wiadomosc.html?ticaid=115c56 (do
stęp: 16.10.2015).
Adam Krzemiński pisał, że UE wstrząsa naraz pięć wielkich kryzysów: finansowy Grexit, brytyjskie votum separatum, rosyjska agresja na Ukrainę, napór uchodźców z krajów muzuł‑
kryzysy występujące w Unii (kryzysy UE)3 nakładał się wzrost zagrożenia ata
kami terrorystycznymi wielu państw członkowskich UE ze strony dżihadystów (np. zamachy terrorystyczne w Paryżu w dniu 13 listopada 2015 r. i w Brukseli w dniu 22 marca 2016 r.).
Faktem jest, że kryzysy są immanentną cechą procesów integracji. Na każ
dym etapie integracji w ramach Wspólnot Europejskich (WE) i UE występowały istotne problemy, od których rozwiązania zależała dalsza efektywność przedsię
wzięć integracyjnych, w tym przechodzenie do coraz wyższych stadiów integra
cji. Występują opinie, że proces integracji europejskiej rozwija się od kryzysu do kryzysu (np. kryzys tzw. pustego fotela w połowie lat 60. XX w. czy kolejne kryzysy w ramach UE związane z reformami instytucjonalnymi w pierwszej dekadzie XXI w.), które w większym bądź mniejszym stopniu udawało się prze
zwyciężyć, a niemal po każdym z nich integracja europejska ulegała zacieśnie
niu. Uzasadnione jest pytanie: Czy podobnie, jak to miało miejsce w dotychcza
sowej historii integracji europejskiej, również kryzysy, z którymi obecnie boryka się UE, uda się rozwiązać w takim stopniu, by po poważnym przyhamowaniu w ostatnich latach proces integracji europejskiej mógł się rozwijać, a w dłuższej perspektywie cała Unia wyjdzie z niego silniejsza, bardziej zwarta? Zarysowują się co do tego uzasadnione wątpliwości. Współwystępowanie kilku bardzo po
ważnych kryzysów w UE oraz stosunkowo niewielka dotychczasowa efektyw
ność ich rozwiązywania uzasadniają formułowanie pesymistycznych prognoz co do dalszego rozwoju integracji w ramach Unii. Zasadne były stwierdzenia, że jest to najgłębszy kryzys UE od chwili jej powstania, a głównym problemem, przed którym stoi proces integracji europejskiej, nie jest jego dalszy rozwój, ale kwestia powstrzymania jego rozpadu4. Nie brak było także głosów, że chcąc ra
tować Unię, trzeba ją wymyślić na nowo5. Charakterystyczne, że takie prognozy pojawiały się nie tylko wśród eurosceptyków dochodzących do głosu w większej bądź mniejszej skali w społeczeństwach wszystkich państw członkowskich UE, ale także wśród zwolenników dalszego rozwoju integracji europejskiej. Nigdy
mańskich oraz kryzys samej idei europejskiej jedności. A. Krzemiński: Wygaszanie Europy. „Po
lityka” 2016, nr 14.
3 Autorzy jednego z opracowań wskazywali na następujący syndrom różnych kryzysów wystę
pujących w Unii Europejskiej: kryzys aksjologiczny, kryzys strukturalny, kryzys instytucjonalno
ekonomiczny, kryzys modelu demokracji, kryzys społeczny, kryzys komunikacji, kryzys moderni
zacyjny procesu integracji europejskiej, kryzys legitymizacyjny, kryzys obecności UE w stosunkach międzynarodowych. Zob. Kryzysy w procesie integracji…; Roman Kuźniar pisząc o Unii wielu kryzysów, wyliczał: kryzys finansowo ‑gospodarczy, kryzys polityczno ‑instytucjonalny, kryzys demograficzny, kryzys międzynarodowej roli UE oraz kryzys migracyjno ‑uchodźczy. R. Kuź
niar: Europa w porządku międzynarodowym. Warszawa 2016, s. 213 i nast.
4 Ibidem; M. Becker: Krise der EU: Ach, Europa – www.spiegel.de/politik/ausland/euro paische ‑union ‑in ‑der ‑krise ‑ist ‑die ‑eu ‑zu ‑retten ‑a ‑1066744,html (dostęp: 25.04.2016).
5 Siedem kryzysów zagraża UE. Prof. B. Góralczyk: chcąc Unię ratować, trzeba ją wymyślić na nowo…; J. Zielonka: Koniec Unii Europejskiej? Przeł. E. Gołębiowska. Warszawa 2014.
w dotychczasowej historii integracji w ramach UE nie toczyła się tak intensywna dyskusja dotycząca przyszłości tego procesu, w której tak często, jak w ostatnich latach, formułowane byłyby obawy dotyczące implikacji nieuchronności daleko idącej dezintegracji w ramach Unii czy wręcz jej rozpadu6.
Mając na uwadze współwystępowanie wielu kryzysów w UE w drugiej de
kadzie XXI wieku, syndrom wielu kryzysów oraz ich wielopłaszczyznowość, trzeba przyznać, że nie brak było głosów, iż najpoważniejszym z nich jest kry
zys migracyjno ‑uchodźczy. Bezprecedensowy w historii UE w swej skali napływ uchodźców i migrantów doprowadził, według licznych ocen, do największego kryzysu UE od czasu jej powstania. Jego apogeum przypadło na rok 2015. Nigdy jeszcze w ciągu jednego roku do państw członkowskich UE nie przybyło tak wielu imigrantów poszukujących ochrony (uchodźcy) oraz poprawy poziomu swojego życia (migranci ekonomiczni). W roku 2015 do państw członkowskich UE napłynęło ich około 1,2 mln. Intensywność sporów występujących wśród państw członkowskich UE na tle rozwiązania kryzysu uchodźczo ‑migracyjnego, w tym zakwestionowanie w praktyce unijnej zasady solidarności oraz ekspono
wanie przez rządy wielu państw interesów państwowych przed rozwiązaniami unijnymi w tym zakresie, dawały podstawę do formułowania opinii, że kryzys uchodźczo ‑migracyjny jest największym, w porównaniu z innymi kryzysami, zagrożeniem dla dalszego procesu integracji w ramach UE, który może dopro
wadzić do jej rozpadu7.
Celem badawczym prezentowanym w zbiorze jest poddanie analizie najważ
niejszych kwestii dotyczących głównych przyczyn i przejawów kryzysów wystę
pujących w UE w drugiej dekadzie XXI wieku oraz wskazanie na możliwości ich rozwiązania, a także na ich najważniejsze implikacje dla dalszej realizacji pro
jektu integracyjnego. Należy przy tym zaznaczyć, że tylko nieliczne z następstw kryzysów występujących w UE w drugiej dekadzie XXI wieku są możliwe do trafnego zdiagnozowania. Niektóre z nich zapewne dadzą znać o sobie dopiero w bliższej i dalszej perspektywie czasowej. Do tego dochodzi trudność z precy
zyjnym oddzieleniem konkretnych przyczyn (źródeł) od przejawów kryzysów (np. deficyt demokracji w UE). Faktem jest, że dalszy proces integracji euro
pejskiej stał się zdecydowanie mniej przewidywalny niż jeszcze klika lat temu.
Powstają różne, mniej lub bardziej prawdopodobne scenariusze funkcjonowania bądź rozpadu UE i głównych tego konsekwencji zarówno dla państw członkow
skich UE, jak i dla europejskiego i globalnego systemu międzynarodowego.
W pracy często używane są określania „kryzys Unii Europejskiej” i „kryzysy w Unii Europejskiej”. Zazwyczaj w literaturze przedmiotu obu tym terminom nadaje się różny zakres treściowy. Autorzy opracowań na ten temat, w tym tak
że autorzy niektórych tekstów zamieszczonych w niniejszym zbiorze, zwracają
6 Zob. J. Zielonka: Koniec Unii Europejskiej?…
7 R. Kuźniar: Europa w porządku międzynarodowym…, s. 239.
uwagę na to, że kryzys (czy kryzysy) w UE może (mogą) mieć charakter cząst
kowy, dotyczący niektórych płaszczyzn czy wymiarów integracji w ramach UE.
Podkreślają, że kryzysy w UE nie zagrażają funkcjonowaniu samej Unii, nato
miast kryzys UE to kryzys całości systemu – kryzys przestrzenny i strukturalny, który zagraża samemu istnieniu UE. Warto jednak mieć na uwadze, że wielość i intensywność, nakładanie się wielu kryzysów w stosunkowo krótkim czasie w drugiej dekadzie XXI wieku doprowadziły do sytuacji, w której kryzysy w UE niejako przerastają w kryzys Unii. Mamy więc do czynienia z sytuacją kiedy kryzysy w UE skutkują kryzysem Unii.
Prezentowany zbiór zawiera dwadzieścia cztery artykuły podzielone na czte
ry części. Przyporządkowanie niektórych artykułów do jednej z części zbioru ma charakter umowny ze względu na to, że niektórzy autorzy opracowań za
mieszczonych w niniejszej pracy podejmują wątki dotyczące zarówno przyczyn oraz przejawów, jak i skutków omawianych przez nich kryzysów. Z tych wzglę
dów kilka artykułów mogłoby być pomieszczonych także w innej części zbioru niż w tej, w której się znajdują.
W części pierwszej, zatytułowanej „Teoretyczne aspekty kryzysów w Unii Europejskiej”, zamieszczone zostały cztery artykuły. Zbigniew D. Czachór w tekście Sokratejskie prawdy pozorne a kryzys (w) Unii Europejskiej. Daimo‑
nion oraz sześćdziesiąt myśli majeutycznych i elenktycznych w formie hipotez badawczych prezentuje swoje przemyślenia w formie sześćdziesięciu właśnie hi
potez badawczych dotyczących kryzysu Unii Europejskiej. Janusz Ruszkowski w opracowaniu Kryzys integracji w teorii studiów europejskich podejmuje próbę wyjaśnienia kryzysu integracji z perspektywy trzech teorii europeistycznych:
międzyrządowości, neofunkcjonalizmu oraz wielopoziomowego zarządzania.
Józef M. Fiszer w artykule Megakryzys w Unii Europejskiej – istota, przesłan‑
ki i implikacje dla integracji Europy w drugiej dekadzie XXI wieku podejmuje próbę odpowiedzi na pytania dotyczące istoty, przesłanek i skutków kryzysów, z którymi dziś boryka się UE, a które doprowadziły do kryzysu w procesie inte
gracji europejskiej. Autor pokazuje atuty, którymi wciąż dysponuje UE, oraz jej słabości, które przesądzają o jej pozycji na świecie (np. kryzys na Ukrainie czy terroryzm islamski). W ostatnim zamieszczonym w tej części zbioru opracowa
niu Postkryzysowa architektura Unii Europejskiej: model neomiędzyrządowy czy plurilateralny? Piotr Tosiek analizie poddaje dwa skrajne modele dyferencjacji w ramach nowej „architektury” UE jako kształt jej systemu decyzyjnego. Pierw
szym z nich jest model neomiędzyrządowy, oznaczający przejście do decydowa
nia jednomyślnego, typowego dla tradycyjnych organizacji międzyrządowych, a drugim model plurilateralny, wymagający redefinicji myślenia o integracji oraz oparcia się na deterytorializacji i funkcjonalizacji.
W części drugiej, „Uwarunkowania kryzysów w Unii Europejskiej”, znaj
duje się sześć opracowań, których autorzy wyeksponowali niektóre uwarunko
wania wewnętrzne (wewnątrzunijne) oraz zewnętrzne kryzysów występujących
w UE. Dariusz Milczarek i Olga Barburska w artykule zatytułowanym Między‑
narodowe uwarunkowania zjawisk kryzysowych w Unii Europejskiej wskazują na uwarunkowania zarówno wewnętrzne (wewnątrzunijne) kryzysów w UE, jak i zewnętrzne (międzynarodowe). Akcent kładą na różnorakie czynniki między
narodowe, które wpływają na unijne kryzysy. Główna teza rozważań autorów za
wiera się w stwierdzeniu, że bez względu na to, jak można identyfikować wszyst
kie zagrożenia płynące z otoczenia międzynarodowego UE, ich oddziaływanie tylko w określonym stopniu jest bezpośrednią przyczyną kryzysów (kryzysu) Unii Europejskiej. W opracowaniu autorstwa Jacka Pietruchy Druga faza kry‑
zysu w strefie euro i jej determinanty autor wskazuje na przyczyny drugiej fazy kryzysu w strefie euro, tj. w latach 2011–2013, szczególnie zaś rozważa związki skali załamania się PKB po roku 2007 z nierównowagami makroekonomicz
nymi, jakie wystąpiły przed kryzysem, oraz ze zróżnicowaniem strukturalno‑
‑instytucjonalnym. Stwierdza, że zarówno asymetrycznie rozłożone między kraje członkowskie nierównowagi, jak i występujące luki rozwojowo ‑strukturalne sta
nowią „głęboką przyczynę” odmiennej reakcji PKB w państwach członkowskich strefy euro, zwłaszcza w drugiej fazie kryzysu. Celem podjętym w opracowa
niu Rafała Riedla Kryzys gospodarczy w Europie według Thomasa Pikette’go jest spojrzenie na kryzys gospodarczy w strefie euro przez pryzmat prac Thomasa Piketty’ego – jednego z najbardziej wpływowych ekonomistów XXI wieku. Jerzy Jaskiernia w artykule zatytułowanym The Crisis in the European Union and the Brexit (The Democratic Deficit in the European Union as a Source of Eurosceptic of the Citizens in the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) [Kryzys w Unii Europejskiej a Brexit (Deficyt demokracji w Unii Europejskiej jako źródło eurosceptycznych postaw obywateli Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Bry‑
tanii i Irlandii Północnej)] poddał analizie kryzys w UE w kontekście Brexitu.
Autor udziela odpowiedzi na pytanie: Czy kryzys demokracji w UE wpłynął na eurosceptyczne postawy obywateli w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Bry
tanii i Irlandii Północnej i przyczynił się do negatywnego rezultatu referendum w sprawie Brexitu? W kolejnym opracowaniu zamieszczonym w części drugiej w artykule Destabilizacja Bliskiego Wschodu przez Zachód jako jedna z głów‑
nych determinant kryzysu migracyjno ‑uchodźczego w Unii Europejskie Katarzyna Czornik szeroko omawia wpływ polityki państw Zachodu, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych oraz Francji i Wielkiej Brytanii, wobec regionu Bliskiego Wscho
du w dwóch pierwszych dekadach XXI wieku na jeden z najpoważniejszych kry
zysów w UE, jakim jest kryzys migracyjno ‑uchodźczy, którego apogeum przy
padło na 2015 rok. Część drugą zbioru zamyka opracowanie Agnieszki Miarki Wojna w Syrii jako wyzwanie dla Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI wie‑
ku. Autorka akcentuje, że wojna domowa w Syrii i zbrojne zaangażowanie wielu państw w ten konflikt wygenerowały największy kryzys humanitarny w okresie pozimnowojennym, który jednocześnie doprowadził do jednego z największych kryzysów w UE – kryzysu uchodźczo ‑migracyjnego.
Najbardziej rozbudowaną częścią zbioru jest część trzecia „Przejawy kryzy‑
sów w Unii Europejskiej”. Zamieszczonych zostało w niej osiem artykułów. Tę część tomu otwiera opracowanie autorstwa Sławomira Czecha Polityczny wymiar przyczyn i konsekwencji kryzysu strefy euro. Jest to próba spojrzenia na ten kry
zys przez pryzmat nurtu ekonomii politycznej, wiążącej zjawiska gospodarcze z trwającymi równolegle procesami politycznymi. Autor wykazuje słuszność tezy, że kryzys strefy euro, choć przejawia się przede wszystkim w niestabil
ności gospodarczej, był i wciąż jest silnie powiązany z decyzjami politycznymi.
Andrzej Podraza w opracowaniu Unia Europejska jako podmiot geopolityczny czy humanitarny? Na przykładzie reakcji wobec wojny w Syrii i problemów uchodź‑
ców wskazuje, że wielkim testem dla Unii Europejskiej w kontekście przemian modelu integracji i podmiotowości na arenie międzynarodowej jest kryzys sy
ryjski i jego implikacje dla państw członkowskich Unii. Michał Dulak w tekś
cie Strategiczne zarządzanie kryzysem członkostwa w UE na przykładzie Brexitu omawia teoretyczne i praktyczne aspekty związane z owym procesem, w tym postrzeganie kryzysu przez pryzmat teorii systemowej, i systemowe spojrzenie na Brexit. Prezentuje teoretyczny model zarządzania kryzysowego w organizacji, służący analizie strategii antykryzysowej realizowanej z punktu widzenia UE.
Dzięki temu schematowi autor wskazuje na poszczególne etapy działań, które UE podejmowała i podejmuje w celu rozwiązania kryzysu członkostwa. Bogdan Gó
ralczyk w artykule Aksjologiczna dezintegracja w UE? Przypadek Węgier wskazu
je na konsekwencje dla całego procesu integracji europejskiej odchodzenia przez Węgry rządzone od 2010 roku przez Partię Obywatelską – Fidesz z jej liderem Viktorem Orbanem od demokracji liberalnej, skodyfikowanej w ramach tzw.
kryteriów kopenhaskich, do „demokracji nieliberalnej”. Ryszard Zięba w opra
cowaniu Stagnacja polityki bezpieczeństwa i obrony jako przejaw kryzysu Unii Europejskiej zwraca uwagę na traktatowe i polityczne uwarunkowania stagnacji WPZiB oraz na skutki kryzysu finansowego dla WPZiB. Pisze o następstwach braku unijnego dowództwa operacyjnego do prowadzenia operacji zarządza
nia kryzysowego i problemie adaptacji strategii bezpieczeństwa UE. Wskazuje na wiele innych niekorzystnych zjawisk stanowiących zagrożenie dla UE jako projektu integracyjnego. Mieczysław Stolarczyk w artykule Kryzys uznanego (powszechnie akceptowanego) przywództwa Niemiec w Unii Europejskiej zwraca uwagę na to, że w wyniku kryzysów występujących w UE w drugiej dekadzie XXI wieku wzrosła rola Niemiec wraz z jednoczesnym osłabieniem Unii. Ten wzrost roli Niemiec był niekiedy postrzegany jako swego rodzaju przerastanie ich przywództwa w UE w dominację czy nawet hegemonię. Autor eksponuje tezę, że Niemcy wzmacniały w drugiej dekadzie XXI wieku swoją pozycję mię
dzynarodową, pozycję mocarstwową, ale ze względu na charakter i sposoby tej rosnącej roli odchodziły one od roli przywódcy UE, uznanego przywódcy, a sta
wały się coraz bardziej państwem dominującym. Wiele wątków występujących w opracowaniu M. Stolarczyka podejmuje także Joanna Ciesielska ‑Klikowska
w swoim artykule Polityka Niemiec na rozdrożu? Europejskie wyzwania Niemiec w XXI wieku. Autorka wskazuje na charakter polityki europejskiej i integracyjnej Niemiec w XXI wieku między innymi w kontekście stanowiska rządu kanclerz Angeli Merkel wobec głównych kryzysów występujących w UE. Zwraca uwagę na tendencje renacjonalizacyjne w polityce integracyjnej Niemiec oraz na wzrost aspiracji decydentów polityki zagranicznej tego kraju do brania odpowiedzial
ności za rozwiązywanie problemów nie tylko europejskich, ale także globalnych.
W ostatnim artykule zamieszczonym w tej części zbioru Identyfikacja kryzysów w Unii Europejskiej w programach wyborczych europartii Anna Pocześniak pod
daje analizie sposób identyfikowania i nazywania problemów w Unii Europej
skiej przez europartie.
W ostatniej części prezentowanej pracy zbiorowej „Implikacje kryzysów w Unii Europejskiej” zamieszczonych zostało sześć artykułów. W pierwszym z nich Wpływ kryzysu migracyjnego na zmiany w obszarze Europejskiej Polityki Sąsiedztwa Agnieszka Nitszke przedstawia dotychczasowy model EPS, w tym także przesłanki ustanowienia tej polityki w 2004 roku. Następnie ukazuje ewolucję EPS oraz założenia nowej EPS w kontekście polityki migracyjnej na podstawie analizy dokumentów instytucji UE. Justyna Zając w artykule Kryzysy w Unii Europejskiej a jej polityka śródziemnomorska przedstawia wpływ kry
zysów wewnętrznych w UE na jej politykę śródziemnomorską. Punktem wyj
ściowym analizy jest teza, że wewnętrzne kryzysy unijne pogłębiły problemy, jakie rysowały się w polityce Unii Europejskiej w regionie śródziemnomorskim jeszcze przed kryzysem finansowym w świecie Zachodu w 2008 roku. Artur Adamczyk w opracowaniu Wpływ kryzysu migracyjnego na stosunki Unii Euro‑
pejskiej z Turcją omawia ewolucję stosunków pomiędzy UE a Turcją, redefini
cję kierunków polityki zagranicznej Turcji oraz wpływ kryzysu migracyjnego i uchodźczego, w tym szczególnie porozumienie UE – Turcja (18 marca 2016 r.) na stosunki UE z Turcją. Monika Szynol w tekście zatytułowanym Zdolność in‑
tegracyjna w kryzysie. Stagnacja polityki rozszerzenia Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI wieku dokonuje weryfikacji – w kontekście przyjmowanych w tym zakresie dokumentów oraz kryzysów występujących w UE – możliwości sfina
lizowania oczekiwań państw aspirujących do członkostwa w Unii. Magdalena Tusińska w opracowaniu Europejski model społeczny a współczesne wyzwania dotyczące ubóstwa i wykluczenia społecznego dokonuje charakterystyki europej
skiego modelu społecznego i europejskich standardów społecznych. Wskazuje na implikacje kryzysu 2008+ w odniesieniu do ubóstwa i wykluczenia w UE oraz na konsekwencje słabości europejskiego modelu społecznego. Swego rodza
ju podsumowaniem rozważań zamieszczonych w zbiorze jest artykuł autorstwa Tomasza Kubina Czy Unia Europejska już nie wytycza kierunku rozwoju ludz‑
kości? Kryzys idei integracyjnej UE. Autor wykazuje w nim słuszność tezy, że oprócz kryzysów „bieżących” czy też „doraźnych” w odniesieniu do UE mamy do czynienia z problemem znacznie głębszym. Można go określić jako kryzys
idei dalszej integracji, tzn. brak zdefiniowanego, wyraźnie określonego, reali
stycznego, a jednocześnie atrakcyjnego i powszechnie akceptowanego przez oby
wateli państw członkowskich Unii celu dalszego jej funkcjonowania jako naj
ważniejszej struktury integracyjnej Europy.
Opracowanie adresowane jest do szerokiego grona Czytelników. Mamy na
dzieję, że artykuły zamieszczone w niniejszej publikacji przyczynią się do wzbo
gacenia wiedzy na temat głównych przyczyn, przejawów i implikacji kryzysów występujących w Unii Europejskiej w drugiej dekadzie XXI wieku. Pragnęlibyś
my, by prezentowany zbiór stał się istotną formą udziału badaczy z różnych ośrodków akademickich naszego kraju w trwającej już od kilku lat dyskusji dotyczącej uwarunkowań, przebiegu i skutków tychże kryzysów8 – dotyczącej nie tylko fundamentalnych kwestii z zakresu polityki integracyjnej Polski i in
nych państw członkowskich UE, ale także spraw o podstawowym znaczeniu dla polityki bezpieczeństwa Polski i innych krajów unijnych oraz bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie i świecie. Dalszy bowiem regres, a tym bardziej rozpad integracji w ramach UE, miałby trudne do przecenienia konsekwencje nie tylko dla europejskiego systemu międzynarodowego, ale także dla systemu międzynarodowego w skali globalnej.
8 Zob. Z. Czachór: Kryzys i zaburzona dynamika Unii Europejskiej. Warszawa 2013; Mię‑
dzy polityką a rynkiem: Kryzys Unii Europejskiej w analizie ekonomistów i politologów. Red.
T.G. Grosse. Warszawa 2013; Kryzys Unii czy kryzys w Unii? Kierunki dyskusji nad przyszłością integracji europejskiej. Red. H. Tender ‑Właszczuk. Warszawa 2014; Kryzysy w procesie inte‑
gracji…
Tomasz Kubin, Mieczysław Stolarczyk
Teoretyczne aspekty
kryzysów w Unii Europejskiej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Pozaniu
Sokratejskie prawdy pozorne a kryzys (w) Unii Europejskiej Daimonion oraz sześćdziesiąt
1myśli
majeutycznych i elenktycznych w formie hipotez badawczych
Prawda, nim staniemy z nią twarzą w twarz, wprzód pokazuje się nam po kawałeczku (jakże nieczytelnym) w błędach tego świata.
Winniśmy zatem odczytywać z mozołem jej wierne znaki również tam, gdzie jawią się nam jako niejasne i prawie podsunięte przez wolę, bez reszty oddaną złu.
U. Eco, Imię róży. Przeł. A. Szymanowski. Warszawa 2016.
Wstęp metodyczny i metodologiczny
Sokrates w tytule tego tekstu nie występuje przypadkowo. Ten wielki grecki filozof starożytny całe swoje życie jako miłośnik mądrości poświęcił poszukiwa
niu prawdy i jej istoty, nigdy ich nie odkrywając. W tym kontekście integracja europejska i Unia Europejska, która generuje tak wiele zróżnicowanych i czę
sto wykluczających się teorii i ujęć teoretycznych, ale też idei, wizji, poglądów i projektów w zakresie wyjaśniania i zrozumienia tego wszystkiego, co działo i dzieje się na Starym Kontynencie, prowadzi nas ku sokratejskiemu pojmowa
niu własnej wiedzy, zawartemu w słowach: „Wiem, że nic nie wiem”– łac. „scio me nihil scire”, gr. „oida ouden eidos”. W konsekwencji mamy do czynienia
1 Sześćdziesiąt – na 60 ‑lecie traktatów rzymskich.
z procesem niekończącego się poszukiwania odpowiedzi na pytania dotyczące prawdy, która nigdy nie uzyskuje statusu obiektywnego i ostatecznego. Ma ona zawsze charakter pozorny. Słowo „pozorny” możemy tu synonimicznie inter
pretować jako: mistyfikacyjny, mylący, sofistyczny, zafałszowany, złudny, fanta
smagoryczny, fikcyjny, iluzoryczny, nierzeczywisty, odrealniony, umowny, wy
imaginowany, wyobrażony, deklaratywny, mityczny, abstrakcyjny, hipotetyczny i apokryficzny.
W poczuciu sokratejskiego niespełnienia stajemy się częścią zmultiplikowa
nego świata wielosądu, na dodatek zasłoniętego przez rzeczywistość pozorną/
wyimaginowaną, która jest wytworem popularnopolitycznego i popularnonau
kowego mainstreamu.
Przedstawione założenia nie mogą jednak prowadzić do rezygnacji z docie
kania prawdy. Wręcz odwrotnie. Tu w sukurs przychodzą dwie sokratejskie me
tody: majeutyczna i elenktyczna – zastosowane w niniejszych hipotetycznych rozważaniach. Metoda majeutyczna, zwana też konstruktywną czy położniczą (sztuką akuszeryjną), pomaga w dotarciu do prawdy tym, którzy tego pragną.
Wydaje na świat, a zatem wydobywa mądrość i właściwą wiedzę – uzewnętrznia je i eksponuje. Metoda druga, elenktyczna, służy „zbijaniu z tropu” i polega na oczyszczeniu umysłu/nauki z prawd pozornych, których w nauce o integracji eu
ropejskiej nie brakuje. Może warto uzmysłowić sobie, że to, co często bierzemy za prawdziwą wiedzę, jest jedynie nieugruntowanym mniemaniem, zwłaszcza że często nie jest to wiedza naukowa, a wiedza polityczna lub wiedza medialna.
Sokratejskie ujęcie to przymierzanie się do wglądu w rzeczywistość integracji i Unii Europejskiej poprzez permanentne podważanie pewności i wszechobecnej deklaratywności. To nieustanna rekonstrukcja pojęć i idei po to, aby dać prze
mówić całej niejednoznaczności kryjącej się w czymś, co w naszym naukowym podejściu (mniemaniu) uchodzi za zrozumiałe, jasne i oczywiste – to znaczy dane/rozpoznane raz na zawsze, tym bardziej że dla Sokratesa wiedza nie była zbiorem tez i formuł, które można spisać, przekazać czy sprzedać w gotowej po
staci.
Sokratejski sceptycyzm poznawczy i ironia są w obecnych okolicznościach funkcjonowania UE w pełni uzasadnione. Z jednej strony mamy tu do czynie
nia nie z próbą znalezienia czegokolwiek – jakiejś metaodpowiedzi czy jakiegoś rozstrzygającego wyjaśnienia lub rozwiązania – lecz z usiłowaniem uświado
mienia sobie nieznajdywalności i niedostępności całej prawdy. Z drugiej strony natomiast wciąż żywa jest potrzeba eklektyczności, pozwalająca przemieszczać się między paradygmatami i dyskursami i czerpać z nich to, co uzna się za ko
niunktywne i spójne.
Sokratesowi przypisuje się też ideę „wylęgarni myśli” inaczej nazywanej
„myślarnią”. Idea ta posłużyła tu jako inspiracja, adaptacja i ostatecznie kreacja przedstawionych hipotez, koncepcji i sądów w zakresie integracji europejskiej i nękających ją kryzysów. „Myślarnia” tak rozumiana ma prowadzić do sokratej
skiego pragnienia, jakim było zmuszenie jednostki (Czytelnika) do wytworzenia własnej drogi do wiedzy i prawdy, pokonując przy tym wiele pułapek i blokad rozumu – blokad często narzucanych przez konkretny dyskurs badawczy i/lub narracje polityczne i publicystyczne.
Wiedza, zatem i nauka o integracji i Unii Europejskiej jest rozproszona w ty
siącach książek i zawartych w nich poglądach naukowych. Większość z nich pro
wadzi do faktograficznego poznania procesu czy też systemu integracji, ale nie przyczynia się do wszechstronnego wyjaśnienia i zrozumienia rzeczywistości.
Jeżeli niektórym z autorów uda się jednak przekroczyć „próg poznania”, to i tak mają problem z tym, żeby za pomocą monoparadygmatycznego aparatu poję
ciowego poznać do końca rzeczywistość taką, jaką ona jest. W tych okolicznoś
ciach praca naukowa musi stać się symultaniczna. Do wyjasnienia nielinearnej rzeczywistości Unii Europejskiej konieczne jest podejście multidyscyplinarne i multiparadygmatyczne.
Akademik, a szczególnie europeista, ma prawo, a wręcz obowiązek, wyka
zywać istnienie dowodów apagogicznych zwanych też dowodami sokratejskimi, opartych na regule reductio ad absurdum, tym bardziej że „mroczne czasy post
prawdy”, w których żyjemy, w pełni to usprawiedliwiają.
Przemyślenia prezentowane w dalszej partii tekstu mają postać hipotez ba
dawczych i są efektem wieloletniej pracy naukowej, której ukoronowaniem było autorskie „opus magnum” zatytułowane Kryzys i zaburzona dynamika Unii Eu‑
ropejskiej (Dom Wydawniczy Elipsa, Wrocław 2013). Do nich dołączone zostały nowe inspiracje i refleksje z okresu 2013–2017, w którym nastąpiły kolejne od
słony kryzysów intergracji.
Kryzys Unii Europejskiej i kryzys w Unii Europejskiej to nie to samo. Kryzys w UE może mieć charakter cząstkowy – dotyczyć li tylko wybranego elementu, na przykład strefy euro. Natomiast kryzys Unii Europejskiej to kryzys całości systemu – kryzys przestrzenny i strukturalny, który wpływa na wszystkie jego elementy.
Autor niniejszego tekstu zdaje sobie sprawę z tego, że tak jak Sokrates swymi twierdzeniami, tak i on wprowadza do swego tekstu zwątpienie teoriopoznaw
cze (epistemologiczne) idące w stronę eksponowania li tylko „ciemnej strony”
integracji i Unii Europejskiej. Czytelnikowi pozostaje zatem dokonać wyboru:
przyjąć je, odrzucić, czy – zgodnie ze wskazówkami Sokratesa – znaleźć własną, trzecią drogę…
Daimonion oraz sześćdziesiąt majeutycznych i elenktycznych myśli o kryzysie (w) Unii Europejskiej – hipotezy badawcze
1. W ujęciu filozoficznym mamy dziś do czynienia z kryzysem prawdy (problem wykraczania poza zasięg dotychczasowego doświadczenia i ludzkie
go poznania – zamkniętego w skostniałych schematach), kryzysem interpreta
cji (niemożność odczytania zakodowanej rzeczywistości) i kryzysem podmiotu (w ujęciu sokratejskim i kartezjańskim jedynego i niekwestionowanego źródła prawdy, zasad i przedstawień).
2. Naukowe rozpoznanie kryzysu lub nauka o kryzysie mieści się w trans‑
teoretycznym zakresie poznawczym wielu dyscyplin naukowych. W tym kon
tekście jedną z przyczyn turbulencji badawczych jest dezorientacja i bezustanna konkurencja różnych teorii i specyficznych konstrukcji (podejść/ujęć) analitycz
nych (approaches), a w związku z tym deficyt jednej uniwersalnej (multiparadyg
matycznej lub interparadygmatycznej) metateorii, na tyle doskonałej, aby była w stanie holistycznie i precyzyjnie wyjaśnić skomplikowaną naturę integracji, gdzie synteza i rozpad zachodzą właściwie jednocześnie.
3. Unię Europejską trudno jest wpasować w jeden schemat analityczny, opi
sać i wyjaśnić „od a do zet”. Każdy z jej uczestnik (aktor/podmiot) inaczej ją postrzega, poznaje z różnych stron, doświadcza jej różnych wymiarów. Jeszcze inaczej postrzega ją obserwator z zewnątrz. To wiąże się ze zmienną perspekty
wą uczestnictwa i obserwacji – wpływającą na zrozumienie i wyjaśnienie inte
gracji i jej kryzysów, przede wszystkim w zakresie jej przyszłych stanów.
4. Problemy z naukową identyfikacją (śledzeniem) zmian w Unii Europej
skiej (brakiem teoretycznego ujmowania rzeczywistości integracyjnej) porów
nać można z odchodzeniem od praw dynamiki Newtona na rzecz mechaniki kwantowej, na której gruncie udowadnia się, że świat nie musi być alternatywny i wykluczający. W kwantowości obowiązuje zasada łączenia (koniunkcji) – wiel
kiej syntezy, gdzie wszystko jest i falą, i cząstką. Przenosząc ten sposób myślenia na proces dynamicznej i kryzysowej transformacji integracji, warto zastanowić się nad propozycją wykorzystywania wielu wkładów teoretycznych naraz. Bez wątpienia współczesna nauka integracji europejskiej czerpać musi z dokonań zarówno modernistów, jak i postmodernistów, zwłaszcza że kryzys integracji i UE to jednocześnie kryzys nowoczesności i ponowoczesności. I w tym cały bezalternatywny problem.
5. Kryzys integracyjny w ujęciu naukowym prowadzi do przekonania, że znacznie ciekawsze od analizy aktualnej polityki i decyzji UE (i jej instytucji) jest identyfikowanie i badanie zjawisk zachodzących w jej przestrzeni: zaniechań i niespełnionych obietnic – nie wspominając o braku reaktywności i antykryzy
sowej profilaktyki (prewencji).
6. Naukowe rozważania dotyczące kryzysu w Unii Europejskiej i związanego z nim populizmu i radykalizmu powiązać można z teorią afektu. Celem w pod
jętych rozważaniach jest ukazanie procesu osłabiania racjonalności i włączania emocji jako wyraźnie sformułowanej, centralnej cechy interakcji zachodzących w systemie społecznym/politycznym UE. W ujęciu tym eksponuje się badawczo problem narastania dramaturgii emocjonalnej i niepewności generowanej przez aktorów posiadających władzę w UE (państwa, instytucje UE oraz podmioty gospodarcze – banki, korporacje, lobbyści), a także aktorów zbiorowych, którzy w systemie pojawiają się w sposób niekontrolowany (np. imigranci).
7. Badanie rozwoju i dysfunkcjonalnych zmian zachodzących w ramach in
tegracji europejskiej rozpatrywane być musi z punktu widzenia: po pierwsze, przebiegu korekty i przebudowy wewnętrznej UE i w UE; po drugie, stanu śro
dowiska poszczególnych przestrzeni Unii Europejskiej; po trzecie, zdolności ak
torów integracji do zmian (modyfikacji i reform).
8. Integracja europejska z jej wspólnotową, a potem unijną architekturą od początku swego istnienia była eksperymentem naukowym i politycznym. To główna przyczyna jej podatności na wszelkie zaburzenia, dysfunkcje i kryzysy.
9. Kryzys to nie zwykłe zderzenie sił materialnych lub negatywna interak
cja bytów integracyjnych (instytucji UE, państw, podmiotów transnarodowych i ponadnarodowych, kapitału i pieniądza). To przede wszystkim spór myśli, tożsamości i kultur dotykający zaburzonego „zbiorowego rozumu/umysłu” Unii Europejskiej. To starcie elementów myślowych oraz dysonans pomiędzy świado
mością i tożsamością podmiotów integracji.
10. Unia Europejska dziś to nie suma materii i ducha (idei). Pozbawienie jej ducha – wywołane kryzysami, nieufnością i zwątpieniami – sprawia, że brakuje jej tej pozytywnej i wyjątkowej energii i emocji, która byłaby w stanie porwać masy ludzkie. Niestety, ujawniła się wadliwość jej integralności moralnej, nie wyłączając deficytów psychologicznych. Pozostaje ona coraz bardziej bezdusz
nym, technokratycznym projektem wymiany usług, towarów, kapitału i dopiero na końcu sytuuje się dbałość o interesy ludzi.
11. Kryzys wyzwolił nowy podział ideologiczny w Europie. Jest to podział na zwolenników ujęcia konserwatywno ‑autorytarnego (suwerenność, pań
stwo narodowe, odrzucenie ponadnarodowowści) i protagonistów myślenia progresywno liberiartańskiego (odrzucenie neoliberalnego i technokratycznego modelu integracji, federalizm europejski, antyelitaryzm).
12. W Unii Europejskiej narasta coraz większy sceptycyzm, a właściwie nie
zgoda na kreowanie rzeczywistości li tylko w sferze werbalnej, z tego powodu, że coraz częściej działania podejmowane są li tylko w słowie, nie w czynie. Z wie
lu składanych obietnic (w tym także tych traktatowych) nic praktycznego nie wynika. Do słownika integracyjnego wpisują się takie terminy, jak „zmienna narracja”, „zróżnicowany dyskurs” i „permanentna deliberacja”, a nawet „post
polityka” i „postprawda”.
13. W UE wciąż zderzają się z sobą: banał z wyrafinowaniem, narracja z dyskursem, utopia z antyutopią, symetria z asymetrią, bylejakość z profesjo
nalizmem, głupota z mądrością, prostota z komplikacją, inercja z aktywizmem, pop ‑polityka z elitarnym intelektualizmem, asertywność ze „świętym spokojem”, powszechność z elitaryzmem, naród ze wspólnotą ponadnarodową, globalizacja z protekcjonizmem i regulacją, atomizacja z integracją, kolonizacja z suweren
nością, współzależności z zależnościami, solidarność z egoizmem, wspólnoto
wość z międzyrządowością czy anarchia z hierarchią.
14. Funkcjonalnie rzecz ujmując, mamy obecnie do czynienia z koegzysten
cją dwóch typów integracji. Pierwsza z nich to integracja pozytywna (dynamicz
na) i funkcjonalna – zdolna do rozwoju i przystosowywania się (do zmiennych warunków). Druga to integracja negatywna (dysfunkcjonalna) oparta na stanie niepokoju, napięcia, braku funkcjonalnej pomysłowości i wyobraźni politycznej, bez zdolności do adaptacji i utrzymania dotychczasowych wzorców działania.
Integracja dysfunkcjonalna prowadzi do funkcjonalnej renacjonalizacji albo do dezintegracji.
15. Kryzys i tendencje renacjonalizacyjne sprawiły, że do agendy debat na temat przyszłości integracji i UE oprócz hasła „więcej Europy” wprowadzono również zawołanie „mniej Europy” lub „innej Europy”.
16. Transnarodowość i supranarodowość wpisały się na stałe w rzeczywi
stość integracyjną. W ich efekcie niesuwerenność, nieterytorialność i towarzy
sząca im dyferencjacja, hierarchizacja i poliarchizacja przesądzają o obecnym, nieforemnym i zmiennym kształcie Unii Europejskiej.
17. Unia Europejska ze swej istoty dialektyczna i segmentacyjna (hybrydowa) traci (lub nawet już utraciła) dotychczasową zdolność do łączenia przeciwieństw (w tym sprzecznych interesów), która pozwalała jej do tej pory funkcjonować.
18. W ostatnich latach struktura przestrzenna Unii wykazuje oznaki de
formacji. Wiadomo, że system integracyjny nie funkcjonuje dobrze. Zaburzony proces decyzyjny, brak koordynacji między aktorami oraz wielość problemów operacyjnych uniemożliwiają koncentrowanie się na zagadnieniach strategicz
nych, a tym bardziej na ich realizacji. Efektywność procesu instytucjonalnego została wyraźnie osłabiona. Dysfunkcjonalność rządzenia, urządzania i zarzą
dzania całością stała się codziennością.
19. Unia Europejska znajduje się nadal w okresie przejściowym od stanu sztucznego organizmu powstałego w drodze pewnej konwencji do stanu kosmo
politycznej natury, w którym zderzają się z sobą dwie tendencje. Jedna z nich oparta jest na coraz silniejszym dążeniu do urzeczywistnienia neoidealistycz
nych, ponad czy też postpaństwowych form organizacji społeczeństw i sprawo
wania władzy. Druga natomiast jest przypomnieniem siły i znaczenia państwa jako głównego aktora stosunków międzynarodowych oraz jedynego gwaranta praw podstawowych jednostki.
20. Obecny kryzys w odróżnieniu od minionych perturbacji integracyjnych (lat 60. i 70., czasu tzw. eurosklerozy lat 80. XX wieku i tych z przełomu wieków) zdarza się w sytuacji zagęszczenia ilościowego i jakościowego Unii Europejskiej.
Mówi się wręcz o bizantyjskiej, nieprzezwyciężalnej i niereformowalnej struk
turze UE. 28 państw członkowskich (po Brexicie – 27), kilkadziesiąt instytucji, organów oraz innych podmiotów i mechanizmów integracji, wielość pól integra
cyjnych (polityk i form współpracy), rewizje traktatowe dokonywane co kilka lat – to wystarczający powód do uznania Unii Europejskiej za poddaną licznym dewiacjom zaburzoną konstrukcję między , ponad i pozanarodową.
21. Nawet jeżeli globalizacja to nie to samo co integracja (europejska), to na
leży przyjąć, że obecny kryzys globalizacji musi się przenosić na kryzys integra
cji. Tak samo jak obecny kryzys (brak) jedności Zachodu wpływa bezpośrednio na kryzys (brak) jedności w Unii Europejskiej.
22. Kryzys integracji/UE wynika też z: braku społecznej przestrzeni deba
ty (dialogu) europejskiej; deficytu nowych idei (wizji); słabnącej antykryzysowej zbiorowej legitymizacji w zakresie przezwyciężania unijnych problemów; odrzu
cenia aksjologii (także tej o charakterze religijnym), zastępowanej technicyzacją, materializacją i wirtualizacją projektu integracji poddanego procesowi fragmen
tacji.
23. Wiara w dalsze powodzenie projektu integracji europejskiej ulega erozji.
Po pierwsze dlatego, że dziś w Europie rządzą politycy, którzy nie pamiętają traumy II wojny światowej. Po drugie, z tego powodu, że za mało ludzi korzysta z dobrodziejstw integracji. Po trzecie zaś – zbyt wielu ludzi przyzwyczaiło się do korzyści płynących z integracji i ma coraz większe oczekiwania.
24. Kryzys sprawił, że nie mamy dziś do czynienia z klasycznym podzia
łem na eurosceptyków i euroentuzjastów. Po stronie pozytywnej wyróżnia się dziś eurofilów, eurofederalistów i eurooptymistów, po negatywnej – europesy
mistów, europopulistów, euronegatorów i eurofobów. Pomiędzy nimi sytuują się eurorealiści i europragmatycy.
25. Podstawowym problemem powstałym w wyniku kryzysu integracji i Unii Europejskiej jest partykularyzm narodowy, państwowy, ideologiczny i ekono
miczny, który prowadzi do autarkii albo dążenia do hegemonii.
26. Kryzys nie pojawia się nagle i nie znika natychmiast. Jedną z jego przy
czyn jest fatalna nieobecność odpowiedzialności. Doprowadziła do tego między innymi antynomia między odpowiedzialnością państwa i odpowiedzialnością zbiorową wspólnoty integracyjnej, która okazuje się trudna do zniwelowania.
Poczucie odpowiedzialności i czujności zostały osłabione procesami integracyj
nymi. Pierwotny impuls integracji europejskiej wyczerpał się po tym, jak osiąg
nięto główny jej cel w postaci pokoju oraz względnego wewnątrzrynkowego do
brobytu opartego na ciągle sztucznie kreowanych oraz pozornie zwiększających się zasobach i potencjale Unii. W tych warunkach wygodnym dla wielu oka
zał się zanik lub ograniczenie wpływu ideologii integracji europejskiej z jej ak
sjologicznym zapleczem na aktywność praktyczną Unii Europejskiej.
27. W kryzys integracji i Unii Europejskiej wpisuje się kryzys przywództwa w Unii Europejskiej spowodowany kontrowersyjnymi decyzjami personalnymi
w obsadzie najważniejszych instytucji UE (utrzymanie na stanowisku dotych
czasowego Przewodniczącego Komisji Europejskiej, słabość kompetencyjna nie
których komisarzy, nominacja Wysokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, a nawet Przewodniczącego Rady Europejskiej). Nie można też zapomnieć o wytworzonej przez Traktat z Lizbony dysfunkcjonalnoś
ci instytucjonalnej i pogłębianiu się nierówności między państwami członkow
skimi (m.in. głosowanie podwójną większością).
28. Kryzys wyzwala renesans westfalskiego modelu power politics, w ramach którego państwa, nie tylko te duże, podejmują próbę oddziaływania na siebie nawzajem, korzystając z bogatego arsenału polityki realnej, jak na przykład:
wywieranie nacisku, głównie nieformalnego; wykorzystywanie instytucji UE przeciwko sobie; odwoływanie się do protekcjonizmu narodowego; stosowanie manipulacji i wybiegów czy też uruchamianie krytycznych kampanii medial
nych; budowanie grup przyjaciół i sojuszników ad hoc, których za chwilę można porzucić.
29. W trakcie kryzysów interesy aktorów integracji są coraz bardziej zróż
nicowane, a elastyczność jeszcze większa. Rodzi to tendencje fragmentacyjne (segmentacyjne) oraz renacjonalizacyjne z prawem do wycofywania się z okreś
lonych polityk wspólnotowych/unijnych. Państwa członkowskie coraz częściej pragną samodzielnie decydować (opt out), które zobowiązania związane z człon
kostwem w Unii zrealizują, a których nie.
30. Dochodzi do coraz większego napięcia między jednością a różnorod
nością. Jedność w rozmaitości (różnorodności) zastępowana jest rozmaitością w jedności, która rozsadza system od środka, naruszając jego strukturę. W ob
liczu tego wyzwania niektórzy przypomnieli sobie o potrzebie renacjonalizacji i demonopolizacji kompetencyjnej UE, a w związku z tym o konieczności „roz
wodu” lub luźnych związków integracyjnych w postaci zmiennej geometrii, wie
lu prędkości, „unii w unii” czy integracyjnego menu (Europa a la carte), z któ
rego każdy może sobie wybrać, co chce, ad hoc „skonsumować”, w zależności od „gustu i smaku”.
31. W kryzysie integracyjnym doszło do wyzwolenia potrzeby emancypa
cji uczestników integracji, zarówno tych państwowych, jak i instytucjonalnych, uwolnienia się spod kurateli/władzy „innych”, zwolnienia z podległości i zależ
ności. W ich ślady idą ci, którzy zaczęli kwestionować przydatność i sensowność integracji (np. Brytyjczycy). Wszystko to zwiększa liczbę pierwiastków niepew
nej przyszłości Unii Europejskiej. Ład europejski znalazł się między stabilnością a destabilizacją.
32. Wyczerpał się dotychczasowy wzorzec ewolucji integracji europejskiej oparty na ciągłym przezwyciężaniu kryzysów (osiąganiu nowych stanów majo
ryzującej równowagi), doprowadzając Unię Europejską do pułapu krytycznego.
33. Trzeba pogodzić się z myślą, że kryzys nie zawsze ma charakter oczysz
czający i rozwojowy. Nie w każdym przypadku jest czy też musi być dziejową
koniecznością. Po jednej stronie kryzysu stoi postęp, ale po drugiej – destrukcja.
Obecne początki procesów destrukcyjnych poprzedziła inercja uczestników/ak
torów integracji, atmosfera „imposyblizmu” i postępująca stagnacja polityczna i gospodarcza.
34. Kryzys budzi egzystencjalny pesymizm. Jest siłą dzielącą, różnicującą, osądzającą, oceniającą, kontestującą i niczego niewyjaśniającą, mimo że próbuje mu się przypisywać pozytywną moc sprawczą. Wystarczy przejść kryzys, a bę
dzie lepiej albo będzie się lepszym. Problem w tym, że po każdym kryzysie przychodzi następny. I po nim znów kryzys, a potem jeszcze kolejny. Tak jak w Unii Europejskiej zmagającej się z samą sobą. Unijny kryzys przybrał inhe
rentny kształt – tkwi w jej istocie, w strukturze integracji europejskiej. Stanowi o jej naturze. Jest nieodłącznym, niepokonywalnym bytem. Kryzys nie gra już, jak w przeszłości, roli szczególnego – twórczego regulatora. Stał się normą i sta
nem permanentnym, bo „patologie” się zinstytucjonalizowały.
35. Makiaweliczne założenie, że w państwie członkowskim UE może być
„kozłem ofiarnym”, a w Brukseli – obiektem „nieodwzajemnionej miłości”
krajowych decydentów (polityków i urzędników), jest z pewnością politycznie i „PR ‑owsko” skuteczne, ale w konsekwencji przyczynia się do pogłębiania dys
funkcjonalności i dezintegracji. Zarówno państwa członkowskie, jak i instytucje Unii Europejskiej pozostając w stosunku do siebie w nierównowadze, mają cią
gły problem z łączeniem ról twórców, protektorów i promotorów, ale też kryty
ków i kontestatorów integracji europejskiej.
36. Funkcjonalne współzależności, na których opiera się integracja europej
ska, mają sens, gdy dotyczą państw sobie równych. W sytuacji, gdy równość w UE nie istnieje (bo nie istnieje), współzależności przekształcają się w zależności, które reprodukują kolejne nierówności. W tym kontekście Traktat z Lizboy był ponadnarodowym projektem w formule modus vivendi na niekryzysowe czasy.
W sytuacji głębokich perturbacji (kryzys finansowy, Brexit, kryzys migracyjny, kryzys Europejskiej Polityki Sąsiedztwa) jeszcze bardziej je potęguje, dlatego, że uprawomocnia zarówno „obóz” zwolenników ponadnarodowości, jak i „bastion”
międzyrządowości (potęgi państw narodowych). Te dwie siły ścierają się teraz w UE, reprodukując kryzys.
37. Najbardziej dotkliwy kryzys (w) Unii Europejskiej, który rozpoczął się w strefie euro, udowadnia nierównomierny rozwój i pogłębiające się nierówności, wykluczenia, niespójności, zróżnicowania i peryferyzacje, których mimo wysił
ków politycznych, prawnych i gospodarczych (np. przez wielkie transfery finanso
we) ponadpaństwowej i ponadnarodowej Unii nie udało się wyeliminować.
38. Wyjątkowość integracji europejskiej i UE wyraża się nadal w wielowy
miarowym i zamalgamowanym, a tym samym kryzysogennym ustroju Unii Eu
ropejskiej, opartym na trójdzielnym i przestrzennym miksie standardów, norm i polityk przypisywanych państwu (głównie państwu federacyjnemu), związko
wi państw (konfederacji) i organizacji międzynarodowej.
39. W trakcie integracji europejskiej państwa członkowskie pod wpływem unijnych aktów deregulowały swą narodową rzeczywistość na rzecz regulacji i instytucjonalizacji na poziomie UE. Okazało się, że w niektórych sferach re
zygnacja z poziomu narodowego na rzecz wspólnotowego/unijnego skutkowała kryzysową próżnią formalną, gdyż odpowiednie przepisy Wspólnot i Unii wcale nie powstawały.
40. Kryzys ustrojowy towarzyszy integracji od jej początków. Gdy jednak nałożyły się na niego realne kryzysy polityk integracyjnych (polityki monetar
nej, polityki finansowo fiskalnej, polityki gospodarczej, polityki azylowej i mi
gracyjnej, polityki energetycznej i klimatycznej, polityki relacji instytucje – pań
stwa członkowskie, polityki akcesyjnej, polityki sąsiedztwa), wtedy okazało się, że system prewencji i kryzysowej reakcji jest po prostu niewydolny.
41. Unia Europejska stała się kapitalistycznym „potworem”, gdy zaczęła orientować się na wynik, rezultat, ciągły wzrost osiągany coraz szybciej, w coraz krótszym czasie. Podmioty (uczestnicy) integracji europejskiej stały się żołnie
rzami w służbie „integracyjnej prędkości”.
42. Kolejne kryzysy sprawiły, iż realizacja „federalnego marzenia” o „Sta
nach Zjednoczonych Europy” w gronie 27 państw członkowskich jest dziś abso
lutnie niemożliwa. Nie akceptują tego obywatele państw członkowskich, których przez wiele lat nie udało się do tej idei przekonać, a rynek wewnętrzny, fundusze UE i inne unijne przywileje nie unieważniły obecności suwerenności narodowej w dyskursie integracyjnym.
43. Kryzys może stanowić silny bodziec do zacieśnienia współpracy i wpro
wadzenia rozwiązań uprzednio uważanych za zbyt daleko idące. Jak dotąd „zbie
ra żniwo” w postaci braku poczucia wspólnoty. Europa „gubi się w szczegółach i kręci w kółko”. „Przekładanie rzeczy z miejsca na miejsce” stwarza jedynie nowe źródła moralnego hazardu. Wyznaczanie błędnych priorytetów paraliżuje każdą proreformatorską aktywność. Trzeba wybrać między upadkiem a odro
dzeniem, aby nie dostarczać amunicji populistom i radykałom.
44. Kryzysowy podział na centrum i peryferie w UE nie traci na znacze
niu. Zmienia się co najwyżej usytuowanie państw w obu tych przestrzeniach.
Do tego dochodzi ten sam podział na centrum i peryferie (półperyferie) także w strefie euro. Dotyczy on także relacji zewnętrznych UE w stosunku do kra
jów sąsiedzkich i pozostałych (np. tzw. krajów AKP – państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku).
45. Kryzys UE i w UE sprawił, że sądy konstytucyjne państw członkow
skich coraz częściej kwestionują ustrojowe zasady Unii, jak na przykład prawo pierwszeństwa prawa UE przed prawem krajowym i eksponują tym samym za
sadę narodowej tożsamości konstytucyjnej. Doprowadza to do sporów, a nawet konfliktów z Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości, który wychodzi z nich coraz bardziej osłabiony. Co ciekawe, prym tu wiedzie Federalny Trybunał Kon
stytucyjny Republiki Federalnej Niemiec – członka założyciela Wspólnot i UE.
46. Mimo wielu mechanizmów i instrumentów antykryzysowych Unia Eu
ropejska dopuściła (szczególnie w okresie od 2007 r., ale i wcześniej) w swym wnętrzu do tak poważnego kryzysu o charakterze egzystencjalnym. Jednym z wyjaśnień tego stanu rzeczy są zachowania jednostek ludzkich, które wymy
kają się systemowi kontroli. Chodzi o przywódców, polityków i urzędników, któ
rzy mimo ostrzeżeń i „alarmów” ogłaszanych przez wybrane elementy systemu (Komisja Europejska i Parlament Europejski) podejmowali działania sprzeczne w stosunku do propozycji naturalnych i samoregenerujących zmian ratunko
wych w systemie.
47. Pogłębia się kryzysowa skłonność do występowania wewnątrzinte
gracyjnych relacji o charakterze patron – klient. Narasta zatem problem klien
telizmu pojmowanego jako system nieformalnych powiązań i zależności, w ra
mach których patron (decydent) „roztacza monopolistyczną opiekę” nad klientem w zamian za udzielaną mu pomoc w dostępie do dóbr politycznych i ekonomicz
nych. Związany jest z tym specyficzny patronaż instytucjonalny w postaci bez
względnej lojalności i posłuszeństwa wobec wybranych państw członkowskich lub unijnych instytucji i wspólnotowej biurokracji (np. Komisji Europejskiej, która odpowiada za dystrybucję dóbr na ogromną skalę).
48. W Unii Europejskiej zdominowanej i zaprogramowanej na protekcjo
nizm, interwencjonizm, „regulacjonizm i transferyzm” nie udało się znaleźć równowagi między wolnością i demokracją a potrzebą zapewnienia obywatelom dobrobytu i bezpieczeństwa (także socjalnego).
49. Aksjomat nieodwracalności integracji europejskiej przestaje obowią
zywać. Unia Europejska wypracowała przez lata wiele sposobów wychodzenia z kryzysów, a mimo to one wciąż się pojawiają. Pokonywanie problemów, dys
funkcjonalności i zaburzeń dokonywało się zawsze drogą pokojową. Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że w zatomizowanej/zdezintegrowanej Europie (Unii Euro
pejskiej) jej aktorzy ‑gracze uznać mogą, że kryzysy pokonywać można w „mniej europejski” sposób, wracając do tradycyjnych/klasycznych historycznie metod, takich jak wojna, rewolucja, rewolta, zamach czy pucz.
50. Obserwujemy w Unii Europejskiej odłożony w czasie efekt fin de siècle.
Jest to nawiązanie do dekadentyzmu ostatnich lat XIX wieku (przenoszone także na początek XX w. ze względu na totalitarne zagrożenia). „Chylenie się ku upad
kowi”, „schyłek” „choroba”, „zagłada”, a w końcu irracjonalizm i emocjonalizm to najczęściej spotykane odniesienia dotyczące pesymistycznej wizji „końca”, i to nie tylko w Europie.
51. Kryzys raz wyzwolony, i to z taką mocą, podlega coraz bardziej niekon
trolowanej reprodukcji (odtwarzaniu i rozmnażaniu). Napędzany jest swoistym dysfunkcjonalnym spill over. To wywołuje kryzysową imaginację – kryzysu doszukuje się nawet tam, gdzie go nie ma, na przykład w obszarze rynku we
wnętrznego czy Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa.
52. Już „dawno temu” z obiegu (politycznego, medialnego i naukowego) wypadł termin „euroentuzjazm”. Podobny los spotkał „eurorealizm”. Wciąż w użyciu pozostaje termin „eurosceptycyzym”. Nowe hasła w języku integra
cji europejskiej to „eurokatastrofizm” i „euroapokalipsa”. Niejednokrotnie mają one walor samosprawdzającej się przepowiedni, z czego autor niniejszego tekstu zdaje sobie sprawę.
53. Unia Europejska i jej system cywilizacyjny i polityczny poruszają się wciąż pomiędzy quasi utopijnym światem wiecznego pokoju i uporządkowania a światem chaosu oraz poliarchicznej fragmentacji. Jej elementy raz są poukła
dane według sensownego klucza, a innym razem znajdą się w rozhermetyzowa
nych przestrzeniach turbulencji.
54. Nadal brakuje pogłębionej debaty i refleksji nad przyszłością integracji europejskiej. Deliberatywna energia wyczerpała się w trakcie Konwentu Euro
pejskiego. Potok słów – na temat ratowania Europy – w formie apeli, oratorskich wystąpień mędrców, powoływania grup strategicznych i refleksyjnych niewiele pomaga. Media nie potrafią mówić o integracji i Unii Europejskiej, a jeżeli już to robią, to w atmosferze sensacji. Panuje niedostatek pomysłów na to, jak docierać do coraz bardziej skonfundowanej i niepewnej swego opinii publicznej.
55. Brakuje argumentów i energii tym, którzy europejskiego projektu inte
gracyjnego mają bronić. Słabnie przywództwo integracyjne i jego kreująca – au
torytatywna rola, na poziomie zarówno jednostkowym, jak i instytucjonalnym.
Topnieje liczba sojuszników integracji europejskiej, a w sąsiedztwie UE coraz więcej jej przeciwników (np. Rosja).
56. UE znalazła się w „kryzysie wychodzenia z kryzysu”. Ten szczególny rodzaj dysfunkcjonalności interpretujemy jako stan dekompozycji dotychczaso
wego antykryzysowego modus operandi, objawiający się brakiem lub chaotycz
nym nadmiarem pomysłów i koncepcji co do tego, jak radzić sobie z wieloma anomaliami i dewiacjami występującymi w Unii Europejskiej.
57. Wszyscy aktorzy integracji europejskiej zainteresowani przetrwaniem projektu integracji powinni skoncentrować się na: mobilizacji sił i środków koniecznych do dalszego istnienia UE; zdolności zapamiętywania, uczenia się i wyciągania wniosków, które z założenia mają charakter antykryzysowy;
zdolności do samoorganizacji, samodoskonalenia i kontrolowania swego śro
dowiska.
58. Problemu z wymyślaniem Unii Europejskiej na nowo nie można lekce
ważyć. Ze zmiennością pomysłów wiąże się kryzys jej tożsamości i kryzys iden
tyfikacji politycznej. Jednocześnie nie można ograniczać nikogo w kreowaniu pomysłów na antykryzysowe zmiany. To dobrze, że z wszystkich możliwych stron pojawiają się pomysły na uzdrowienie Unii, nawet jeżeli te idee, koncep
ty i modele nawzajem się wykluczają. Istotne jest jednak to, aby dać im upust w trakcie nowego Konwentu Europejskiego, którego zwołania nie powinno się blokować. Powinien zostać zwołany już w 2018 roku.
59. Umiejętność identyfikowania rzeczywistości, nazywania i definiowania problemów i kryzysów występujących w procesie i systemie integracji europej
skiej jest w istocie kluczem do ich rozwiązania, z założeniem, że właściwe po
stawienie diagnozy połączone jest z komunikacją i jej skuteczną percepcją przez decydentów politycznych we właściwym momencie i miejscu społecznej rzeczy
wistości.
60. Jeżeli przyjmujemy, że mamy dziś do czynienia z „kryzysem kryzysów” – kryzysem trwania (istnienia) i dalszego konstruktywnego uzasadniania sensu dotychczasowych wzorów, modeli i metod integracji europejskiej – to wszyst
kie podmioty integracji europejskiej powinny podjąć konieczny wysiłek, aby nie doszło do dekompozycji, a nawet upadku ładu tak pieczołowicie budowanego przez lata w Europie. To zadanie niełatwe, co klarownie udowodniły ostatnie lata (2005–2017), w trakcie których wiele działań antykryzysowych nie spełniło swego zadania, a Unia Europejska pogłębiła swą autodestrukcyjną dysfunkcjo
nalność. Jest jednak jeszcze czas, aby przełamać deficyt pozytywnych i skutecz
nych rozwiązań oraz pokonać defetyzm (bezwyjściowość, czarnowidztwo, fata
lizm, frustrację, katastrofizm, niechęć, niewiarę w przyszłość, niezadowolenie, panikarstwo, pesymizm, rozczarowanie), po to, aby zgodnie z filozofią Sokratesa odwrócić to, co wydaje się dziś już przesądzone.
Literatura służąca inspiracją w przygotowaniu tekstu
Alderman L.: Contemplating the Future of the European Union. “The New York Times”, February 12, 2010.
Bagus P.: Tragedia euro. Przeł. J. Wozinski. Warszawa 2011.
Bauman Z.: Płynne czasy. Życie w epoce niepewności. Warszawa 2007.
Beck U.: Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej.
Przeł. J. Łoziński. Warszawa 2005.
Bernhard T.: Korekta. Przeł. M. Kędzierski. Warszawa 2013.
Borkowski P.J.: Polityczne teorie integracji międzynarodowej. Warszawa 2007.
Brinegar A.P., Jolly S.K., Kitschelt H.: Varieties of Capitalism and Political Divi‑
des over European Integration. In: European Integration and Political Conflict. Eds.
G. Marks, M. R. Steenbergen. Cambridge 2004.
Brzeziński Z.: Bezład. Warszawa 1994.
Caporaso J.A.: The European Union and Forms of State: Westphalian, Regulatory or Post ‑Modern? “Journal of Common Market Studies” 1996, Vol. 34, Issue 1.
Cichocki M.A.: System Europa. W: Europejski ład gospodarczy w 2020 roku. Red.
J.F. Staniłko. Warszawa 2012.
CzachórZ.: 2019. Powrót do przyszłości. „Instytut Idei” 2014, nr 6.
Czachór Z.: Główne kierunki i dynamika zmian w Unii Europejskiej. „Sprawy Między
narodowe” 2010, nr 2.
