Metody badawcze i źródła danych

W badaniach przestrzeni miast podstawowym materiałem źródłowym jest zawsze mapa użytkowania gruntów miejskich. Może ona być uzupełniona (w miarę potrzeb) mapami dodatkowymi ilustrującymi rozmieszczenie innych składników, np. instytucji usługowych lub placówek handlowych. Ważne jest, aby mapy te posiadały odpowiedni poziom szczegółowości. Często stosowany jest przy tym podział badanego obszaru na mniejsze jednostki odniesienia, czyli pola badawcze (podstawowe) – zazwyczaj na figury geometryczne równopowierzchniowe (kwadraty), ułatwiające wszelkiego rodzaju

10

1 0 1 2 3 4 5 km

porównania. Wielkość pól podstawowych bywa różna, w zależności od wielkości badanego obszaru, szczegółowości badań użytkowania ziemi i ich celu¹.

Autorka niniejszej pracy zastosowała podział badanego miasta na 200 kwadratowych pól o powierzchni po 0,25 km² (500x500 m). Sieć tych kwadratów została naniesiona na mapę topograficzną Jarosławia wykonaną w skali 1:10 000 – autorka uznała bowiem, że mapa w tej skali jest wystarczająco dokładna, a zarazem poręczna przy prowadzeniu inwentaryzacji w terenie. Geometryczny środek ciężkości wyznaczono na jarosławskim Rynku – Ryc.2.

Ryc. 2. Podział Jarosławia na pola podstawowe i dzielnice.

Źródło: Opracowanie własne.

1 Przykładowo, Grocholska J. (1974) dla Warszawy zastosowała kwadraty o powierzchni 1 km², Prawelska-Skrzypek G. (1985) dla Rzeszowa – prostokąty 10-hektarowe, Matczak A. i Szymańska D. (1997) dla Brodnicy – kwadraty o powierzchni 6,25 ha, a Werwicki A., (1973) dla 7 średniej wielkości miast wojewódzkich – kwadraty 25-hektarowe. Pierwsze dwie z ww. autorek prowadziły analizę użytkowania ziemi tylko w losowo wybranych polach badawczych.

500 m 500 m

11 Pomocniczą jednostką terytorialną była także dzielnica miejska - w Jarosławiu jest ich 7 (Ryc. 2). Podział ten oparto na dokładnych planach geodezyjnych miasta. Mapę potraktowano jako główny instrument roboczy.

Kartowanie terenowe uzupełniane było nowoczesnymi technikami komputerowymi, których zastosowanie znacznie przyspieszało proces badawczy oraz umożliwiało szybki, wirtualny powrót w miejsca poddane już badaniom, w których jednak istniała konieczność dokonania dodatkowych prac, bądź potwierdzenia uzyskanych informacji. Autorka korzystała głównie z dwóch, ogólnie dostępnych technik: programu Google Earth Free i portalu internetowego Geoportal. Pierwszy z nich jest programem wyprodukowanym przez amerykańską firmę Keyhole Inc. umożliwiającym wyświetlanie na trójwymiarowym modelu kuli ziemskiej zdjęć satelitarnych, lotniczych, panoram wykonanych z poziomu ulicy, oraz różnego rodzaju informacji geograficznych i turystycznych. Geoportal z kolei jest portalem internetowym zapewniającym bezpłatny dostęp do danych przestrzennych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. Udostępnia on dane o charakterze katastralnym, ortofotomapy, rastry map topograficznych, Bazę Danych Obiektów Topograficznych i wiele innych. Umożliwia on także wiele analiz, w tym również obliczeniowych - za jego pomocą autorka wykonywała obliczenia odległości i powierzchni na mapie.

Tak przygotowany materiał stanowił podstawę badań terenowych, w czasie których dokonywana była identyfikacja form użytkowania ziemi, z jednoczesną inwentaryzacją usług i zabudowy miejskiej. Wyróżniono 16 tych form: tereny mieszkalne, usługowe, mieszkalno-usługowe, produkcyjne (przemysłowe), komunikacyjne, tereny zieleni i rekreacji, inne tereny zainwestowane, użytki rolne, lasy, nieużytki i wody. Zabudowę podzielono na kamienice, budynki wolnostojące, zabudowę szeregową i bloki mieszkalne. Przedmiotem zainteresowania autorki była również wysokość tej zabudowy, jej rozmieszczenie na obszarze miasta i funkcje. Inwentaryzacja usług miała z kolei na celu określenie ich faktycznej liczby i struktury, a w dalszej części – określenie ewentualnych nadwyżek lub deficytów. Zbadano także ich rozmieszczenie w Jarosławiu.

Naniesione na podkład kartograficzny i zagregowane w polach ww. dane, poddawane były następnie szczegółowej analizie, przy wykorzystaniu różnorodnych miar statystycznych, m.in.: wskaźników procentowych, miar gęstości, natężenia zjawisk i innych. Przy wyznaczaniu stref funkcjonalno-przestrzennych niezbędna okazała się metoda K. Doi, choć rozpoczynając badania autorka zakładała wykorzystanie metody elementów wiodących

12 C. J. Weavera. Jest to metoda, która pozwala na porównywanie n-elementowych kombinacji modeli struktury empirycznej i tzw. modeli teoretycznych, które za pomocą wzoru wariancji umożliwiają znalezienie elementów dominujących w strukturze. Niestety, okazało się, że metoda ta nie jest pozbawiona wad – w przypadku bowiem struktur wieloelementowych (a taka sytuacja miała tutaj miejsce) jest niezwykle czasochłonna, oraz zawodzi, gdy największy udział danego elementu nie jest na tyle duży, by można go było uznać za dominujący, a pozostałe nie są tak małe, by nie odgrywały istotnej roli [Runge, 2007]. Wad tych nie posiada metoda K. Doi i dlatego za jej pomocą autorka zdecydowała się wyznaczyć strefy funkcjonalno-przestrzenne miasta Jarosławia.

Badanie współwystępowania form użytkowania ziemi przeprowadzono przy wykorzystaniu współczynnika korelacji rang Spearmana. Współczynnik przyjmuje wartości (1;-1). Im bliższy jest liczbie 1 lub -1, tym silniejsza jest analizowana zależność; im wartości bliższe 0, tym zależność słabsza, bądź nie ma jej, gdy współczynnik ten jest równy 0.

Pozostałe wartości interpretowane są z wykorzystaniem poniższego klucza (podobnie w przypadku wartości ujemnych).

r = 0 współzależność nie występuje 0<r<0,3 słaby stopień współzależności

0,3≤r<0,5 umiarkowany stopień współzależności 0,5≤r<0,7 znaczny stopień współzależności 0,7≤r<0,9 wysoki stopień współzależności 0,9≤r<1 bardzo wysoki stopień współzależności r=1 ścisła zależność

Wykorzystanie współczynnika korelacji rang Spearmana pozwoliło określić, które z uwzględnionych przez autorkę form użytkowania gruntów miejskich mają tendencję do współwystępowania, a które są od siebie wyraźnie odseparowane.

Inną, niezwykle pomocną metodą okazała się metoda grafowa, od lat z powodzeniem wykorzystywana w geografii. Graf jest figurą geometryczną złożoną z węzłów i łączących je krawędzi. W swoich badaniach autorka wykorzystała graf nieskierowany, który umożliwił zbadanie dostępności komunikacyjnej wybranych elementów struktury funkcjonalnej Jarosławia, takich jak: jednostki administracji publicznej, obiekty kulturalne, oświatowe, transportowe, produkcyjne i inne (łącznie 49 węzłów). Krawędzie natomiast opisane zostały rzeczywistą odległością pomiędzy nimi, wyrażoną w metrach. Analizie poddawany był