Metody ilościowe znacznie trudniej pozwalają na wykazanie nierówności, niż czy-nić to można w metodach opisowych, jakościowych. Niemniej warto zwrócić uwagę na te, które mogą wnosić informacje na temat nierówności. Niewątpliwie należy do nich metoda wpływów krzyżowych, inaczej nazwana metodą wzajemnych oddzia-ływań, pozwala ona bowiem ocenić przeciętne prawdopodobieństwo zajścia oraz termin realizacji każdego ze zdarzeń w zbiorze zdarzeń współzależnych z uwzględ-nieniem różnych możliwych kolejności zdarzeń i występowania bądź niewystępo-wania ich w danym zbiorze. Metoda ta występuje zwykle w powiązaniu z metodą delficką lub analizą SWOT, gdyż wiele elementów pierwszej ustala się za pomocą drugiej; np. rezultaty uzyskane dzięki metodzie delfickiej zestawiane są w postaci macierzy oddziaływań i można określić ich siłę. Korzystanie z metody delfickiej i zastosowanie w niektórych jej etapach postępowania badawczego za pomocą meto-dy wpływów krzyżowych sprawia, że metoda delficka może być najbardziej złożoną i pracochłonną metodą wśród heurystycznych metod tworzenia wizji przyszłości.
Rys. 7. Przykład mapy drogowej
Źródło: R. Phaal, Foresight Vehicle Technology Roadmap – Technology and Research Directions for Future Road Vehicles, UK Department of Trade and Industry, London 2003, URN 02/933.
R. Phaal, C.J.P. Farukh, D.R. Probert, Collaborative Technology Roadmapping: Network Development and Research Prioritisation, „International Journal of Technology Intelligence and Planning”, 2004, vol. 1, nr 1, Cambridge, s. 39–55.
Celem metody wpływów krzyżowych jest określenie prawdopodobieństw koń-cowych poszczególnych zdarzeń na poziomie prawdopodobieństw przeciętnych, z uwzględnieniem skumulowanego wpływu wszystkich innych zdarzeń ze zbioru.
Drzewo uwarunkowań (odniesień) jest metodą analityczną służącą dekompozy-cji rozległych zakresów badawczych na mniejsze obszary problemowe. Konkretne zagadnienie musi zostać rozłożone na przynajmniej dwa. Jeśli nie można tego wykonać, to oznacza, iż dany problem został wystarczająco uszczegółowiony.
Nieprawidłowy rozkład problemu na mniejsze elementy może doprowadzić do nie-czytelności całego grafu i niewłaściwego zrozumienia problemu. Metodyka drzewa odniesień należy do analiz systemowych, a jej skuteczność widoczna jest w nastę-pujących zakresach:
– wyznacza przyszłe potrzeby i identyfikuje środki technologiczne niezbędne do ich spełnienia,
– określa problemy, podaje rozwiązania, wyznaczając zakres nakładu sił i środków, – określa wagę wysiłków podejmowanych w celu zwiększenia osiągnięć
tech-nologicznych, społecznych, ekonomicznych.
Za pomocą tej metody można dokonać systemowej analizy nierówności, odnieść je do wzorca, określić odchylenia, określić skalę wysiłku niezbędnego do ich złago-dzenia32.
Wskazywano we wstępie, iż w procesie foresight można wykorzystać bardzo wiele metod, a decyduje o tym zarówno poziom badań, jak i ich gruntowność i kom-pleksowość. Omówiono natomiast tylko wybrane, które według ekspertów mogą mieć znaczenie w badaniu nierówności o różnym charakterze. Zastosowanie w tym celu innych, wyselekcjonowanych w klasyfikacji foresightu metod (rys. 8) wymaga dalszej analizy i zweryfikowania ich skuteczności w praktyce badawczej.
Istotą procesu foresight jest, jak to wykazywano, akceptacja społeczna wybranych za pomocą zróżnicowanych metod wariantów wizji przyszłości. Egzemplifikacja tej akceptacji dokonuje się ostatecznie w wyniku konsultacji społecznych, w których stosuje się najczęściej metodę ankietową. W odróżnieniu od omawianych wcześniej przykładów metod stosowanych w procesach foresightowych metoda ankietowa nie wykorzystuje ekspertów, tzn. specjalistów w pewnych dziedzinach, lecz losowo wy-brane osoby – respondentów, np. konsumentów, gospodarstwa domowe, pracowni-ków przedsiębiorstw, decydentów, przedstawicieli administracji różnych poziomów.
Materiał ankietowy gromadzony jest przez zbieranie odpowiedzi na przemyślany, z góry ustalony zestaw pytań skierowanych do losowo wybranych respondentów.
Podstawowym narzędziem pomiarowym w metodach ankietowych jest kwestiona-riusz, będący uporządkowaną merytorycznie listą pytań, na które oczekuje się odpo-wiedzi. Kwestionariusz składa się z trzech części: nagłówkowej (adresowej), zasadni-czej (tematycznej) i końcowej (metryczki). W części adresowej podaje się temat, cel i nazwę instytucji przeprowadzającej badanie. W części zasadniczej umieszcza się py-tania, kierując się trzema podstawowymi zasadami: przechodzenia od pytań ogólnych
32 FOREN – Foresight for Regional Development Network. A Practical Guide to Regional Foresight, IPTS, PREST, CM International, Sviluppo Italia S.p.A., Seville, Manchester, Boulogne, Roma 2001.
Rys. 8. Klasyfikacja foresightu i kryteria doboru metod Źródło: K. Borodako, op. cit.
do szczegółowych, wzbudzania zainteresowania oraz stopniowego wyczerpywania te-matu. W zależności od rodzaju żądanej odpowiedzi pytania dzieli się na:
1. Pytania otwarte – dające ankietowanemu swobodę w sformułowaniu odpo-wiedzi, co oznacza, że uzyskana odpowiedź jest niewyskalowana. Zwykle rozpoczynają one listę pytań (pytania ogólne) oraz są zadawane do sondowa-nia w celu zdobycia dalszych, dokładniejszych odpowiedzi.
2. Pytania zamknięte – ograniczające wypowiedź respondenta do wyboru wa-riantu gotowej odpowiedzi, co oznacza, że uzyskana odpowiedź jest wyska-lowana. Są łatwiejsze w stosowaniu zarówno dla prowadzącego pomiar, jak i dla respondenta. Informacje płynące z tego rodzaju pytań mówią nie tylko o poglądach, ale także sile poglądów respondenta. Wśród pytań zamkniętych wyróżnia się pytania „tak – nie”, które są kłopotliwe, gdyż jednoznaczna odpowiedź nie zawsze jest możliwa.
Metryczka poświęcona jest ogólnej charakterystyce respondenta. Najczęściej są to informacje o jego cechach demograficznych, społecznych i ekonomicznych.
Badania ankietowe mogą być przeprowadzane jako pocztowe, prasowe, telefoniczne, radiowe i telewizyjne, opakowaniowe oraz audytoryjne. Mogą też być ogólne oraz bezpośrednie. Do opracowania wyników ankiet służą metody analizy statystycz-nej. Nie każda ankieta może umożliwić tworzenie wizji przyszłości. W większości wypadków badań foresightowych uzyskane opinie społeczne pozwalają jednak na określenie zakresu akceptacji czy odrzucenia danej propozycji, priorytetu. Ponadto dzięki konsultacjom społecznym można osiągnąć wiele opinii w kwestiach szczegó-łowych, które odpowiednio opracowane wskazują tendencje popytu, oszczędności, inwestycji, potrzeb w różnych dziedzinach, barier działalności czy funkcjonowania
Tab. 1. Metody wykorzystywane w procesach foresight umożliwiające badanie nierówności
Kryteria podziału Metody
Źródło: FOREN – Foresight for Regional Development Network. A Practical Guide to Regional Foresight, IPTS, PREST, CM International, Sviluppo Italia S.p.A., Seville, Manchester, Boulogne, Roma 2001, s. 100.
w społeczeństwie. Wiedza ta jest niezbędna do poprawnego podejmowania decyzji na każdym poziomie.