Metody, techniki i narzędzia badawcze

Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań pedagogicz-nych obok poprawnie sformułowapedagogicz-nych problemów i hipotez jest dobór odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych. W literaturze zakresu metodologii nauk społecznych można się spotkać z różnymi klasyfikacjami metod badań, różniących się znacznie w zależności od autora (Brzeziński J., 1980; Gnitecki J., 1999; Łobocki 2007; Pilch T., 1998). Metodą badawczą określa T. Pilch i T. Baumann „zespół teore-tycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego” (Pilch T., Baumann T., 2001, s.71) i do metod zaliczają: eksperyment pedagogiczny, mono-grafię pedagogiczną, metodę indywidualnych przypadków oraz meto-dę sondażu diagnostycznego. Natomiast technikę jako czynności prak-tyczne pozwalające na uzyskanie sprawdzalnych faktów, informacji czy opinii. Ich wybór jest uwarunkowany wcześniejszym doborem

odpowiedniej metody, natomiast narzędzie badawcze jest przedmio-tem służącym do realizacji wybranej techniki badań. Do technik zali-czają m.in. wywiad, ankietę, obserwację, badanie dokumentów (Pilch T., Bauman T., 2001, s.71-102). Do celów weryfikacji problemów i hipotez badawczych postawionych w tej pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego „Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gro-madzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbio-rowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszel-kich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiada-jących znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populacje generalną, w której badane zjawisko wystę-puje” (Pilch T., 1998, s.42). Pozwala zatem, na poznanie określonego zjawiska społecznego i jego cech charakterystycznych takich jak: zasięg, poziom oraz intensywność. W metodzie sondażu diagnostycznego naj-częściej stosowane techniki badawcze to: ankieta, wywiad i obserwacja. Do celów badawczych w tej pracy wykorzystano następujące techniki i narzędzia badawcze:

- techniki socjometryczne,

- kwestionariusz CBI Schaefera i Aaronsona w adaptacji J. Rembowskiego, - kwestionariusz SPK-DP B. Szmigielskiej.

Poziom przystosowania szkolnego dzieci sześcioletnich był bada-ny za pomocą kwestionariusza CBI E.S. Schaefera i M. Aaronsona, który został przetłumaczony i zaadaptowany do warunków polskich przez J. Rembowskiego (1972). Kwestionariusz składa się z 60 stwierdzeń, które odnoszą się do ujawnianego przez dziecko zachowania w szkole, jego stosunku do obowiązków szkolnych oraz jego relacji z rówieśni-kami i nauczycielami. Każde stwierdzenie jest punktowane od 1-4. Sześćdziesiąt itemów kwestionariusza tworzy 12 skal, określających za-chowanie się dziecka w szkole i stopień jego przystosowania, po 5 ite-mów w każdej. Są to: ekspresja słowna, nadruchliwość, życzliwość, odsuwanie się, wytrwałość, nerwowość, towarzyskość, roztargnienie, taktowne postępowanie, nieśmiałość (zażenowanie), koncentracja, zaw-ziętość. Różnice pomiędzy wynikami poszczególnych skal

pozytyw-nych i negatywpozytyw-nych informują o trzech czynnikach (wymiarach osobo-wości) przepowiadających zachowanie się dziecka:

- pierwszy czynnik to wymiar ekstrawersja-introwersja; w skład tego czynnika wchodzą postawy szczegółowe: ekspresja słowna, towa-rzyskość oraz odsuwanie się, nieśmiałość (zażenowanie),

- drugi czynnik dotyczy zachowania pozytywnego w przeciwień-stwie do negatywnego i zawiera następujące postawy: życzliwość i taktowne zachowanie oraz nerwowość i zawziętość,

- trzeci czynnik to wymiar informujący o pozytywnej lub negatyw-nej orientacji w zachowaniu i składa się z: wytrwałości, kon-centracji oraz nadruchliwości i roztargnienia.

Suma wyników poszczególnych trzech czynników przepowia-dających daje ogólny poziom przystosowania, który zawiera się w gra-nicach od 90 do –90 punktów. Na tej podstawie sformułowano sze-ściopunktową skalę przystosowania:

1. 90-60 punktów – bardzo wysoki poziom przystosowania, 2. 59-30 punktów – wysoki poziom przystosowania, 3. 29-0 punktów – przeciętny poziom przystosowania, 4. -1- -30 punktów – bardzo niski poziom przystosowania, 5. -31- -60 punktów – niski poziom przystosowania,

6. -61- -90 punktów – ostre nieprzystosowanie (Rembowski J., 1972, s.151-153; Kościelak R., 1996, s.75-76).

Poziom i kierunek poczucia kontroli był badany przy użyciu Skali Poczucia Kontroli u Dzieci Przedszkolnych (SPK-DP) w opraco-waniu B. Szmigielskiej (1996). Kwestionariusz SPK-DP składa się z 18 zdań. Są to zdania w formie twierdzącej, odnoszące się do różnych sytuacji z życia dziecka. Połowa opisanych zdarzeń kończy się wyni-kiem pozytywnym, połowa negatywnym. Zdarzenia kończące się wy-nikiem pozytywnym tworzą skalę sukcesów S, negatywnym skalę po-rażek P. Dziecko zawsze ma do wyboru dwie alternatywne odpowie-dzi, gdzie jedna z nich wskazuje na poczucie kontroli wewnętrznej, druga poczucie kontroli zewnętrznej. Wśród czynników wewnętrznych wymieniane są: zdolności, wytrwałość oraz sposób postępowania dzie-cka. Natomiast czynniki zewnętrzne, którym dziecko może przypisać

wynik opisanego zdarzenia to cechy i sposób postępowania innych ludzi, cechy samej sytuacji lub jakiegoś przedmiotu. Wyniki w SPK-DP mogą być obliczane łącznie dla wszystkich zadań jak i dla skali S i dla skali P. Wysoki wynik w każdym z tych dwóch przypadków wskazuje na poczucie kontroli zewnętrznej (Szmigielska B., 1996, s.20).

Z kolei zastosowanie techniki socjometrycznej pozwoliło na usta-lenie pozycji socjometrycznej w klasie uczniów sześcioletnich. Socjo-metria polega na wyodrębnieniu w danej grupie pozytywnych i nega-tywnych powiązań pomiędzy jej członkami. Za pomocą tej techniki możemy wyodrębnić liderów, osoby cieszące się największą popular-nością czy też osoby nielubiane, odrzucone. Badania socjometryczne polegają na zadaniu badanym szeregu pytań. Istotne dla rzetelności przeprowadzonych badań socjometrycznych jest przestrzeganie pod-stawowych reguł określonych przez twórcę tej metody J.L. Moreno. Są to: jasno określona grupa, brak ograniczeń dotyczących ilości osób, które można wybrać lub odrzucić oraz pytania sformułowane w spo-sób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości (Łobocki M., 2007; Pilkie-wicz M., 1973). Chcąc uzyskać jednocześnie pozycję poszczególnych uczniów na skali sympatii i skali antypatii, a więc wynikającą z połą-czenia kryteriów pozytywnych i negatywnych, zastosowano Socjome-tryczną Skalę Akceptacji (Pilkiewicz), składającą się z 5 kategorii głów-nych, co pozwoliło na ustalenie, którzy uczniowie w klasie są: wysoko akceptowani (popularny), średnio akceptowani (przeciętny), kontro-wersyjni (polaryzująca akceptacja - lubiani i odrzucani), izolowani i odrzucani. Test socjometryczny zawierał cztery pytania uwzględnia-jące kryterium atrakcyjności i wyboru w sytuacji zadaniowej – dwa o wyborze pozytywnym i dwa o wyborze negatywnym. Z racji, że ba-dane dzieci miały sześć lat, przy odpowiedziach pozytywnych popro-szono ich o udzielenie maksymalnie do trzech odpowiedzi.