III. Proces edukacji artystycznej w klasach młodszych
3. Metody zapoznawania dzieci ze sztuką
Sytuacje dydaktyczne tworzone w procesie edukacji artystycznej dzieci młodszych mają umocowanie w ogólnych metodach naucza-nia. Definicji metod jest wiele, ale każda z nich zawiera ten sam sens. Według K. Kruszewskiego (1991: s. 258) są to „ (…) czynności nau-czyciela, dzięki którym wprowadza on na lekcji wiadomości i kieruje
za „(…) system postępowania”. Inna definicja metod nauczania, autorstwa T. Mroza i M. Siwińskiej (2004 s. 167) podaje, że jest to „(…) sprawdzony i systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela i uczniów, realizowanych świadomie, przy zastosowaniu odpowiednich środków i warunków”, prowadzący do uzyskania efektów kształcenia.
Metody wprowadzania dzieci w obszar sztuki wynikają z ogól-nych metod kształcenia i należy je pojmować, jako sposób postępo-wania i działania nauczyciela, przy czym działanie to musi być świa-dome, systematyczne i wielokrotnie się powtarzające, umożliwiające dzieciom poznawanie sztuki przez przyswajanie, odkrywanie, prze-żywanie oraz działanie. Dobór metod nauczania zapewniających dzieciom owo poznanie, odkrywanie i przeżywanie sztuki zależy głównie od orientacji nauczyciela, co do ich możliwości percepcyj-nych. Dziecko poznaje rzeczy, czynności i zjawiska składające się na wytwory sztuki poprzez receptor wzroku, słuchu i dotyku, przy dominacji jednego z nich.
Przy doborze metod edukacji artystycznej ważny jest istotny czynnik poznania, czyli myślenie i działanie. Dlatego, zapoznawanie dzieci ze sztuką należy oprzeć na dwóch grupach metod kształcenia (według typologii Mroza i Siwińskiej – op.cit. s. 171):
1. Metody asymilacji wiedzy (podające).
2. Metody samodzielnego dochodzenia uczniów do wiedzy o sztuce. Dominujące metody w pierwszej grupie, to: pokaz, opis,
obser-wacja i opowiadanie. W procesie edukacji artystycznej dzieci
młod-szych występują one w formie zespolonej. Pokaz uruchamia u dzieci analizatory wzroku, słuchu i dotyku, za pomocą których odbierają one sygnały dotyczące prezentowanych wytworów sztuki, rejestrują je, a następnie formułują wnioski dotyczące tych wytworów. Celem pokazu jest także rozbudzenia u dzieci aktywności emocjonalnej, która przejawi w silnych wrażeniach.
Działaniem wspierającym pokaz jest opis. Ujmuje on cechy oglą-danych dzieł sztuki, a przede wszystkim ich statyczność i przestrzen-ność. Spełnia funkcję poznawczą i kształcąca, stąd też musi być
odpowiednio skonstruowany, zawierać cel, istotę i strukturę, a także prawidłowe słownictwo. Z opisem należy dzieci zapoznać, wyjaśnia-jąc im problem, jakim będą się zajmować.
Uzupełnieniem opisu jest opowiadanie, które ma na celu przed-stawienie pewnych faktów związanych z opisywanym wytworem sztuki. Prawidłowo skonstruowane opowiadanie powinno zawierać odpowiedni plan, co umożliwi realizację jego funkcji poznawczej i kształcącej. W planie należy ująć m.in. problem i zadania związane z prezentowanym dziełem sztuki, których rozwiązanie dzieci znajdą w opowiadaniu.
Pokaz, opis i opowiadanie są nierozerwalnie związane z
obserwa-cją, która jest niezbędna w procesie poznawania przez dzieci
wybra-nych dziedzin sztuki. W trakcie obserwacji spostrzegają one rzeczy, zdarzenia i zjawiska związane z daną dziedziną. Obserwacja może być: a) ciągła i czasowa (kryterium czasu); b) całościowa lub czę-ściowa (kryterium treści); c) jednostkowa – dotyczącą pojedynczych osób, zdarzeń lub zjawisk; d) kompleksowa, lub grupowa (kryterium liczby przedmiotów obserwowanych); e) bezpośrednia i pośrednia, polegająca na zebraniu informacji od innych obserwatorów o anali-zowanym wytworze sztuki, lub jej dziedzinie (kryterium jest sposób prowadzenia obserwacji); f) uczestnicząca, polegająca na czynnym udziale dziecka w zdarzeniach związanych ze sztuką i gromadzeniu potrzebnych informacji (za: Dutkiewicz 1996: s. 69). Dzięki obser-wacji dzieci gromadzą dane o poznawanej dziedzinie sztuki, i po ich usystematyzowaniu otrzymują konkretną wiedzę o niej. Nie zawsze obserwacja jest możliwa w naturalnym środowisku sztuki, wówczas nauczyciel może korzystać z materiałów audiowizualnych.
Metody asymilacji wiedzy stanowią płaszczyznę kontaktu dzieci z plastyką, muzyką, teatrem, a także z zabytkami architektury ludo-wej i sakralnej, będącej jedną z dziedzin sztuki. Powodują rozbudze-nie w dzieciach ciekawości i zainteresowania różnymi formami sztuki i pobudzają je do tworzeniem w jej obszarach, przyczyniają się do zmiany dotychczasowego, stereotypowego myślenia o niej.
Na grupę metod samodzielnego dochodzenia uczniów do wiedzy
o sztuce składają się: metoda problemowa i metoda praktyczna.
Kla-syczna metoda problemowa obliguje nauczyciela przekazującego dzieciom wiedzę o sztuce do konstruowania takich sytuacji proble-mowych, które zaktywizują je do zadawania pytań na ten temat. Wiedza, jaką dzieci otrzymają w wyniku rozwiązywania problemu powinna być uporządkowana. Natomiast metoda praktyczna obejmu-je cały wachlarz czynności nauczyciela i uczniów prowadzących do poznawania sztuki i tworzenia w jej obszarze. Układ owych czyn-ności ma charakter strukturalny, czynczyn-ności wzajemnie się warunkują tworząc logiczną całość mobilizująca uczniów do tych działań.
Duże znaczenie w procesie edukacji artystycznej dzieci młod-szych ma także stosowanie metod waloryzacyjnych, obejmujących
metody impresyjne oraz metody ekspresyjne. Metody impresyjne
„sprowadzają się do organizowania uczestnictwa w odpowiednio eksponowanych wartościach: społecznych, moralnych, estetycznych, naukowych” (Małoszowski, op.cit., s. 84), natomiast metody
ekspre-syjne polegają na konstruowaniu przez nauczyciela takich sytuacji,
w których uczniowie sami wytwarzają bądź odtwarzają dane warto-ści, wyrażając przez nie siebie, a zarazem je przeżywając. Przykła-dem może tu być czynny udział uczniów w przedstawieniu szkolnym w roli aktorów, scenografów, reżyserów, organizatorów widowni, a nawet autorów prostych dzieł scenicznych, lub wytworzenie obrazu, rzeźby, filmu krótkometrażowego, zorganizowanie wystawy prac uczniowskich, inscenizacja wydarzeń historycznych, happening, czy psychodrama. Różnorodność form eksponowania wartości sprzyja utożsamieniu się z wartościami zasługującymi na wybór (Małoszow-ski, op.cit., s. 85).
Metody waloryzacyjne umożliwiają dzieciom bezpośredni kon-takt ze sztuką, wyzwalają, oprócz ciekawości i zainteresowania, także pozytywne myślenie o jej roli w szeroko pojętej kulturze. Wiąże się to z zachowaniem reguły, że dzieci najchętniej poznają to, co najbliższe, co mogą zobaczyć i doświadczyć.