Zarządzanie wolontariuszami w świetle własnych badań empirycznych
4.1. Metodyka własnych badań empirycznych
Coraz trudniejsze warunki otoczenia zewnętrznego i wewnętrznego fundacji i stowarzyszeń wymagają od kadry zarządzającej większej profesjonalizacji działań z zakresu organizacji i zarządzania. Fundacje i stowarzyszenia wchodzą z klientami w relacje usługowe, dzięki którym powstają i utrwalają się więzi. Powtarzalność relacji powoduje, że podstawą wartościowania staje się produkt usługowy będący zobiektywizowanym dobrem dla usługobiorcy [Rogoziński 2006, s.38].
Każda usługa kształtowana jest przez człowieka. Jest on zasobem, który warunkuje rozwój gospodarczy każdego kraju. Kapitał ludzki odgrywa kluczową rolę dla organizacji pozarządowych, które świadczą usługi społeczne. Szczególnie cennym zasobem są wolontariusze, z którymi współpracuje ponad 60% instytucji non profit w Polsce [Adamiak, Charycka i Gumkowska 2015]. Są oni warunkiem zaistnienia procesu usługowego, z tego też względu zasadnym staje się stosowanie względem nich usługowych metod zarządzania. Wolontariusze uwiarygodniają organizacje pozarządowe i podtrzymują społeczny charakter ich działalności.
Działalność usługową fundacji i stowarzyszeń wyróżnia intensywność zaangażowania osobowości wolontariuszy w proces świadczenia usługi. Zasadnym staje się zatem wypracowanie usługowego paradygmatu zarządzania w organizacjach pozarządowych. W pracy założono, że fundacje i stowarzyszenia powinny przechodzić od zarządzania marketingiem do zarządzania marketingowego. Kadra zarządzająca może zastosować metody i narzędzia zarządzania wolontariuszami wywodzące się z relacyjnej wersji marketingu. Zgodnie z założeniami marketingu usług, fundacje i stowarzyszenia powinny stosować nie tylko marketing zewnętrzny, ale również marketing wewnętrzny i interakcyjny. Warto zaznaczyć, że w ramach marketingu wewnętrznego działania powinny być skierowane na rozwój kultury usługowej wśród wolontariuszy.
W Polsce dotychczas zostało opublikowanych niewiele pozycji literaturowych, w których została przedstawiona problematyka zarządzania relacjami z wolontariuszami. W celu poznania stopnia znajomości koncepcji marketingu usług w organizacjach pozarządowych zasadnym stało się przeprowadzenie własnych badań empirycznych, które pozwoliły na przeprowadzenie krytycznej analizy stopnia wykorzystania usługowych metod
187 zarządzania wolontariuszami oraz oceny działań kadry kierowniczej w procesie zarządzania wolontariuszami.
Badacze posługują się różnego rodzaju schematami wskazującymi etapy postępowania badawczego. M. Bunge [1968] wyróżnił pięć etapów procesu badawczego: (1) ujęcie problemu, (2) zbudowanie modelu teoretycznego, (3) wyprowadzenie szczegółowych konsekwencji, (4) sprawdzenie hipotez, (5) wprowadzenie do teorii wniosków z badań empirycznych. Zgodnie z powyższym proces postępowania badawczego podzielono w niniejszej pracy na trzy etapy: (1) formułowanie problemu badawczego, (2) przygotowanie badania, (3) realizację badania. W pierwszym etapie przeprowadzono analizę polskich i zagranicznych źródeł literaturowych (pozycje zwarte, czasopisma, źródła internetowe) oraz wyznaczono problem badawczy. Drugi etap podzielono na trzy fazy: (1) projektowanie badania: metody ilościowe – ankieta internetowa i pocztowa, (2) dobór badanej populacji, (3) budowa instrumentów pomiarowych: kwestionariusz ankiety. Realizację badania rozłożono na następujące etapy: (1) zbieranie danych – przeprowadzenie badania ilościowego, (2) analizę danych, (3) prezentację i ocenę wyników. Na podstawie wieloobszarowej analizy literatury rozważanego zagadnienia ustalono przebieg procesów kadrowych w fundacjach i stowarzyszeniach w Polsce oraz dokonano jego oceny. Zdobyta wiedza posłużyła do zbudowania instrumentu badawczego oraz przeprowadzenia badania empirycznego. Zakres przedmiotowy badania nawiązywał do przyjętej w rozprawie tezy, która głosi, że w fundacjach i stowarzyszeniach zasadne jest wprowadzenie usługowych metod zarządzania wolontariuszami w oparciu o metody i narzędzia zarządzania relacjami. W oparciu o powyższą tezę oraz wspomniane studia literaturowe sformułowano cel pracy, za który obrano wykazanie zasadności usługowego zarządzania wolontariuszami w fundacjach i stowarzyszeniach oraz teoretyczne opracowanie koncepcji zarządzania relacjami z wolontariuszami.
Założenia metodyczne badania ilościowego
W celu weryfikacji przyjętej tezy zostały przeprowadzone własne badania empiryczne. Jako metodę badawczą wybrano metodę ankietową, której instrumentem badawczym był kwestionariusz. Kwestionariusz składał się z trzech zasadniczych części: (1) nagłówka, (2) części właściwej – pytań425
, (3) metryczki. Kwestionariusz zawierał pytania zamknięte (alternatywne, dysjunktywne, koniunktywne), pytania otwarte, pytania półotwarte. pytania projekcyjne, pytania z szeregowaniem. W kwestionariuszu umieszczono pytania odnoszące się do następujących zagadnień: (1) metod i narzędzi wyboru kadry zarządzającej fundacjami i stowarzyszeniami, (2) posiadanych przez kierownictwo kompetencji, (3) metod i narzędzi zarządzania wolontariuszami. W odniesieniu do problematyki zarządzania relacjami w organizacjach pozarządowych w kwestionariuszu zawarto pytania o: (1) metody rekrutacji i selekcji wolontariuszy, (2) pożądane cechy kandydata na członka zespołu danej
425 Niektóre z pytań były wzorowane na badaniu przeprowadzonym przez dr Piotra Dzikowskiego [2008] z Uniwersytetu Szczecińskiego w latach 2007 – 2008 na pracownikach mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Regionie Leszczyńskim, które dotyczyło wybranych kompetencji przywódczych kadry kierowniczej wyżej wymienionych organizacji.
188 organizacji, (3) metody i narzędzia motywacji wolontariuszy, (4) wewnętrzną komunikację, (5) kulturę organizacyjną, (6) system szkoleń wewnętrznych i zewnętrznych, (7) planowanie ścieżek kariery, (8) sposoby reagowania zespołu na zachodzące zmiany w otoczeniu zewnętrznym i wewnętrznym organizacji, (9) sytuacje konfliktowe w zespole, (10) częstotliwość zmian kadrowych oraz ich przyczynę, (11) kierowanie działań do potencjalnych i byłych wolontariuszy. Ostatnie pytanie w kwestionariuszu dotyczyło głównych czynników sukcesu badanej fundacji lub stowarzyszenia.
Wybór tego rodzaju narzędzia był podyktowany chęcią objęcia badaniem możliwie dużej próby badawczej na terenie całej Polski, w celu uzyskania reprezentatywności. Istotnym było uzyskanie informacji o rozkładzie procentowym cech, właściwości i opinii. Ponadto kwestionariusz jako instrument badawczy zapewniał anonimowość, dzięki czemu możliwa była swoboda wypowiedzi. Dane zbierano z zachowaniem zasady poufności, co umożliwiło uzyskanie informacji o kwestiach wrażliwych. W celu dotarcia do szerokiej grupy respondentów wykorzystano drogę poczty elektronicznej. W szczególnych przypadkach wykorzystywano drogę poczty tradycyjnej (w sytuacjach gdy respondenci obawiali się o zachowanie anonimowości oraz braku możliwości nawiązania kontaktu z przedstawicielami organizacji za pomocą Internetu). Próba badawcza została dobrana metodą losowo-warstwową, przy czym warstwy wyodrębniono ze względu na formę prawną organizacji.
Respondentami była kadra zarządzająca fundacjami i stowarzyszeniami w Polsce. Wybór kadry zarządzającej fundacjami i stowarzyszeniami jako podmiotu badania był podyktowany ogólnym celem badania, którym była analiza problematyki zarządzania wolontariuszami w fundacjach i stowarzyszeniach w Polsce.
Stopa zwrotności ankiet wyniosła 43%. Jednak ilość otrzymanych kwestionariuszy ankietowych pozwoliła na zachowanie reprezentatywności próby badawczej. Odsetek błędnie wypełnionych kwestionariuszy ankietowych wyniósł 11%. Zgromadzone ankiety zostały poddane przetworzeniu, a następnie zakodowaniu. Dane zostały wprowadzone do bazy założonej w programie Excel.
Dobór próby badawczej
W wyniku analizy baz danych Krajowego Rejestru Sądowego, Departamentu Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz największej i najpopularniejszej w Polsce bazy fundacji i stowarzyszeń bazy.ngo.pl ustalono ogólną liczbę stowarzyszeń i fundacji posiadających status OPP uprawnionych do otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych za 2012 rok na 4750. Populację generalną426
stanowiły 3224 stowarzyszenia i 1526 fundacji.
Decyzja o poddaniu analizie jedynie fundacji i stowarzyszeń wynikała z 80% udziału tychże organizacji w organizacjach pozarządowych ogółem, których głównym celem było świadczenie usług społecznych. W przeprowadzonym badaniu ilościowym nie zostały poddane analizie inne instytucje, takie jak: OSP, organizacje samorządu gospodarczego i
426 Skończoną zbiorowość, której wszystkie elementy mają wspólne cechy istotne z punktu widzenia celu badania i o której badacz chce uzyskać informacje w celu rozwiązania problemu naukowego.
189 inne organizacje członkowskie niesklasyfikowane jako stowarzyszenia. Dodatkowym kryterium wyboru organizacji do próby badawczej było posiadanie przez wyżej wymienione instytucje statusu organizacji pożytku publicznego i uzyskanie uprawnień do otrzymania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych za 2012 rok. Kryterium to pozwoliło na zmniejszenie błędu przy obliczaniu próby badawczej – liczba zarejestrowanych organizacji pozarządowych była większa niż liczba aktywnie działających, natomiast organizacje posiadające status OPP w myśl ustawy [Ustawa z 24 kwietnia 2003] były zobligowane do prowadzenia działalności nieprzerwanie przez minimum 2 lata.
Wielkość próby badawczej oszacowano na podstawie kalkulatora doboru próby (opracowanego przez Pracownię Badań Społecznych) przy przyjętym poziomie ufności równym 0,95, szacowanej wielkości frakcji 0,5 oraz maksymalnym błędzie wyników badań 0,06. Dzięki powyższym parametrom można było uznać oszacowaną wielkość próby za umożliwiającą uzyskanie wiarygodnych wyników i reprezentatywną dla populacji badanej ze względu na takie cechy jak: (1) okres prowadzenia działalności, (2) wielkość zatrudnienia, (3) liczbę wolontariuszy współpracujących z organizacją.
Przeprowadzone badanie miało zasięg ogólnopolski i zrealizowane zostało w 2013 roku na próbie badawczej obejmującej 253 organizacje pozarządowe (81 fundacji i 172 stowarzyszenia) posiadające status organizacji pożytku publicznego i uprawnione do otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych za 2012 rok.
Charakterystyka próby badawczej
W badaniu wzięło udział 81 fundacji i 172 stowarzyszenia o statusie OPP uprawnionych do otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych za 2012 rok, w celu przestawienia rezultatów przeprowadzonych badań przyjęto liczbę N=81 jako 100% dla wyników samych fundacji, N=172 jako 100% dla wyników samych stowarzyszeń oraz N=253 jako 100% dla wyników fundacji i stowarzyszeń jako całości próby badawczej.
Badane fundacje najczęściej prowadziły swoją działalność od 6 lat, najkrótszy okres aktywnie działającej organizacji wynosił 2 lata, a najdłuższy 26 lat. Połowa organizacji aktywnie działała nie krócej niż 6 lat. Podobnie jak w przypadku fundacji, najkrócej działające stowarzyszenie prowadziło swoją działalność od 2 lat. Najczęściej stowarzyszenia funkcjonowały od lat 10, ponad połowa wszystkich badanych stowarzyszeń aktywnie działała dłużej niż 11 lat. Najdłużej funkcjonujące stowarzyszenie prowadziło swoją działalność od 193 lat.
Na pytanie o liczbę pracowników płatnych w danej fundacji w okresie ostatnich 2-3 lat respondenci przeważnie odpowiadali, że nie posiadali pracowników etatowych, natomiast połowa organizacji zatrudniała nie więcej niż 6 osób. 100 osób to największa ilość płatnych pracowników wśród wszystkich fundacji biorących udział w badaniu, natomiast w stowarzyszeniach 220 osób (byli to pracownicy zatrudnieni na podstawie umowy zlecenia). Stowarzyszenia najczęściej nie nawiązywały współpracy z pracownikami płatnymi, a w połowie z nich zatrudnienie miało mniej niż 5 osób. Można zauważyć niewielkie różnice w rozkładzie procentowym płatnych pracowników w fundacjach i stowarzyszeniach – częściej nawiązywaną współpracę z płatnym personelem w fundacjach niż w stowarzyszeniach –
190 wynika to ze specyfiki tychże organizacji, opisanej w poprzednich podrozdziałach niniejszej pracy.
Tabela 4.1 Charakterystyka badanej próby
Cecha Struktura w % Cecha Struktura w % Cecha Struktura w % Razem Fundacje 1. Okres prowadzenie działalności w latach do 5 6 – 10 11 – 15 16 i więcej 2. Liczba płatnych pracowników brak 1 – 5 6 – 10 11 i więcej 3. Liczba wolontariuszy współpracujących z organizacją do 5 6 – 10 11 – 15 16 i więcej 100 25 33 19 23 21 27 23 28 21 32 23 23 Razem Stowarzyszenia 1. Okres prowadzenie działalności w latach do 5 6 – 10 11 – 15 16 i więcej 2. Liczba płatnych pracowników brak 1 – 5 6 – 10 11 i więcej 3. Liczba wolontariuszy współpracujących z organizacją do 5 6 – 10 11 – 15 16 i więcej 100 13 34 24 28 28 25 22 26 16 27 24 33 Razem Fundacje i Stowarzyszenia 1. Okres prowadzenie działalności w latach do 5 6 – 10 11 – 15 16 i więcej 2. Liczba płatnych pracowników brak 1 – 5 6 – 10 11 i więcej 3. Liczba wolontariuszy współpracujących z organizacją do 5 6 – 10 11 – 15 16 i więcej 100 17 34 23 27 26 26 22 26 17 29 24 30
Źródło: opracowanie na podstawie wyników własnych badań empirycznych
W badaniu brały udział fundacje nie korzystające z pomocy wolontariuszy oraz takie, u których ta liczba przekraczała 6000. Wśród badanych stowarzyszeń nie było organizacji, która nie nawiązałaby współpracy z żadnym wolontariuszem w przeciągu 2-3 lat, a największa liczba wolontariuszy współpracujących z jednym stowarzyszeniem wyniosła 2000. Natomiast połowa badanych stowarzyszeń współpracowała z więcej niż 15 wolontariuszami. Najczęściej udzielano odpowiedzi, że to członkowie stowarzyszenia pracują w charakterze wolontariuszy. Stowarzyszenia i fundacje nawiązywały współpracę najczęściej z 10 wolontariuszami.
Łącznie fundacje i stowarzyszenia swoją działalność prowadziły najczęściej od 5 lat, połowa badanych więcej niż 10 lat. Zazwyczaj instytucje nie zatrudniały pracowników płatnych, jedynie połowa badanych organizacji posiadała więcej niż 5 pracowników etatowych. Podobne wyniki badań uzyskało Stowarzyszenie Klon/Jawor w 2012 roku [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013]. Według raportu z badania Podstawowe fakty o
organizacjach pozarządowych 45% polskich organizacji pozarządowych nie posiadało
pracowników etatowych, a przeciętna instytucja non profit zatrudniała 3 płatnych pracowników [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013], natomiast w 2014 roku zespół przeciętnej organizacji pozarządowej liczył cztery osoby [Stowarzyszenie Klon/Jawor 2015e].
191 Wyniki badań własnych wskazują, że połowa badanych fundacji i stowarzyszeń współpracowała z więcej niż 15 wolontariuszami. Najczęściej liczba wolontariuszy zaangażowanych w działania instytucji wynosiła 10 osób. Również te wyniki badań są zbieżne z wynikami badań przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor w 2012 roku, według których w ramach wolontariatu wewnętrznego przeciętnie pracowało 7 osób, a w ramach wolontariatu zewnętrznego 8 osób [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013]. W 2014 roku przeciętne stowarzyszenie/fundacja współpracowało z 10 wolontariuszami [Adamiak, Charycka i Gumkowska 2015]. Warto zwrócić uwagę na rozkład procentowy wolontariuszy, z którymi współpracowały badane podmioty. W ponad 30% stowarzyszeń nawiązywano współpracę z więcej niż 15 wolontariuszami. Natomiast w stowarzyszeniach największy odsetek organizacji współpracowało z 6-10 wolontariuszami. Jak już zostało wyjaśnione w poprzednich podrozdziałach – różnice te wynikają ze specyfiki tychże organizacji.
W kwestionariuszu celowo pominięto pytanie o położenie geograficzne badanych organizacji, nie jest to bowiem kluczowa kwestia wpływająca na wynik badania.
W celu przedstawienia wyników w sposób opisowy i w miarę możliwości prosty, nie używano skomplikowanych i zaawansowanych technik statystycznych. Głównym celem badania było jak najszersze wstępne rozpoznanie metod i narzędzi zarządzania wolontariuszami w fundacjach i stowarzyszeniach oraz analiza stanu wykorzystania marketingu usług w instytucjach non profit. Z tego względu, że było to pierwsze badanie o charakterze masowym podejmujące wyżej omawianą problematykę, decyzja o zastosowaniu uproszczonych metod statystycznych wydaje się uzasadniona.