Miejsce etyki w postulatach Komisji Edukacji Narodowej

W nauce moralnej, zaproponowanej przez Komisję, przeważają koncepcje racjonalistycznego prawa natury¹³⁷. Ma ona wyznaczać w sposób trwały zasadnicze powinności i należytości człowieka¹³⁸. Powinna ona zaznajamiać uczniów z położeniem kraju i uczyć między innymi, jak stać się dobrym obywatelem i jak służyć ojczyźnie¹³⁹.

Dotychczas bazę dla wychowania moralnego stanowią przykazania Boże. Komisja jednak opiera swój program na normach moralności naturalnej, zgodnie ze świeckim celem wychowania. Uznaje je za kryterium postępowania człowieka dla zaspokojenia w oparciu o nie zarówno własnych potrzeb,

132 E. Rządkowska, Encyklopedia i Diderot w polskim Oświeceniu, Wrocław 1955, s. 43

133 I. Dzikowska, Pamiętnik historyczno-polityczny Piotra Świtkowskiego 1782-1792, Kraków 1960, s. 26; por. J. Lewicki, Komisja Edukacji Narodowej w świetle ustawodawstwa szkolnego, Warszawa 1923, s. 8

134 K. Bartnicka, I. Szybiak, dz. cyt., s. 138

135 B. Suchodolski, Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, dz. cyt., s. 131

136 W. Okoń, dz. cyt., s. 182

137 I. Chrzanowski, dz. cyt., s. 20

138 B. Suchodolski, Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, dz. cyt., s. 156

98

jak i potrzeb innych ludzi, korzyści indywidualnych i społecznych, będących warunkiem osiągnięcia przez jednostkę ziemskiego szczęścia¹⁴⁰.

Edukacja moralna, według programu Komisji, polega na ,,przyswajaniu przez uczniów cnót, stawania się coraz bardziej pożytecznymi dla społeczeństwa. Natomiast nauczyciele mają przyzwyczajać ich do szlachetnego postępowania przez własny przykład. Swoją zachętą powinni budzić w nich, oprócz miłości Boga i troski o zbawienie, poczucie wolności. Mają też stwarzać sytuacje umożliwiające uczniom czynienie dobra, między innymi przez organizowanie odwiedzin chorych kolegów, cierpiących i ubogich w szpitalach, spieszyć z pomocą w czasie pożaru”. Do obowiązków szkoły należy nie tylko zapoznawanie wychowanków z powinnościami, ale również kształtowanie w nich odpowiedniej postawy, a mianowicie stałą gotowość do wypełniania ciążących na nich powinności¹⁴¹.

Cnoty, nazywane przez moralną naturalną powinnościami moralnymi, mają kształtować stosunek człowieka do samego siebie, najbliższego otoczenia, do państwa i do narodu. Wzmacniają one nakazy religii, które sprowadzane są coraz częściej do spraw ludzkich¹⁴². W zależności od dziedziny ich realizacji nazywane są, wzorem zachodnich pisarzy, cnotami ekonomicznymi, cnotami politycznymi, czy cnotami społecznymi¹⁴³.

Normy te, nazywane też cnotami, nauczyciel kształtuje niejako w postaci zalążkowej, na miarę możliwości ucznia oraz specyficznych warunków szkolnych i środowiska. Stwarza przez to trwały fundament pod krystalizowanie się postawy obywatelskiej. Wzmacnia je odpowiednimi nakazami religii, wchodzącej w zakres programu szkoły parafialnej¹⁴⁴.

140 T. Mizia, O Komisji Edukacji Narodowej, dz. cyt., s. 63

141 W ,,Ustawach” Komisji czytamy: ,,Nie do nauki tylko czytania i pisania, powołany jest nauczyciel, ale przede wszystkim do tego, aby ze swoich uczniów kształcił pracą lub nauką i przykładem poczciwym, kochających prawdę, wykonywających cnotę, czyniących zadość swoim obowiązkom obywatelów.”- F. Majchrowicz, Wielka reforma szkolna ks. Stanisława Konarskiego i Komisji Edukacji Narodowej, Lwów-Warszawa 1923, s. 62

142 S. Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, opr. S. Czarnowski, Wrocław 1951, s. 8

143 T. Mizia, Postępowe idee Komisji Edukacji Narodowej a reformy systemu oświaty w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, dz. cyt., s. 12

99

Opinia europejska czasów oświecenia, a za nią i Komisja przekonane są o potrzebie nauki moralnej¹⁴⁵, niezależnej od religii, ale z nią niesprzecznej i współdziałającej. Chodzi bowiem o ,,uświadomienie uczniów w ich obowiązkach w przeróżnych sytuacjach życiowych”¹⁴⁶ oraz ,,wskazanie na ich powinności względem siebie samego, bliźnich i ojczyzny”¹⁴⁷. Religia, według Komisji, jest ,,częścią składową nauki moralnej, której jednym z celów ma być ukazywanie związku, jaki zachodzi pomiędzy pożytkiem doczesnym i wiecznym, przy pomocy nauczanych treści religijnych metodą analityczno-syntetyczną oraz przystosowanie materiału religijnego do poziomu umysłowego uczniów”¹⁴⁸.

W klasach niższych szkoły średniej nauka moralna powinna kłaść nacisk na powinności człowieka względem siebie i najbliższego otoczenia. Chodzi o powinności dzieci wobec rodziców, braci, krewnych, a nawet o powinności względem słuchaczy w domach szlacheckich¹⁴⁹. W klasach wyższych trzeba uczyć umiejętności prawnych, w przekonaniu, że wzmocnią w uczniach poczucie sprawiedliwości ogólnej i obowiązkowości w życiu publicznym i narodowym¹⁵⁰, dodając tym samym do nauki moralnej naukę ekonomii, według zasad fizjokratyzmu, aby dorastający obywatel wyrabiał w sobie zdrowe i moralne pojęcie o życiu gospodarczym¹⁵¹.

Stąd konieczność dokładnej znajomości uprawnień własnych i obowiązków, co włączyć trzeba do nauki moralnej, jak również do prawa naturalnego oraz polityki¹⁵² |i ekonomii¹⁵³, czyli umiejętności gospodarowania we własnym domu, w gospodarstwie, a następnie i w społeczeństwie¹⁵⁴.

145 W. Kubiczek, dz. cyt., s. 230

146 J. Ciemniewski, Stanowisko Komisji Edukacji Narodowej w kwestii religijnego wychowania młodzieży, w: Epoka Wielkiej Reformy, red. S. Łempicki, Lwów 1923, s. 17

147 S. Kot, Historia wychowania, Warszawa 1994, t. II, s. 88

148 Cz. Majorek, dz. cyt., s. 40

149 S. Janeczek, Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Lublin 1994, s. 50

150 S. Możdżeń, Historia wychowania do 1795, Kielce 2005, s. 39

151 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 89

152 J. Skowronek, Społeczeństwo polskie-przeobrażenia i reformy, w: Z dziejów polskiego społeczeństwa i kultury, red. W. Michajłow, E. Hałoń, Wrocław-Warszawa, s. 128

153 Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej, opr. J. Lewicki, Kraków 1925, s. 28

100

Instrukcje Komisji dotyczące wizytacji szkół nakazują realizację nauki chrześcijańskiej w dwóch instytucjach: szkole i w Kościele. Ta druga troszczy się o praktykowanie religijne nie tylko uczniów, ale i nauczycieli¹⁵⁵. Obydwie zaś propagują oświeceniowy ideał religijności, podkreślając motywacyjne funkcje religii dla moralności i znaczenie katolicyzmu jako wyznania panującego. Z tej racji Komisja podtrzymuje dotychczasowe rozbudowane środki kształtowania formacji religijnej tak w zakresie nauki chrześcijańskiej, opierającej się na artykułach wiary, na ćwiczeniach pobożności i dobrych uczynkach¹⁵⁶, przez czytanie Ewangelii, historii Starego i Nowego Testamentu, nauczanie katechizmu, jak i praktyki religijnej przez pierwsze dwa lata, czasem nawet przez trzy. Do praktyk religijnych zalicza ona słuchanie kazań moralnych w kościele, codzienną Mszę świętą, comiesięczną spowiedź pod kontrolą nauczycieli, uczestnictwo w rekolekcjach¹⁵⁷.

Komisja przeprowadza, w porozumieniu z Episkopatem, reformę nauczania teologicznego i prawa kanonicznego, ograniczając i zmieniając dotychczasowe studia¹⁵⁸. Podporządkowuje ona seminaria duchowne wydziałom teologicznym szkół wyższych, ustalając obowiązujące na wszystkich uczelniach podręczniki teologii, postulując uzależnienie podejmowania funkcji kościelnych od otrzymania stopnia uniwersyteckiego także w odniesieniu do wykładowców

155 M. Chamcówna, Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej. Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty i rektoratu Hugona Kołłątaja 1777-1786, dz. cyt., s. 281

156 R. Stępień, dz. cyt., s. 39

157 ,,Nauka chrześcijańska co niedziela i święto dawane będzie tym sposobem i porządkiem. Uczniowie dwóch pierwszych klass, w swoich klasach i od swoich nauczycielów, brać będą początki wiary i wykład historyi religii, to iest starego i nowego testamentu, podług uczynionego między temi Profesorami a kaznodzieią podziału na ten bieg dwuletni, nim książka w tey materyi na szkoły wyidzie. Zacząwszy zaś od trzeciey klassy uczniowie bywać powinni na kazaniach lub naukach chrześcijańskich w też same dni i godziny, których młodszym nauka chrześcijańska dawana będzie. W te zaś dni świąteczne, które na uroczystość patronów szkół i spowiedzi miesięczne wyznaczone są, wszystkich klass uczniowie kazania słuchać maią. W czasie adwentu i wielkiego postu wyższe też klassy, prócz słuchania zwykłych kazań, powinny będą znajdować się na katechizmach i naukach chrześcijańskich w godziny wyznaczone od kaznodziei maiącego dawać te katechizmy, a to dla odnowienia onych pamięci, aby sposobnieyszemi byli: młodszych zwłaszcza dyrektorowie w tey nauce dopilnować maią.”- Ustawy Komisyi Edukacyi Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane w Warszawie w roku 1783, opr. L. Skoczylas, Lwów 1917, s. 80

101

w seminariach. Zwiększa liczbę studentów, umożliwiając osobom świeckim studiowanie teologii¹⁵⁹.

Kładąc szczególny nacisk na naukę moralną, na naukę prawa i zasad chrześcijańskich, Komisja jest przekonana, że ,,prawo natury i naturalna moralność są podwaliną wszelkiej religii, a najbardziej religii chrześcijańskiej”¹⁶⁰. Uważa ona edukację moralną za najważniejszą, jak i za syntezę całej pracy pedagogicznej¹⁶¹. Z edukacją moralną Komisja ściśle łączy edukację religijną, prowadzącą tym samym do szczęścia w przyszłym życiu przez życie cnotliwe na ziemi¹⁶². A cały ten system przeniknięty jest ofiarną miłością do ojczyzny, która ma wnikać w głąb natury młodych Polaków, porywać ich do sumiennej pracy w szkole i budzić żywe pragnienie służby obywatelskiej w przyszłości¹⁶³.

Religia i prawdziwa pobożność są dla Komisji najistotniejszą częścią edukacji¹⁶⁴. ,,Jej utylitarny program wyrasta nie tylko z haseł oświecenia, z przemian religijności w Kościele, ale ze zrozumienia potrzeby dokonania zmian w życiu jednostki i narodu”. Tak zorganizowana szkoła staje się szkołą obywatelską, przystosowaną do praktycznych potrzeb życia ludzkiego¹⁶⁵, a zasady etyczne, wpajane uczniom przez nauczyciela, mają ukształtować człowieka etycznego¹⁶⁶.

159 S. Janeczek, Komisja Edukacji Narodowej, dz. cyt., s. 452

160 A. Karbowiak, Motywa, podstawy, cele i podział pedagogiki Komisyi edukacyi narodowej, Przewodnik naukowy i literacki 35(1907) z. 7, s. 730-731

161 ,,Edukacya moralna jest nad inne najpotrzebniejsza (…) jak i nasienie najpiękniejszym owocem.” - A. Popławski, O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej Korony Polskiej i W. Ks. Lit. w marcu 1774 podany, Warszawa 1775, w: Pisma pedagogiczne, red. S. Tync, Wrocław 1957, s. 27

162 A. Karbowiak, Motywa, podstawy, cele i podział pedagogiki Komisyi edukacyi narodowej, art. cyt., s. 730-731

163 J. Płaza, Rola ,,Dziennika Handlowego” w kształtowaniu podstawy patriotycznej uczniów szkół Komisji Edukacji Narodowej, Kwartalnik Pedagogiczny 18(1973) nr 1(67), s. 4

164 ,,Religia i prawdziwa pobożność będąc zasadą życia chrześcijańskiego, a poświęceniem wszystkich cnót, iest tym samym nayistotnieyszą częścią edukacyi. Żądaiąc przeto zawczasu wpaiać ie w umysły i serca młodych, naprowadzać ich na prawdziwą drogę doczesney i wieczney szczęśliwości, ochronić od wszelkich w tey mierze nieprzyzwoitości i omyłek, te około nabożeństwa ćwiczącey się w szkołach narodowych młodzi, i około posług duchownych stanowią się przepisy.”- Ustawy Komisyi Edukacyi Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane w Warszawie w roku 1783, dok. cyt., s. 78

165 J. Wojnar-Sujecka, Filozofia człowieka w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Studia Filozoficzne 10(1973), s. 31