Program Komisji Edukacji Narodowej w szkole polskiej

Powołana przez Sejm Komisja Edukacji Narodowej stoi przed trudnym i odpowiedzialnym zadaniem. Po rozwiązaniu zakonu jezuitów i pozbawieniu go wpływu na politykę oświatową, kraj oczekuje od nowej władzy szkolnej zmiany kierunku wychowania młodzieży⁶⁵. Szkoła, odtąd państwowa, powinna być oparta na wypracowanym nowym programie, odpowiadającym potrzebom społeczeństwa wkraczającego w fazę nowych stosunków społecznych, kształtujących się szczególnie w ostatnim trzydziestoleciu XVIII wieku pod wpływem fizjokratyzmu polskiego i filozofii oświecenia⁶⁶, szczególnie francuskiej⁶⁷, z językiem wykładowym ojczystym i programem opartym na nowych ideach społecznych⁶⁸. Stąd przed Komisją stoi zadanie wypracowania programu nauczania i przygotowanie podręczników szkolnych, także w języku ojczystym. Opracowanie programu szkolnego Komisja Edukacji Narodowej zleca Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych, w skład którego wchodzą ludzie wykształceni i praktycznie obeznani z dotychczasowym programem szkolnym, z podręcznikami i z organizacją nauczania⁶⁹.

Działalność programowa Komisji jest w dużej mierze efektem pracy jej członków i ożywionej dyskusji społecznej. Autorzy projektów, między innymi A. Popławski⁷⁰, domagają się szkoły elementarnej dla dzieci rodzin chłopskich, na którą zgadza się Komisja Edukacji Narodowej. Jest to szkoła parafialna,

64 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa 1973, s.76

65 L. Grzebień, Kultura, nauka, oświata, w: Historia literatury polskiej, red. A. Skoczek, Bochnia-Kraków 1995, t. IV, s. 92

66 J. Lubieniecka, Reforma programu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej. Wybór tekstów, Warszawa 1962, s. 5

67 Z. Skubała-Tokarska, Z. Tokarski, dz. cyt., s. 87

68 M. Grzyb, Stan nauczania historii w Polsce w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Katowice 1964, s. 45

69 J. Lubieniecka, dz. cyt., s. 6

86

do której powinny uczęszczać dzieci zarówno wieśniaków, jak i szlacheckie⁷¹. Dzieci bowiem wszystkich stanów mają jednakowe prawo do kształcenia się w różnych rodzajach szkół. Każde dziecko powinno mieć otwarty dostęp do szkół wszystkich stopni, a jedyną przeszkodą w kształceniu może być tylko brak zdolności lub niezamożność rodziców, przecież bowiem każdy człowiek jest równy w swojej godności⁷².

Komisja decyduje, że nauka w szkole parafialnej ma trwać siedem lat. Dla dzieci mniej zdolnych cztery lata, które na szkole parafialnej kończą swoją edukację. Program nauczania w pierwszym roku obejmuje naukę czytania i katechizm, w drugim naukę pisania, liczenia i historię naturalną. Nauka w trzecim roku ma charakter bardziej praktyczny, a są to ćwiczenia z przyswojonych sobie wcześniej wiadomości⁷³. Nadto uczniowie przyswajają sobie geometrię, elementy miernictwa i naukę moralną. Natomiast do programu czwartego roku włączone są wiadomości o uprawie ziemi, o pracach w ogrodzie, o pracach domowych oraz sporządzanie rachunków i rejestrów gospodarczych⁷⁴.

Uczniowie, pragnący kształcić się dalej, kontynuują naukę w szkole średniej (publicznej), trwającej osiem lat. Szkoły te liczą trzy klasy gramatyki, klasę geometrii, logiki, prawa i dwie klasy retoryki. W klasie pierwszej szkoły średniej Komisja wprowadza naukę ogrodnictwa, historii polskiej i geografii, początków języka łacińskiego, nauki moralnej i arytmetyki, w drugiej naukę praktyczną rolnictwa, języka łacińskiego, historii powszechnej znaczniejszych państw, a zwłaszcza sąsiedzkich, geografii całej Europy, nauki moralnej o cnotach i wadach oraz arytmetyki. W klasie trzeciej Komisja zaleca wprowadzenie do programu opis anatomii ciała ludzkiego, historii dawnej, z geografią, łaciny, nauki moralnej, wiedzę o Bogu, Jego przymiotach,

71 A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773-1794), Wrocław 1979, s. 25

72 R. Stępień, Współpraca pijarów z Komisją Edukacji Narodowej na terenie Korony, Wrocław 1994, s. 37

73 Ł. Kurdybacha, Idee pedagogiczne francuskiego oświecenia, dz. cyt., s. 663

74 J. Fierich, Nauki rolnicze w szkołach średnich Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1950, s. 151; por. S. Lipka, Zajęcia praktyczne z miernictwa w szkołach polskich XVIII w., Przegląd Historyczno-Oświatowy 4(1961) nr 4, s. 469

87

powinnościach człowieka wobec Boga (teologii moralnej), a także arytmetykę. Program nauczania w klasie czwartej obejmuje zaś geometrię praktyczną, trygonometrię, naukę moralną, język łaciński. Natomiast w klasie piątej dzieci uczą się logiki, geografii sferycznej, początków ekonomii politycznej z wyjaśnieniem tablicy ekonomicznej F. Quesnay’a⁷⁵, która staje się podstawą do nauki prawa w następnej szóstej klasie, w której dodatkowo uczniowie zapoznają się z prawem naturalnym, z prawem i powinnościami politycznymi, z prawem narodów, z fizyką ogólną albo historią naturalną⁷⁶. W klasie siódmej, trwającej dwa lata, zamykającej kształcenie na szczeblu średnim, uczeń przyswaja sobie wiedzę z zakresu retoryki i poetyki, czyta autorów klasycznych w języku łacińskim, tworzy kompozycje w języku polskim, uczy się krytyki, jako potrzebnej części logiki do czytania książek i osądzania autorów, zajmuje się czytaniem dobrych książek i kompozycji, opisywaniem wszystkich nauk i umiejętności, moralną nauką o miłości obywatela ku ojczyźnie⁷⁷.

Dla zapewnienia wszystkim szkołom jednolitego programu nauczania i ułatwienia przyswajania materiału programowego, Komisja Edukacji Narodowej kładzie nacisk na podręczniki szkolne, które powinny być przygotowane do wszystkich klas. Jedne dla uczniów a drugie z odpowiednimi wskazówkami metodycznymi dla nauczycieli⁷⁸.

Program nauczania w polskich szkołach kierowanych przez Komisję Edukacji Narodowej, oparty na propozycjach wielu uczonych i pedagogów, zostaje ostatecznie wypracowany około roku 1772. Widoczne są w nim wpływy fizjokratów, filozofii F. Bacona, encyklopedystów, filozofii materialistów angielskich i francuskich⁷⁹. Ci ostatni domagają się całkowitego oddzielenia wszystkich nauk ścisłych od teologii, przyznania im prawa do samodzielnego

75 D. Nawrot, Ekonomia Franciszka Quesnay’a i Adama Smitha jako wyraz kryzysu idei chrześcijańskich w dobie Oświecenia, w: Oświecenie. Schyłek czy kryzys cywilizacji chrześcijańskiej, red. M. Kucharska, D. Nawrot, Katowice 1993, s. 34

76 J. Kolasa, Prawo narodów w szkołach polskich wieku Oświecenia, Warszawa 1954, s. 201

77 A. Karbowiak, Pierwiastek patryotyczny w pedagogice Komisyi edukacyi narodowej, Muzeum 22(1906), s. 13

78 R. Stępień, dz. cyt., s. 39

88

rozwoju na podstawie wyników ich własnych badań, prowadzonych właściwymi im metodami⁸⁰. Na to ostatecznie Komisja nie wyraża zgody⁸¹.

Program Komisji łączy w sobie wychowanie z nauczaniem, co urzeczywistnia eudajmonistyczno-utylitarystyczne i obywatelskie ideały oświecenia oraz tradycyjne wzorce religijno-narodowe formowanego ucznia jako chrześcijanina, człowieka i obywatela⁸². Szkoła winna w wysokim stopniu umożliwiać osiągnięcie szczęścia indywidualnego, jak i dobra powszechnego, w szczególności dobra ojczyzny. Ideał wychowania intelektualnego, moralnego i fizycznego, mocno akcentowany przez Komisję, choć odwołujący się do ideału równości, podtrzymuje wzory wychowania stanowego, przygotowując ucznia do pełnienia funkcji społecznych, wyznaczanych przez przynależność do danego stanu, między innymi przez kształcenie umiejętności gospodarczych u ziemianina. Komisja zaleca troskę o zapewnienie minimum wykształcenia dla stanu trzeciego, tzn. chłopów, których edukacja ma kończyć się na szkole parafialnej. Przywiązuje ona wielką wagę do szkoły średniej, przygotowującej do specjalistycznych studiów wyższych i aktywnego uczestnictwa w życiu polityczno-społecznym⁸³.

Program wypracowany przez Komisję Edukacji Narodowej powinien ukształtować młodego człowieka do życia w nowych warunkach politycznych, do nowego rodzaju gospodarki, człowieka rozumnego i zaangażowanego w sprawy państwa obywatela biegłego w matematyce, w obliczaniu i kalkulowaniu zarówno w rolnictwie, jak i w przemyśle⁸⁴. W tym celu częściowo zmienia ona model szkoły tradycyjnej, skupiający się na wykształceniu humanistycznym (językowo-historycznym) i formacji religijnej⁸⁵.

80 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 86

81 K. Mrozowska, Zarys dziejów wychowania w Polsce od XI do XX wieku, Kraków 1998, s. 30

82 A. Karbowiak, Pierwiastek patryotyczny w pedagogice Komisyi edukacyi narodowej, art. cyt., s. 8

83 S. Janeczek, Komisja Edukacji Narodowej, dz. cyt., s. 452

84 T. Mizia, O Komisji Edukacji Narodowej, dz. cyt., s. 38

89

Ponieważ szkolnictwo średnie ma najszerszy zasięg terytorialny i liczebny, wobec tego umożliwia ono skuteczniejsze szerzenie nowych idei, postaw i programu nauczania. Program ten daje większe możliwości dogłębnej zmiany społeczeństwa, jak i może być sprawnym instrumentem reedukacji narodowej⁸⁶. Skupia się on wokół nauki moralnej i nauk matematyczno-przyrodniczych⁸⁷. Komisja włącza w zakres nauki moralnej prawo naturalne, ekonomię i politykę. Powinny one stać się ważnym czynnikiem wychowania młodzieży w duchu obywatelskim i narodowym. Funkcję uzupełniającą do nauki moralnej pełni historia, a zwłaszcza historia Polski i Litwy⁸⁸.

Z nauką moralną Komisja wiąże kształcenie obywatelskie poprzez nauczanie obowiązującego w Polsce prawa, wykładanego w najwyższej klasie. Wychowanie obywatelskie i patriotyczne jest uzupełniane wojskowym. W jego program wchodzi ,,musztra”, która, oprócz gier i zabaw, stanowi jedną z form wychowania fizycznego⁸⁹. Naczelnym zatem celem programu szkolnego przygotowanego przez Komisję jest uformowanie człowieka i obywatela, dobrze przygotowanego do publicznej służby, świadomego swych praw i obowiązków⁹⁰.

Wprowadzenie do programu przedmiotów, w szerokim ujęciu, matematyczno-przyrodniczych stanowi również ważne osiągnięcie Komisji. Jest to w dużym stopniu nawiązanie do tradycji zreformowanych szkół pijarskich i jezuickich. Pozostaje ono w ścisłym związku z najnowszymi prądami filozoficznymi i ekonomicznymi Europy Zachodniej oraz z podjętymi na szeroką skalę w Rzeczypospolitej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego próbami gospodarczego ożywienia miast i podniesienia

86 R. Dutkowa, dz. cyt., s. 41

87 W. Kubiczek, U początków wychowania estetycznego w dobie Komisji Edukacji Narodowej, w: Na przełomie wieków. Studia z dziejów Komisji Edukacji Narodowej, red. R. Wroczyński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1973, s. 227

88 S. Litak, Historia wychowania do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Kraków 2004, s. 216

89 R. Dutkowa, dz. cyt., s. 41

90 I. Łossowska, Nowożytne treści reformy Komisji Edukacji Narodowej w świetle czasopism i gazet polskiego Oświecenia, w: Nowożytna myśl naukowa w szkołach i księgozbiorach polskiego Oświecenia, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Wrocław 1976, s. 176

90

na wyższy poziom produkcji rolnej⁹¹. Kształcenie w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych powinno ułatwić codzienne życie człowieka i przyczynić się do pełniejszego zaspokojenia jego potrzeb, oraz podniesienia jego poziomu. Jednocześnie program uwzględnia polskie tradycje kulturowe i oświatowe, a zwłaszcza bieżące potrzeby kraju, dotyczące sytuacji politycznej, ekonomicznej i społecznej, do zaspokojenia których przyczynia się między innymi zreformowane szkolnictwo⁹².

Obok matematyki program wypracowany przez Komisję kładzie silny nacisk na fizykę jako na cenne narzędzie kształtowania myślenia logicznego⁹³. Powinna ona zapoznawać z wynalazkami, mechaniką oraz hydrostatyką i z zastosowaniem ich do budowy fabryk i młynów wodnych⁹⁴. Tym samym celom powinna służyć geometria i architektura, zarówno wojskowa i cywilna. Ze względu na konieczność przygotowania młodzieży szlacheckiej do życia publicznego, program uwzględnia naukę ustawodawstwa polskiego⁹⁵ i czytanie prasy⁹⁶.

Komisja Edukacji Narodowej troszczy się o integrację przekazywanej wiedzy w aspekcie systematycznym i historycznym. Stąd podkreśla potrzebę logiczności układu treści, a zarazem łatwość jej przyswajania, co daje przechodzenie od tego, co znane, do tego, co mniej znane, albo nieznane. Zupełnie nowym elementem programu jest uwzględnienie nauczania botaniki, zoologii, rolnictwa, mineralogii, chemii, jak i elementów medycyny⁹⁷.

Słabą stroną programu Komisji jest wprowadzenie chemii, ale bez należytego uzasadnienia jej potrzeby. Poza wskazaniem na użyteczność dla rolnictwa, brak jest szerszego programu jej nauczania. Tym bardziej,

91 T. Mizia, Postępowe idee Komisji Edukacji Narodowej a reformy systemu oświaty w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1976, s. 12

92 D. Krześniak-Firlej, W. Firlej, dz. cyt., s. 684

93 S. Janeczek, Komisja Edukacji Narodowej, dz. cyt., s. 453

94 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 133

95 Ł. Kurdybacha, Walka o świeckość oświaty w XVII i XVIII wieku, Łódź 1950, s. 36

96 Z. Szybalska, Głosy społeczeństwa w kwestyi wychowania i nauki z czasów Komisji Edukacji Narodowej, Muzeum 31(1916) z. 10, ss. 399-415

97 K. Mrozowska, Funkcjonowanie systemu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony w latach 1783-1793, dz. cyt., s. 189

91

że nauczyciele nie mają w tym kierunku przygotowania merytorycznego, ani dydaktycznego⁹⁸.

Ograniczone nauczanie filologiczno-historyczne nie oznacza, że nie znajduje ono znaczącego miejsca w programie kształcenia. Komisja kładzie silny nacisk na nauczanie języka polskiego, w którym trzeba zabiegać o poprawność, piękno i logiczność wypowiedzi, czym powinna zająć się retoryka i poetyka. Historia i geografia uznawane są przez Komisję za cenną pomoc w wychowaniu moralnym, uczą bowiem rozumienia procesów historycznych, w których podkreśla się dzieje rodzinne. Wychowaniu obywatelskiemu służy nauczanie prawa państwowego i międzynarodowego, opartego na prawie naturalnym. Z filozofii pozostawia ona nauczanie logiki i elementy utylitarystycznie rozumianej etyki, która również powinna być oparta na prawie naturalnym, obejmującym analizy moralne, polityczne i ekonomiczne⁹⁹.

Ze względu na katastrofalny stan zdrowotny i wysoką śmiertelność społeczeństwa polskiego XVIII wieku, Komisja opowiada się za koniecznością wprowadzenia do szkół nauki higieny. Uważa ona ją za źródło podstawowej znajomości organizmu ludzkiego i opartej na niej profilaktyce leczenia, tak bardzo przydatnej społeczeństwu¹⁰⁰.

Jednym z fundamentalnych założeń nowego programu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej jest utylitaryzm¹⁰¹. Toteż, jak widać, wprowadza ona szeroki wachlarz przedmiotów mających praktyczne zastosowanie do potrzeb społeczeństwa z wyraźnym podkreśleniem roli nauk ścisłych, prawie całkowicie wcześniej pomijanych Z tego względu powinien on być realizowany w języku ojczystym¹⁰².

98 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 94

99 R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1983, s. 266

100 S. Możdżeń, Zarys historii wychowania (cz. I-do końca XVIII wieku), dz. cyt., s. 208

101 I. Chrzanowski, Posiew Komisji Edukacyjnej, Warszawa-Kraków-Lublin 1923, s. 17

92

3. Metody i cele programu szkoły polskiej