Pomiar i ocena funkcjonowania łańcucha dostaw możliwe są dzięki zastosowa‑
niu odpowiednich mierników i wskaźników. W literaturze przedmiotu określe‑
nia miernik oraz wskaźnik są często stosowane zamiennie, jednak nie powinny być traktowane jako pojęcia tożsame.
Zarówno miernik, jak i wskaźnik związane są z pojęciem miary ekono‑
micznej, czyli charakterystyki liczbowej zjawiska ekonomicznego w znaczeniu bardzo ogólnym. W praktyce stosowane są miary bezwzględne (absolutne) i względne (relatywne). Miary absolutne wyrażone są w jednostkach natural‑
nych, np. sztukach, kilogramach, metrach, bądź też w jednostkach umownych, np. jednostkach pieniężnych – złotówkach, dolarach. Miary relatywne z kolei wyrażają relacje liczbowe dwóch lub więcej wielkości bezwzględnych. W tej grupie znajdują się liczby względne określane mianem wskaźników, indeksów i innych wielkości stosunkowych, charakteryzujących zjawiska ekonomiczne w aspekcie dynamiki, tempa, struktury i innych relacji liczbowych338.
Miernik to charakterystyka liczbowa zjawiska ekonomicznego w znacze‑
niu szczegółowym339. Jest to kategoria ekonomiczna i logistyczna (w wypadku miernika logistycznego), poddająca się kwantyfikacji340. Odzwierciedla ona zda‑
rzenia i fakty z zakresu gospodarowania w przedsiębiorstwie i w jego otoczeniu wyrażone w odpowiednich jednostkach miary. Miernik, charakteryzując liczbo‑
wo określone zjawisko341, pozwala na jego porównanie z innymi zjawiskami342. Wskaźnik, jako kategoria ekonomiczna, rozumiany jest natomiast jako wiel‑
kość względna wyrażająca wzajemny stosunek pewnych wielkości statystycz‑
nych343. Pojęcie to stosowane jest wtedy, gdy ma się do czynienia z liczbami mia‑
nowanymi stosunkowymi (bardzo często procentowymi), służącymi do oceny zja‑
wisk ilościowych i jakościowych zarówno w układzie statycznym (np. przeciętny czas trwania dostawy, średnia wartość zamówienia344), jak i w układzie dynamicz‑
337 J. Cai, X. Liu, Z. Xiao, J. Liu, Improving supply chain…, op. cit., p. 513.
338 W. Sasin, Poradnik analityka, czyli analiza ekonomiczno-finansowa w praktyce, Interfart, Łódź 2001, s. 37.
339 Ibidem, s. 38.
340 I. Timofiejuk, Mierniki a wskaźniki (indeksy), „Ekonomia” 2002, nr 5, s. 89.
341 Wśród przykładów mierników wymienić można m.in. liczbę dostawców, liczbę zakupionych części, wartość sprzedaży itp.
342 J. Twaróg, Mierniki i wskaźniki logistyczne, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2005, s. 23.
343 D. Kisperska-Moroń (red.), Pomiar funkcjonowania…, op. cit., s. 58.
344 Przeciętny czas trwania dostawy (wyrażony w godzinach, dniach) można obliczyć jako ilo‑
raz łącznego czasu dostaw oraz liczby dostaw; średnia wartość zamówienia (wyrażona w zł) to
nym (wskaźniki dynamiki i indeksy o stałej lub ruchomej podstawie). W ekonomi‑
ce wskaźnik jest również definiowany jako obserwowalna zmienna niezbędna do uchwycenia innej zmiennej bezpośrednio nieobserwowalnej. Jest on potrzebny wówczas, gdy analizowane zjawisko jest trudne do obserwacji i pomiaru345.
Podsumowując, można stwierdzić, że w literaturze mierniki logistyczne są utoż‑
samiane z bezwzględnymi wielkościami informacyjnymi, bezpośrednio niesłużący‑
mi do oceny zjawisk lub procesów (raczej do porównywania). Wskaźniki natomiast są wyrażone w jednostkach względnych i mają charakter oceniający i porównaw‑
czy. Na podstawie wykonanych pomiarów (mierników) można ilościowo określić wiele zjawisk, a także przedstawić je w formie odpowiednich wskaźników346.
W ostatnich latach wielu naukowców i praktyków poświęciło dużo uwagi analizowaniu problemu pomiaru dokonań. Ważne miejsce w tych badaniach zajmuje zagadnienie mierników i wskaźników, ich dobór w ramach wybranych kategorii. Jak podkreśla wielu autorów, większość publikacji dotyczy pomiaru dokonań w ujęciu wewnątrzorganizacyjnym, nie uwzględniając perspektywy całego łańcucha dostaw347. Tradycyjne miary, jak na przykład wielkość sprze‑
daży czy rentowność, pozwalają na dostrzeżenie potencjalnych problemów w ramach poszczególnych przedsiębiorstw. Są jednak mniej przydatne w po‑
miarze dokonań łańcucha dostaw, ponieważ koncentrują się na jednostce, nie obejmując perspektywy międzyorganizacyjnej. Wskazane jest zatem, aby poza wykorzystaniem tego typu mierników i wskaźników stosować również miary zintegrowane, które skłaniają do analizy dokonań w szerszym kontekście. Przy‑
kładem takiej zintegrowanej miary jest długość cyklu „od gotówki do gotówki”, która przekracza granice funkcjonalne i operacyjne, pokazując dokonania całe‑
go łańcucha dostaw, jednocześnie podkreślając znaczenie współpracy z innymi podmiotami w nim funkcjonującymi348.
Kolejnym ograniczeniem wielu opisanych dotychczas koncepcji pomiaru i oceny dokonań łańcucha dostaw jest koncentracja na miarach logistycznych (np.
czasie dostawy, wskaźnikach błędów w dostawach). Takie podejście nie pozwala na uzyskanie odpowiedzi na bardziej złożone pytania: Jak efektywnie współpra‑
cują ze sobą przedsiębiorstwa w łańcuchu dostaw? Jaka jest pozycja łańcucha dostaw w porównaniu z konkurencyjnymi łańcuchami dostaw? Jak bardzo ela‑
styczny jest łańcuch dostaw w kontekście reakcji na niestandardowe zamówie‑
wartość zamówień zrealizowanych podzielona przez liczbę zamówień zrealizowanych (J. Twaróg, Mierniki i wskaźniki…, op. cit., s. 170).
345 J. Twaróg, Mierniki i wskaźniki…, op. cit., s. 14.
346 D. Kisperska-Moroń (red.), Pomiar funkcjonowania…, op. cit., s. 58; R. Tarasewicz, Jak mierzyć efektywność…, op. cit., s. 72; J. Twaróg, Mierniki i wskaźniki…, op. cit., s. 25.
347 C. Elrod, S. Murray, S. Bande, A review…, op. cit., p. 40; P. Folan, J. Browne, A review of…, op. cit., p. 671; P.R.C. Gopal, J. Thakkar, A review…, op. cit., p. 521; A. Gunasekaran, B. Kobu, Performance measures…, op. cit., p. 2825; A. Gunasekaran, C. Patel, R.E. McGaughey, A framework for…, op. cit., p. 333.
348 K.H. Lai, E.W.T. Ngai, T.C.E. Cheng, Measures for evaluating…, op. cit., p. 441.
nia? W związku z tym należy uwzględniać również pozalogistyczne aspekty, ta‑
kie jak pomiar procesów wewnętrznych czy efektywność finansowa349.
Na podstawie przeglądu literatury opracowano listę najczęściej wskazywa‑
nych mierników i wskaźników możliwych do zastosowania w pomiarze i ocenie dokonań łańcucha dostaw (załącznik 1), a następnie wybrano te z nich, które uwzględniają szerszą, międzyorganizacyjną perspektywę (tabela 3.4).
Zarówno w literaturze, jak i w praktyce gospodarczej rozwijane są różnego rodzaju mierniki i wskaźniki, które mają służyć do pomiaru, oceny oraz monito‑
rowania sytuacji w łańcuchu dostaw, a przez to dostarczać niezbędnych infor‑
macji do podejmowania decyzji350. Z jednej strony złożoność łańcuchów dostaw, na które składa się wiele powiązanych ze sobą przedsiębiorstw o zróżnicowa‑
nych systemach wartości, z drugiej natomiast mnogość dostępnych propozycji mierników i wskaźników sprawiają, że wybór odpowiednich elementów po‑
miaru i oceny dokonań jest zadaniem bardzo trudnym.
System pomiaru i oceny dokonań powinien być oparty na optymalnej liczbie mierników i wskaźników351, zgodnie z zasadą „im mniej, tym lepiej” (ang. less is better)352. Niektórzy badacze twierdzą, że ich liczba nie powinna przekraczać dwudziestu353. Identyfikacja wybranych, kluczowych mierników i wskaźników oraz określenie współzależności pomiędzy nimi umożliwia monitorowanie różnych obszarów funkcjonowania łańcucha dostaw po niższych kosztach, niż należałoby ponieść w sytuacji analizowania ich większej liczby354. Ważne jest, by wybrane mierniki i wskaźniki stanowiły spójny system, mający następujące cechy355:
– adekwatność – przedstawia właściwy obraz analizowanego fragmentu rze‑
czywistości;
– aktualność – ocenia bieżącą działalność;
– dokładność – tworzy przesłanki do podjęcia odpowiednich decyzji;
– rozległość – obejmuje wiele różnych stanów badanej rzeczywistości;
– kompletność – całościowo ujmuje i ocenia badany system;
– porównywalność – umożliwia ocenę porównawczą w różnych aspektach;
– zrozumiałość – posiada prostą i logiczną konstrukcję;
– kompatybilność – wykorzystuje system informatyczny przedsiębiorstwa.
349 P. Folan, J. Browne, A review…, op. cit., p. 671.
350 Y-D. Hwang, Y-Ch. Lin, J. Lyu Jr., The performance evaluation of SCOR sourcing process – The case study of Taiwan’s TFT-LCD industry, “International Journal of Production Economics” 2008, vol. 115, no. 2, p. 411.
351 A. Gunasekaran, B. Kobu, Performance measures…, op. cit., p. 2820.
352 B.K. Chae, Developing key performance indicators for supply chain: An industry perspective,
“Supply Chain Management: An International Journal” 2009, vol. 14, no. 6, p. 423.
353 B. Tundys, Mierniki i wskaźniki…, op. cit., s. 6308.
354 S. Golrizgashti, Supply chain value…, op. cit., p. 1.
355 A. Szymonik, Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw. Cz. 2, Difin, Warszawa 2011, s. 45.
Tabela 3.4. Wybrane mierniki i wskaźniki dokonań obejmujące perspektywę całego łańcucha dostaw
Lp. Nazwa miernika/wskaźnika
1. Jakość produktu w oczach klienta
Mierniki
2. Właściwości produktu
3. Dostępność produktów na rynku 4. Liczba wariantów produktu 5. Poziom kastomizacji produktu 6. Jakość obsługi klienta
7. Zakres usług posprzedażowych 8. Poziom satysfakcji klientów
9. Wartość produktu postrzegana przez klienta 10. Liczba skarg i reklamacji
11. Czas realizacji zamówienia klienta
12. Czas odpowiedzi na zapytanie klienta (czas reakcji) 13. Terminowość dostaw
14. Dokładność (kompletność) dostaw 15. Czas reakcji na zdarzenia
16. Czas reakcji na zmiany popytu rynkowego (ilościowe i jakościowe) 17. Koszt całkowity łańcucha dostaw
18. Długość cyklu „od gotówki do gotówki”
19. Liczba lojalnych klientów
20. Poziom zapasów w łańcuchu dostaw
21. Stopień spełnienia wymogów bezpieczeństwa 22. Zgodność z normami ochrony środowiska
23. Zdolność dostosowania do nowych regulacji i wymogów prawnych 24. Poziom informatyzacji, infrastruktura techniczna
25. Czas zaprojektowania nowego produktu oraz wprowadzenia go na rynek 26. Tempo wprowadzania nowych odmian produktu
27. Szybkość wprowadzania zmian do planów 28. Innowacyjność produktów
29. Zdolność zaspokojenia popytu
30. Zdolność do zaspokajania specyficznych potrzeb klientów 31. Zdolność do obsługi różnych grup odbiorców (B2B, B2C, B2A) 32. Pewność dostawy
Lp. Nazwa miernika/wskaźnika 33. Dokładność (precyzja) planowania
Mierniki
34. Trafność prognoz (popytu)
35. Możliwość śledzenia i monitorowania realizacji zamówień 36. Zakres wymiany wiedzy między partnerami
37. Poziom pomocy i współpracy w rozwiązywaniu problemów 38. Poziom wzajemnego zaufania między partnerami
39. Poziom realizacji strategii odpowiedzialnego biznesu (w procesie projektowania i komercjalizacji produktu)
40. Poziom zaawansowania technologicznego 41. Zdolność przewidywania zagrożeń 42. Zdolność przewidywania zmian 43. Zdolność radzenia sobie ze zmianami
44. Zdolność reakcji na zmiany oferty konkurentów 45. Udział w rynku
Wskaźniki
46. Koszty zarządzania łańcuchem dostaw jako % przychodów 47. Wzrost liczby klientów
48. Zwrot z aktywów trwałych łańcucha dostaw 49. Zwrot z kapitału obrotowego
50. Zwrot z zasobów
51. Wydajność wytwarzania wartości dodanej 52. Odsetek dostaw zrealizowanych na czas
53. Udział dostaw zrealizowanych z bieżącego zapasu 54. Poziom bezbłędnie zrealizowanych zamówień 55. Poziom realizacji zamówienia doskonałego
56. Poziom elastyczności łańcucha dostaw wobec specyficznych potrzeb klienta 57. Elastyczność finansowa
58. Elastyczność ilościowa 59. Elastyczność asortymentowa
60. Zdolność do utrzymania/podnoszenia jakości 61. Poziom rotacji zapasów w skali roku
62. Redukcja zużycia materiałów szkodliwych/toksycznych 63. Ograniczenie marnotrawstwa
64. Sprawność pozyskiwania danych i ich eksploracji Źródło: opracowanie własne.
Zaprezentowana w załączniku 1 lista zawiera mierniki i wskaźniki, które są najczęściej wymieniane, nie wyczerpuje jednak wszystkich możliwych do uwzględnienia miar. Do głównych przyczyn wystąpienia trudności w podaniu ich pełnej listy zaliczyć można: potrzebę spojrzenia na łańcuch dostaw z różnej perspektywy w związku z odmiennymi celami i przeznaczeniem pomiaru, a tak‑
że możliwość ich uszczegóławiania w zależności od kontekstu pomiaru i oceny (np. koszt całkowity łańcucha dostaw, koszt dystrybucji, koszt dostawy itp.).
Wymienione mierniki można także modyfikować, tworząc z nich miary złożone, między innymi odnosząc je do jednostki czasu, towaru, średniej w branży itp.