Możliwości wykorzystania muzykoterapii w pracy terapeutycznej z osobami autoagresywnymi
3. Możliwości wykorzystania muzykoterapii w odniesieniu do zachowań autoagresywnych
Zagadnienie zarówno agresji, jak i autoagresji w polskiej oraz zagranicznej literaturze muzykoterapeutycznej jest pomijane, bądź poruszane marginalnie, zwykle w studiach przypadków lub nielicznych rozważaniach nad skutecznością i możliwościami wykorzystywania muzyki. Osobą wykorzystującą zajęcia muzykoterapii w celu obniżenia poziomu agresji u młodzieży jest Kopacz (1997), która po przeprowadzeniu cyklu 26 zajęć zaobserwowała wyraźny spadek natężenia złości i zachowań agresywnych u uczestników. Podobne obserwacje otrzymali Choi i in. (2010), którzy poza wpływem zajęć muzycznych na spadek poziomu agresywności, również wykazali wzrost samooceny i poprawę relacji z otoczeniem wśród obecnych uczestników. Skorny (1990) rozszerza „zajęcia muzyczne” o choreoterapię, psychodramę i inne sztuki arteterapeutyczne, które nie tylko mają wpływ na emocjonalność człowieka, lecz także pozwalają i ułatwiają uwalnianie stresu i napięcia oraz dają poczucie bezpieczeństwa, dzięki któremu osoba o tendencjach autoagresywnych może bez wstydu, zakłopotania czy obaw o ocenę wyrażać to, co dzieje się w jej wnętrzu, nie kierując emocji na siebie i swoje ciało.
Przyjmując założenie, iż u podłoża zachowań autoagresywnych leży mechanizm kumulowania, wypierania i przemieszczania agresji (złości, wściekłości) oraz nieumiejętności regulacji emocji (rozpoznawania, nazywania i wyrażania), w pracy terapeutycznej skupienie na werbalnym i niewerbalnym ujawnianiu tłumionych uczuć, emocji, przeżyć może przynieść poczucie ulgi, zredukować poziom przeżywanego wewnętrznie napięcia minimalizując prawdopodobieństwo podjęcia aktu okaleczenia. Muzyka dzięki zdolności angażowania emocjonalnego i pomijania kontroli intelektualnej stymuluje i ułatwia swobodną projekcję wewnętrznego świata człowieka na dźwięki budzące skojarzenia, wyobrażenia, pozwala na własną interpretację słyszanych utworów, pomaga w nazywaniu i ekspresji nastroju, uczuć, potrzeb, marzeń. Dzięki temu uczestnik zajęć pogłębia świadomość siebie, swoich reakcji, tego co się w nim i z nim dzieje. Jest to szczególnie istotne w przypadku osób z tendencjami autoagresywnymi, gdyż wewnętrzny chaos, trudność odnalezienia się we własnych emocjach i reakcjach, odczuwane negatywne impulsy i równoczesny lęk przed nimi wpędza człowieka w pułapkę bezradności i niezrozumienia swojego stanu. W tym celu można wykorzystywać muzyczne techniki swobodnych skojarzeń, dowolnie – w zależności od potrzeb- analizować symbolicznie słuchaną muzykę, odnosząc niejednokrotnie powstały materiał do życia, potrzeb i funkcjonowania danej osoby. Dodatkowa możliwość wykorzystania prostych
instrumentów do gry i improwizacji (najczęściej z tzw. Instrumentarium Orffa) oraz ruchu i tańca stanowi rodzaj acting- outu pozwalającego na odreagowanie (szczególnie złości, gniewu, frustracji, wściekłości), uspokojenie i uporządkowanie wewnętrznego świata (Dobrzyńska i in. 2006).
W odniesieniu do koncepcji poznawczo- behawioralnych w obszarze autodestrukcji – doświadczania negatywnej samooceny, negatywnych schematów myślenia o sobie i świecie, nieumiejętności rozwiązywania problemów, trudności w nawiązywaniu poprawnych relacji oraz kontroli impulsów, muzykoterapia również posiada metody i techniki, umożliwiające doznanie korektywnych doświadczeń i zmian. W literaturze polskiej doniesienia takie można odnaleźć na przykład u Stachyry (2007), który wskazuje, iż czynne muzykowanie (gra na instrumentach, śpiew, improwizacje ruchowe) przyczynia się do poprawy samooceny uczestników, wzrostu poczucia własnej wartości, uczy samokontroli, samoakceptacji, pozwala na budowanie zaufania do siebie.
Odgrywanie scenek muzycznych (muzykodrama), w tym sytuacji zarówno codziennych, jak i trudnych, konfliktowych, problemowych, wspólne wykonywanie oraz doświadczanie muzyki uczą pokonywania trudności, nawiązywania poprawnych relacji, wzajemnego szacunku, wzmacniają poczucie skuteczności i wpływu. Metody dialogu instrumentalnego w grupowej muzykoterapii dają uczestnikom możliwość otrzymania informacji zwrotnych od innych osób, okazję do korekcji zachowania, konfrontacji własnych, nierzadko błędnych przekonań oraz szerszego spojrzenia na własne trudności i możliwości ich pokonania (Cesarz 2003). Możliwość i zachęta do improwizowania daje człowiekowi otwarte „pole”- stanowi bezpieczny obszar, w którym można za pomocą dźwięków, rytmu, tempa, dynamiki, ruchu, czy konkretnych melodii i instrumentów wyrazić to, co ukryte, kumulowane, hamowane. Umożliwia także doświadczanie korektywnych przeżyć, sprzyjających zdrowiu i dobremu samopoczuciu.
W literaturze muzykoterapeutycznej, pozytywny wpływ w pracy z młodzieżą na ich umiejętności autoekspresji, wyrażania myśli, zdolność budowania samooceny i wglądu wywiera technika tworzenia piosenek, zwana „songwritting”. Jest ona szeroko opisywana w literaturze zagranicznej jako skuteczny sposób pracy z młodzieżą i dorosłymi, dający uczestnikom możliwość wyrażania siebie, nauki samokontroli i rozwijania pewności siebie (Stachyra 2012).
Poza metodami aktywnymi, związanymi z tworzeniem muzyki lub jej aktywnym słuchaniem, Kierył i Skarżyńska (1990) wskazują na istotne znaczenie relaksacji i połączenie treningu autogennego Schultza z wizualizacją i uspokajającą, delikatną w tle muzyką, które istotnie pomagają w obniżaniu napięcia, lęku i poziomu doświadczanych, zwykle negatywnych u osób samouszkadzających się emocji. Mniej popularny, trening progresywnej relaksacji Jacobsona, również może być wykorzystany w celu redukcji napięcia w ciele. Umiejętność uspokojenia, wewnętrznego wyciszenia, odzyskania równowagi i harmonii jest szczególnie istotna w przeciwdziałaniu ranieniu siebie i zadawaniu sobie bólu.
Łączenie muzyki z elementami tańca oraz ruchowe improwizacje wpływają według Aleszko i Janke- Klimaszewskiej (2001) bardzo korzystnie na obniżenie napięcia mięśni, poprawę oddechu, uzewnętrznianie uczuć i pogłębienie kontaktu z ciałem, z którym osoby z tendencjami autoagresywnymi często nie mają kontaktu, bądź jest on ograniczony. Stosują oni bowiem często mechanizm dysocjacji- psychologicznego „oddzielenia” umysłu i ciała, który powoduje, iż nie odczuwają fizycznego bólu i psychicznego cierpienia. Towarzyszące dość powszechnie temu mechanizmowi odczucie bycia „zawieszonym”, nierealnym i martwym nierzadko prowadzą do samouszkodzeń, aby przez na przykład widok krwi odzyskać pewność, że żyją (Babiker i Arnold 2003). W tym celu wykorzystanie tańca i kontaktu fizycznego z sobą samym i innymi ludźmi może pomóc w odzyskaniu cielesnej wrażliwości, potencjalnie zapobiegając próbie i tendencji do skrzywdzenia siebie.
4. Podsumowanie
Zachowania autodestrukcyjne stanowią ważny problem, z którym stykają się terapeuci, psycholodzy, pedagodzy, lekarze, jak również szereg ludzi mających związek z osobą robiącą sobie fizyczną krzywdę. To cicha „przypadłość” wielu osób, szczególnie w wieku dorastania (lecz nie tylko), którzy borykają się samotnie z wewnętrznym chaosem i cierpieniem, zamkniętych w błędnym kole
doświadczanych emocji, niskiej samooceny, bezradności, jak i negatywnego spostrzegania siebie i otoczenia. Kontakt z człowiekiem, który tak bardzo nie szanuje siebie, że rani swoje ciało i duszę nie należy do łatwych, niemniej jednak warto podejmować starania, aby istniejącymi, możliwymi sposobami próbować mu pomóc odnaleźć inny, konstruktywny sposób przeżywania i zachowania, zmniejszając tym samym tendencję do niszczenia ciała oraz pomagając w budowaniu samoakceptacji i szacunku do siebie. W tym celu można stosować tradycyjne terapie psychologiczne, jak również sięgnąć po szerokie możliwości, jakie oferuje nam muzykoterapia, zwana nierzadko niewerbalną formą psychoterapii. Wiele psychologicznych technik ma bowiem odzwierciedlenie w technikach muzykoterapeutycznych. Muzyka nie kojarzy się zwykle z czymś złowrogim, budzącym opór, a wręcz przeciwnie- stanowi zazwyczaj lubiany i przyjemny w odbiorze środek. Dzięki temu nawet osoby skryte, introwertywne, doświadczające różnorodnych trudności emocjonalnych i interpersonalnych, mogą chętniej uczestniczyć w tego typu zajęciach, czasem łatwiej się w nich odnajdując niż w terapiach werbalnych. Warto więc łączyć kompleksowo oddziaływania terapeutyczne, mając na uwadze charakterystyczne problemy osób autoagresywnych, dostosowując techniki muzyczne do potrzeb i jasno postawionych celów. Podejście takie zapewnić może profesjonalną, specjalistyczną i w miarę możliwości jak najbardziej skuteczną pomoc osobie, która się zarówno fizycznie, jak i psychicznie okalecza.
5. Bilbiografia
Aleszko Z i Janke- Klimaszewska B (2001) Choreoterapia w psychiatrii. Psychoterapia, 2 (117): 61- 67.
Babiker G i Arnold L (2003) Autoagresja. Mowa zranionego ciała. Gdańsk, wyd. GWP.
Cesarz H (2003) Muzykoterapeuta dźwiękiem mówiący, czyli kilka refleksji na temat komunikacji za pomocą instrumentu. Muzykoterapia Polska, 2 (6): 7–12.
Choi A-N, Lee M-S and Lee J-S (2010) Group Music Intervention Reduces Aggression and Improves Self- esteem in Children with Highly Aggressive Behavior: A Pilot Controlled Trial.
Evidences- based Complementary & Alternative Medicine, vol. 7, no. 2: 213- 217.
Dobrzyńska E, Cesarz H, Rymaszewska J i in. (2006) Muzykoterapia. Psychiatria w praktyce ogólnolekarskiej, nr 2 (6). Wrocław, wyd. Via Medica: 84- 88.
Fox KR, Ribeiro JD, Kleiman I et al. (2018) Affect toward the self- injury stimuli as potential risk factors for nonsuicidal self- injury. Psychiatry Research, 260: 279- 285.
Glenn CR and Klonsky ED (2010) A Multimethod Analysis of Impulsivity in Nonsuicidal Self- Injury. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment. Vol. 1, no. 1: 67- 75. American Psychological Assiciation.
Kierył M i Skarżyńska M (1990) Muzyka w pracy bibliotekarza i biblioterapeuty. Warszawa, Toruń, Ośrodek Informacyjno- Metodyczny Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych.
Kopacz M (1997) Wpływ muzykoterapii na obniżenie poziomu agresji u dorastającej młodzieży.
Psychoterapia, 4 (103), Kraków, PTP: 45- 50.
Kubacka- Jasiecka D (2006) Agresja i autodestrukcja z perspektywy obronno- adaptacyjnych dążeń Ja. Kraków, wyd. UJ.
Linehan MM (2007) Zaburzenia osobowości z pogranicza. Terapia poznawczo- behawioralna.
Kraków, wyd. UJ.
Mofredj A, Alaya S, Tassaioust K et al. (2016) Music therapy, a review of the potential therapeutic benefits for the critical ill. Journal of Critical Care, 35: 195- 199.
Plener PL, Sukale T, Ludolph AG et al. (2010) „Stop Cutting- Rock!”. A Pilot Study of a Music Therapeutic Program for Self- Injuring Adolescents. Music and Medicine, 2 (1): 59- 65.
Rissanen M-L, Kylma J and Laukkanen E (2009) Helping adolescents who self- multilate: parental descriptions. Journal of Clinical Nursing, 18: 1711- 1721.
Shuman J, Kennedy, H, DeWitt P et al. (2016) Group music therapy impacts mood states of adolescents in a psychiatric hospital setting. The Arts of Psychotherapy, 49: 50- 56.
Skorny Z (1990) Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a arteterapia. Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu, nr 57: 20- 31.
Stachyra K (2007) Efektywność muzykoterapii w rozwijaniu kompetencji emocjonalnych studentów. Psychoterapia, 3 (142). Kraków, PTP: 67- 79.
Stachyra K (2012) Podstawy muzykoterapii. Lublin, UMCS.
Swanell SV, Martin GE, Page A et al. (2014) Prevalence of nonsuicidal self- injury in nonsuicidal samples: systematic review, meta- analysis and meta- regression. Suicide and Life- Threatening Behavior, 44: 273- 303.
Suchańska A (1998) Przejawy i uwarunkowania psychologiczne pośredniej autodestruktywności.
Poznań, wyd. UAM.
Wycisk J (2004) Okaleczanie ciała. Poznań, wyd. Bogucki.