ciem kontroli. Liczbowo nie da się tej nie- zarejestrowanej części ustalić; można mówić o 100 lub 200 tysiącach jako liczbach orjen- tacyjnych bez jakiejkolwiek gwarancji co do ich zgodności z rzeczywistością.
P. 4. Liczby dotyczące emigracji można uważać za dość ścisłe, przynajmniej w drugiej połowie okresu międzyspisowego. Niepewna jest pozycja wyjazdów Niemców-optantów z województw zachodnich. W szacunku przy
jęto na podstawie różnych przesłanek nieco ponad 200 tysięcy.
P. 5. Statystyka powrotu wychodźców na
stręcza najpoważniejsze wątpliwości. Noto
wane są jedynie osoby, powracające do Pol
ski za paszportami emigracyjnemu Do r. 7928 włącznie uwzględniany był jedynie powrót
z krajów pozaeuropejskich; wiadome jest je
dnak, że wróciło dość dużo Polaków z za
chodnich części Niemiec. Ponadto brak w Polsce zupełnie statystyki immigracji we właściwem znaczeniu wyrazu. Jest ona bardzo niewielka, jednakże w pewnym zakresie nie
wątpliwie istnieje.
Wszystkie powyższe pozycje zawierają niedokładności, idące w jednym kierunku i sprawiają, że przyrost ludności, obliczony na podstawie rozporządzalnych danych sta
tystycznych, wypadł mniejszy, aniżeli był przyrost w rzeczywistości. W tych warun
kach różnica pól miljona osób w okresie dziesięcioletnim nie może być uważana za dużą \
Oczywiście, różnice pomiędzy wynikami spisu i szacunku w oddzielnych grupach wo
jewództw to sprawa osobna. Niedokładności, o których mowa była powyżej, występują z rozmaitą siłą w różnych częściach Państwa.
Rozbicie strat migracyjnych (nadwyżka wy- chodztwa nad powrotem wychodźców) na grupy województw nastręczało wielkie trud
ności. Przedewszystkiem jednak brak było jakichkolwiek danych o wędrówkach we
wnętrznych. To było przyczyną, że Główni Urząd Statystyczny zawsze kategorycznie za
strzegał się przeciwko wszelkim próbom Sza
cowania ludności mniejszych jednostek ad
ministracyjnych, powiatów, a nawet woje
wództw. Co do grup województw—podawano liczby szacunkowe, wychodząc z założenia, że ruch migracyjny pomiędzy temi wielkiemi dzielnicami nie jest na tyle znaczny, aby miał zasadniczo paczyć obraz. Pewne światło na wędrówki międzydzielnicowe rzuci w przyszłości statystyka ludności według miejsca urodzenia, która jednak z natury rzeczy może być znana dopiero po opracowaniu cało
kształtu wyników spisu z 1981 r.
W zeszycie 2, 3 i 4 Wiadomości Staty
stycznych z roku bieżącego i w osobnych od
bitkach ogłoszono tablice, zawierające pierw
sze wyniki spisu 1981 r. oraz analizę przy
rostu ludności od r. 1921—1981 według po
szczególnych składników. W tablicy 2 i 3 przedstawiono wyniki w zestawieniu według grup województw.
1 Rozbiór krytyczny wyników spisu, Miesięcznik Statystyczny r. 1022, tom V, zesz. 6, str. 21.
2 Szacując ludność Polski według wieku, wyraziłem przypuszczenie, że dotychczasowi szacunek był zbyt niski: przyjąłem liczby wyższe od ogłaszanych corocznie o 400 zgórą tysięcy, a więc bardzo znacznie zbliżone do wyników obecnego spisu. Co do grup woje
wództw, liczby przyjęte przeze mnie, jak się okazuje obecnie, nie byłv dokładne; chodzi jednak o stwierdzenie, ze przewidywano już, iż spis powinien dać liczbę większą, aniżeli wypadało z szacunku. Ob. Kwai tohiik Statystyczny r. ięc;o zesz. 4 sir. 1507 i nast.
O PRZYROŚCIE LUDNOŚCI W POLSCE W OKRESIE OD R. 1921 DO 1931
Tab!. 2. Ludność obecna według spisów 1921 i 1931. Gęstość zaludnienia Population präsente d’apres les recensenicnts dr ię2r et ięji. Densite dr la population
Grupy województw 30. IX 1921 gt'XIl 1931 nych
chffns ahsolus
propor
tions p. c.
en km2 1921 193t
Groupes de departements
Z wojskiem skoszarowanem — Y compris Parmie casernee 127176 717 32 120 020|4 943 303| 18,2| 388 390| 70,0| 82,7|
Hez wojska skoszarowanego Non compris Parmie casernee 11 220 470 13 387 618 2 167 148
137 495 81,0 97,4 124 671 33,1 44,5 47 144 85,5 95,4 79 080 94,6 107,5
Du centre De l’est De l'ouest Du sud
Tabl. 3. Składniki przyrostu ludności 1921 — 1931
*
Przyrost ogółem A cero
is-Przyrost naturalny 192I—
Accroisscment naturcl
1931 Nadwyżka immi.racji (-f-) lub emigracji (—) 1921—1931 F.xcedent de Vitnmigi ation (-]-) 011 de 1'emigration (-) ręu—iojT
G nipy Nadwyżka urodzeń
Excidcnt des naissances
proportions p. cent Groupes de Województw semen t
a
sIIf fl
w odsetkach ludności IQ21 r.proportions
Z wojskiem skoszarowanem — Y compris Parmie caserttie
|4 943 303|10 225 416|5 332 103|4 893 313 r8,o\-\- 49 990| + o,2\ + Bez wojska skoszarowanego — Non compris Parmie casernie
/,o| Pologne
a reszt/l-Uv n°^C1 P°mi<?dzy danym okręgiem
*“*•» ^vÄÄÄ Ä
Kwartalnik Statystyczny, 193*,
wie spisu oraz ruchu naturalnego ludności (uro
dzeń i zgonów). Metoda powyższa jest więc najdokładniejszym z dostępnych sposobów ustalania bilansu wędrówek w okresie po
między spisami. Co ważniejsze, w ten spo
sób możemy z równą precyzją ustalić bilans wędrówek nietylko dla Państwa w całości, ale i dla każdej jego części, o ile tylko dla tej części posiadamy wyniki obu spisów i liczbę urodzeń i zgonów. Dla takich części Państwa, zwłaszcza mniejszych, bezpośrednia statystyka wędrówek zazwyczaj zawodzi zu
pełnie; nawet rozbicie emigracji poza granice Państwa i powrotu emigrantów na okręgi administracyjne często nie daje się przepro
34 STEFAN SZULC wadzić, nie mówiąc o wędrówkach wewnętrz
nych, dla których zwykle brak wszelkich da
nych statystycznych.
Jeżeli zwrócimy uwagę na Państwo Pol
skie w całości, dość niespodzianą wyda się nadwyżka immigracji nad emigracja^. Nic jest wprawdzie wielka, wynosi 50 tysięcy, je
dnakże wobec dużej emigracji z Polski spo
dziewalibyśmy się raczej bilansu ujemnego, zgodnie zresztą z wynikami, otrzymywanemi przy dotychczasowym szacunku ludności.
Stwierdźmy przedewszystkiem, że o ile przyjmiemy, iż spis z 1921 r. był chociażby trochę mniej kompletny, aniżeli spis r. 1981 i że rejestracja urodzeń jest chociażby trochę mniej kompletna, aniżeli rejestracja zgonów fob. wyżej), niewielka nadwyżka dodatnia przejdzie napewno w ujemną.
Następnie: w okresie międzyspisowym mieliśmy bardzo znaczną repatrjację ze wschodu (chociaż znaczniejsza jej część przy
pada na okres przed październikiem 1921 r.).
Wychodztwo było bardzo wielkie, ale prze
ciwstawia mu się znaczny również powrót wychodźców, zwłaszcza w pierwszych paru latach okresu międzyspisowego. Zarejestro
wane liczby, tak jak je przyjęto dla szacun
ku ludności, wynoszą: repatrjacja ogółem S?3 tys., emigracja 1487 tys. (w tern wyjazdy Niemców—optantów ponad 200 tys.), powrót emigrantów 450 tvs., co łącznie daje saldo ujemne 464 tys. W myśl tego, cośmy mówili wyżej, pozycje dodatnie: repatrjację i powrót emigrantów należy wydatnie podnieść—tern samem saldo ujemne wprawdzie może nie zniknie, lecz znacznie zbliży się do zera i sprzeczności pomiędzy powyższemi liczba
mi a wynikami porównania obu spisów nie będzie.
Przechodzimy do grup województw. Róż
nica pomiędzy bilansem wędrówek, otrzy
manym ze statystyki bezpośredniej, a bilan
sem otrzymanym z porównania spisów, naj
bardziej jest uderzająca w województwach wschodnich. Tu jednak różnicę całkowicie tłumaczy niekompletna rejestracja repatriacji.
Pozatem duża jest różnica w województwach centralnych, gdzie powyższa tabl. 3 ujawnia nadwyżkę immigracji r66 tys., gdy statysty
ka bezpośrednia wykazuje znaczną przewagę emigracji. Tu może nieco większą rolę, ani
żeli w innych dzielnicach, odegrały luki sta
tystyki urodzeń (jeżeli urodzeń—przy nie
zmienionej liczbie zgonów—było więcej, ani
żeli podaje tablica, oczywiście większy był także przyrost naturalny). Główną jednak przyczyną nadwyżki migracyjnej są tu wę
drówki wewnętrzne—napływ ludności z in
nych dzielnic do stolicy i ośrodków prze
mysłowych i handlowych. Jak widać z tablicy szczegółowej, nietylko m. st. Warszawa, ale również woj. warszawskie i łódzkie jako całość mają nadwyżkę immigracji nad emi
gracją.
Niewielkie różnice pomiędzy spisem a sza
cunkiem w województwach zachodnich i po
łudniowych całkowicie dadzą się wytłuma
czyć niedokładnością poszczególnych pozycyj szacunku oraz nieuwzględnieniem przy sza
cunku wędrówek wewnętrznych.
Rozpatrując części Państwa, dla których porównanie obu spisów uwzględnia ludność bez wojska skoszarowanego, należy pamiętać, że masy odnośne w r. 192T i 198: r. nie
zupełnie sobie odpowiadają. Wojska skosza
rowanego, o którego liczbę pomniejszona jest ludność poszczególnych okręgów, było w r. 1981 mniej, aniżeli w roku 1921, po
nadto liczby w r. 1981 rozkładają się na całe tery tor j urn Państwa mniej lub więcej równo
miernie, gdy przed r. T921 pobór nie obej
mował równomiernie wszystkich terytorjów i wszystkich grup ludności. Jak zaznaczono w uwadze w Wiadomościach Statystycznych r. i93i, zesz. 3, str. 58, w doniesieniach tele
graficznych z niektórych powiatów omyłko
wo podano wojsko skoszarowane łącznie z ludnością cywilną; liczby te są niewielkie i nie zniekształcają wyników.
Pewnych wyjaśnień wymagają jeszcze obliczenia procentowe, podane w tabl. 3 i szczegółowiej w tablicy, ogłoszonej w zesz. 4
Wiadomości Statystycznych r. b.
Nadwyżkę urodzeń nad zgonami podano w odsetkach ludności 1921 r. Odsetki wy
kazują dużą rozpiętość: 15,4% w wojewódz
twach południowych, 25,4t we wschodnich.
W tablicy szczegółowej znajdujemy 32,3% w woj. poleskiem, a w powiecie kossowskim nawet 40,6% Te różnice są wynikiem nie
tylko różnej stopy przyrostu naturalnego, ale i tego, że w niektórych okręgach (m. in.
właśnie w województwach wschodnich, zwła
szcza zaś w poleskiem), ludność wzrosła bardzo silnie zaraz po spisie 1921 r., a więc zjawiska urodzeń i zgonów rozgrywały się na tle masy ludności znacznie większej, ani
żeli ludność 1921 r., do której odniesiono przyrost naturalny. Bardziej prawidłowem byłoby odniesienie liczb przyrostu natural
nego do przeciętnej ludności okresu międzyspisowego, wymagałoby to jednak znajomości etapów przyrostu w
poszczegól-O PRZYRposzczegól-OŚCIE LUDNposzczegól-OŚCI W Pposzczegól-OLSCE W poszczegól-OKRESIE poszczegól-OD R. 1921 Dposzczegól-O 1931 35 nych okresach cunajmniej rocznych; do okreś
lenia tych etapów na razie brak danych Nadwyżkę immigracji nad emigracją lub odwrotnie, emigracji nad immigracją, obliczo- 110 procentowo dwukrotnie: raz w stosunku do ludności 1921 r., drugi raz w stosunku do przyrostu naturalnego. Ten drugi sposób, wzięty również za podstawę mapy, dołączo
nej do zeszytu 4 Wiadomości Statystycz- nyc'li może wyraziściej ujmuje zjawisko. Od
setek wyraża tu rolę, jaką w zmianach li
czebnych ludności odgrywają wędrówki w porównaniu z przyrostem naturalnym.
szczególności np. przy przewadze immi- giat.ji odsetki niższe od stu oznaczają, że przyrost naturalny więcej wpływa na przy- anife'‘ przyrost migracyjny, , ' v. W1ększe od stu oznaczają, że ważniej
szą rolę odgrywa przyrost migracyjny. Przy pizewadze emigracji odsetek powyżej stu oznacza, że ubytek skutkiem emigracji po
chłania cały przyrost naturalny, że nastę
puje bezwzględny ubytek ludności.
Pizeehodzimy do rozmieszczenia terytor- J a In eg o zjawisk przyrostu i ubytku ludności, jest on, jak wiemy, przedstawiony według
% P°yia^^ych w zesz. 4
piilip
^rrsMuaarssjs:
:#;r:S.
5rSE
Ctmrnm ma wschodzie.
MH
moze ’-V w Ścisłem znaczeniu wyrazu ukazany za powiat pograniczny).,„Hn ^giera 0 . vvybitnie małym przyroście C7_ .. SC1 Jes* woj. poznańskie, zwłaszcza jego południowa, gdzie w 7 powiatach
stwierdzono nawet bezwzględne zmniejsze
nie się ludności w porównaniu ze spisem 1921 r. (poza woj. poznańskiem jeden tylko powiat turecki w woj. łódzkiem wykazał, bardzo małe zresztą, zmniejszenie się ludności).
W pozostałych częściach Polski duży przy
rost znajdujemy przedewszystkiem w wiel
kich miastach i okręgach podmiejskich. Cha
rakterystyczne jest, że powiaty podmiejskie niekiedy dają większy przyrost ludności, aniżeli leżące w ich obrębie wielkie miasta.
Występuje to w powiecie warszawskim, łódzkim 1 krakowskim. Znaczniejszy przyrost znajdujemy następnie w okręgu przemysło
wym śląsko2-dąbrowsko-krakowskim. Bardzo duży w powiecie morskim (łącznie z miastem Gdynią).
Pozostała, największa część Państwa wszędzie wykazuje przyrost, przeważnie w granicach od 5—15% lub 15—25% w stosun
ku do ludności 1921 r.; trzy powiaty, gru
dziądzki w woj. pomorskiem oraz zupełnie niespodzianie nadwórneński i bohorodczań- ski w stanisławowskiem nawet ponad 25%.
Niektóre z zachodzących różnic wydają się na pierwszy rzut oka nieumoty wowane, trudno jednakże decydować przed szczegółowem rozpatrzeniem wędrówek i innych okolicz
ności. Do tego tematu powrócimy nieco da
lej; do ostatecznej odpowiedzi brak na razie danych.
Mapka, przedstawiająca przyrost ludności w liczbach bezwzględnych, uzupełnia powyż
sze wywody stwierdzeniem m. in. ważnego faktu, że ludność wschodniej części Rzeczy
pospolitej wzrosła b. silnie metylko w od
setkach w stosunku do bardzo słabego za
ludnienia 1921 r., ale i absolutnie. Chodzi tu o bardzo wielkie masy ludności. Gęstość rozmieszczenia punktów, która wyraża przy
rost ludności w stosunku do powierzchni, jest na bardzo wielkich przestrzeniach na wschodzie znaczniejsza, aniżeli w większości powiatów w pozostałych częściach Polski, oczywiście z wyjątkiem okręgów przemysło
wych.
Tak wielka różnorodność natężenia przy
rostu w różnych częściach Państwa nie jest wynikiem wyłącznie ani nawet głównie różnic przyrostu naturalnego, lecz przedewszystkiem różnic kierunku i natężenia ruchu wędrow
nego, co szczególnie wyraziście występuje na mapkach, wyrażających nadwyżkę
immi-patrjacyjnv ä'w'wił pomiędzy stanem ludności początkowym i końcowym zadania nie rozwiązuje, gdyż szybki przyrost 2 *2ay ’ -BChodmch wyjazdy Niemców-optantów dotyczą okresu bezpośrednio po spisie 1921 r,
m°żtio było rozbić u »"po wiaty * ^Óru^ zarówno w tablicach, jak na mapach, potraktowano jako całość, gdyż ludności.z 1919 r. vie
StEFAN SZULC
Przyrost ludności. 192T —1981 Accroissement de la population. 1921—1^1
'ttjlo**no w 6w'it Karta jratmntm Of J u
6 Przyrost mniej niż i ooo osób
• n. 2000 osób
■ Ubytek mniej niż i ooo osób
„ 2000 OSÓb
Accroissement' de mains de i ooo personnel
„ de 2000 personnes
Decroissement de mains de i ooo persotmes
„ de soon per sc. iw es
Przyrost (w wielkich miastach) ioooo osób — Accroissemcnl (dans Its gran des villesj de joooo personnes