Model samoregulowanego uczenia się motorycznego

Przedstawiony zakres kategorii działań samoregulacyjnych w modelu samo-regulacji uczenia się, zaczerpniętym z prac Simonsa i De Jonga (De Jong 1994; De Jong, Simons 1988, 1990; Simons, De Jong 1992), oraz założenia poz-nawcze teorii schematów Schmidta (1975, 1988, 1991) zostały przyjęte jako podstawa opracowanego modelu samoregulowanego uczenia się motorycz-nego, który został nazwany strategią programowania wewnętrznego (SPW) (Guła-Kubiszewska 2000, 2002, 2004, 2005) (tab. 1).

W modelu SPW powiązano kategorie działań samoregulacyjnych modelu Simonsa i De Jonga z założeniami teorii schematów Schmidta (tab. 2).

Strategia programowania wewnętrznego ze względu na działania związane z regulacją wyobrażenia motorycznego została opracowana w dwu warian-tach: jako strategia poznawcza i metapoznawcza (tab. 3).

Strategia poznawcza programowania wewnętrznego różni się od wariantu metapoznawczego regułą dotyczącą regulacji wyobrażenia motorycznego. W pierwszym wypadku należy podjąć działania programujące wyobrażenie motoryczne (funkcja programująca wyobrażeń motorycznych), natomiast w drugim – działania samoregulujące to wyobrażenie (funkcja regulująca wyobrażeń motorycznych). Według założeń modelu uczący się, chcąc opa-nować nową czynność ruchową i stosując SPW, staje się swoim nauczycielem. Przyjęto, że zgodnie z zasadą ekonomii poznawczej teorii Schmidta uczeń będzie w procesie uczenia się wybierał sposób najprostszy i najskuteczniejszy (schematy mającharakterogólny isąaktywizowanew różnychsytuacjach,

TABELA 1. Model strategii programowania wewnętrznego do nauki czynności motorycznych

Reguła nadrzędna – wyobrażenie algorytmu strategii uczenia się: – przedpierwszymwykonaniemzadania–zastosowaniepierwszychtrzechreguł

podrzędnych,

– każde kolejne wykonanie – stosowanie reguł adekwatnie do efektów uczenia się. 1. Motywacja

2. Wyobrażenie motoryczne

3. Regulacja wyobrażenia motorycznego Reguły podrzędne

TABELA 2. Elementy modelu samoregulacji i teorii schematów w modelu strategii programowania wewnętrznego

Kategorie działań samoregulacyjnych Założenia teorii schematów

Przygotowanie uczenia się: obejrzenie filmu motywacyjnego, poznanie regulatorów uczenia się (program komputerowy, modele przestrzenne, rysunkowe, dyktafon) – reguła 1

dane początkowe o środowisku, pozycji ciała oraz okolicznościach działania

Organizowanie uczenia się: wyobrażenie planu i programu czynności ruchowej (w różnym tempie i perspektywach) – reguła 2

praktyka mentalna: dane o aspektach ruchu (siła, szybkość, kierunek), etap poznawczy, uogólniony program motoryczny Procesy regulacyjne: opis zadania, modelowanie

przebiegu ruchu, ustalenie wzorca programu ruchowego – reguła 3

praktyka mentalna: dane o osiągnięciach, schemat przypominania (przywołania), sprzężenie zwrotne zewnętrzne Ocena osiągnięć: po pierwszym wykonaniu

praktycznym dowolne stosowanie kategorii samoregulacyjnych – reguła 2, 3, 4

dane o sensorycznych konsekwencjach ruchu, sprzężenie zwrotne zewnętrzne i wewnętrzne, schemat rozpoznawania, etap kojarzeniowy, kontrola z pętlą zamkniętą Kierowanie motywacją i koncentracją: dążenie

do celu – płynność ruchu, rozciąganie i rotacja kręgosłupa, rozluźnienie mięśni – reguła 4

dane o wyniku działania, etap automaty-zacji, kontrola ruchów z pętlą otwartą

TABELA 3. Warianty modelu strategii programowania wewnętrznego

Strategia poznawcza (SP) Strategia metapoznawcza (SMP) 1. Motywacja.

2. Wyobrażenie motoryczne: – ogólnego celu działania, – programu zadania ruchowego. 3. Programowanie wyobrażenia

motorycznego: – opis słowny ruchu

(ciche czytanie opisu zadania, słuchanie opisu z dyktafonu, słuchanie opisu komputerowego), – obraz zadania ruchowego

(oglądanie schematu rysunkowego, kinogramu rysunkowego,

kinogramu komputerowego), – zapisany program zadania ruchowego

(oglądanie rysunków z opisem, kinogramu rysunkowego ze skróconym opisem, oglądanie filmu komputerowego).

4. Działanie praktyczne – ćwiczenie.

1. Motywacja.

2. Wyobrażenie motoryczne: – ogólnego celu działania, – programu zadania ruchowego. 3. Samoregulacja wyobrażenia

motorycznego:

– werbalizacja zewnętrzna zadania (ułożenie kart z opisem zadania i głośne przeczytanie, nagranie opisu na dyktafon i odsłuchanie, jw. do mikrofonu komputerowego), – modelowanie przestrzenne przebiegu

ruchu (ułożenie kart z rysunkami, modelowanie ruchu na „pajacykach”, animacja komputerowa),

– ustalenie wzorca zadania ruchowego (napisanie przebiegu ruchu, rysowanie kinogramu na „pajacykach”, tworzenie filmu animowanego w grafice komputerowej).

dlatego wykorzystują prawdopodobnie mniej złożone procedury). Nabywanie umiejętności ruchowych można wzbogacić podczas nauczania odpowiednią organizacją zajęć praktycznych, instruktażem i wykorzystaniem sprzężenia zwrotnego. W samoregulowanym uczeniu się motorycznym uczący się sam organizuje sobie sytuację uczenia się. Efekty motoryczne będą zależały od wyboru strategii odpowiedniej do materiału, który uczeń ma opanować. Za-daniem nauczyciela jest więc wyposażenie ucznia w umiejętności posługi-wania się różnymi strategiami uczenia się adekwatnie do zadania. Przedsta-wiony wariant poznawczy i metapoznawczy SPW ma na celu rozwinięcie aktywności strategicznej ucznia na drodze opanowania różnych procedur re-gulujących wyobrażenie motoryczne przed wykonywaniem zadania rucho-

TABELA 4. Procedura działań regulujących wyobrażenie motoryczne w SPW

Strategia poznawcza SPW Strategia metapoznawcza SPW

Reguła 3.

Programowanie wyobrażenia motorycznego Procedura I:

– opis słowny ruchu:

ciche czytanie opisu zadania, – obraz zadania ruchowego:

oglądanie schematu rysunkowego, – zapisany program zadania ruchowego:

oglądanie rysunków z opisem. Procedura II:

– opis słowny ruchu:

słuchanie opisu z dyktafonu, – obraz zadania ruchowego:

kinogram rysunkowy,

– zapisany program zadania ruchowego: kinogram rysunkowy ze skróconym opisem.

Procedura III: – opis słowny ruchu:

słuchanie opisu komputerowego, – obraz zadania ruchowego:

kinogram komputerowy,

– zapisany program zadania ruchowego: oglądanie filmu komputerowego.

Reguła 3.

Samoregulacja wyobrażenia motorycznego Procedura I:

– werbalizacja zewnętrzna zadania: ułożenie kart z opisem zadania i głośne przeczytanie,

– modelowanie przestrzenne przebiegu ruchu:

ułożenie kart z rysunkami,

– ustalenie wzorca zadania ruchowego: opisanie przebiegu ruchu.

Procedura II:

– werbalizacja zewnętrzna zadania: nagranie opisu na dyktafon i odsłuchanie, – modelowanie przestrzenne

przebiegu ruchu:

modelowanie ruchu na „pajacykach”, – ustalenie wzorca zadania ruchowego: rysowanie kinogramu na „pajacykach”. Procedura III:

– werbalizacja zewnętrzna zadania: nagranie opisu zadania do mikrofonu komputerowego,

– modelowanie przestrzenne przebiegu ruchu: animacja komputerowa programu ruchu,

– ustalenie wzorca zadania ruchowego: tworzenie filmu animowanego w grafice komputerowej.

wego i podczas niego. Procedury te stanowią szczegółowe rozwiązania dla reguły programowania wyobrażenia motorycznego (opis słowny ruchu, obraz zadania ruchowego, zapisany program zadania ruchowego) lub dla reguły samoregulacji wyobrażenia motorycznego (werbalizacja zewnętrzna, mode-lowanie przestrzenne, ustalenie wzorca zadania ruchowego). Możliwości łączenia działań dla poszczególnych procedur strategii poznawczej i meta-poznawczej przedstawia tabela 4.

Strategia poznawcza nastawiona jest na aktywizowanie schematu przy-wołania w celu coraz lepszego programowania wzorca ruchu. Występujące sprzężenie zwrotne zewnętrzne ma charakter niewerbalny i sprzyja coraz lepszemu zapamiętywaniu wewnętrznej reprezentacji umiejętności (uogólnio-nego programu motorycz(uogólnio-nego). Uczenie się jest związane z przechowywa-niem w pamięci najlepszego wzorca programu motorycznego po każdej kolejnej próbie.

Strategia metapoznawcza skierowana jest na aktywizowanie schematu przywołania w celu korygowania programu działania. Wiedza o efektach werbalnego sprzężenia zwrotnego sprzyja dokonywaniu poprawek w repre-zentacji pożądanego zachowania. Po każdym działaniu samoregulacyjnym reprezentacja wewnętrzna ruchu podlega korekcie. Jej dostrajanie dzięki samo-instrukcjom pozwala uczącemu się na rejestrację wielu drobnych błędów, które może on odkryć bezpośrednio i stara się usunąć w próbie następnej. Uczenie się zachodzi dzięki szukaniu coraz lepszej strategii odpowiedzi w ko-lejnych powtórzeniach.

Aby ułatwić uczenie się strategii i zwiększyć prawdopodobieństwo osiąg-nięcia sukcesu w ich stosowaniu, wykorzystano metodę i narzędzia związane z nauczaniem programowanym.

Nauczanie programowane to określona procedura kształcenia, w której ma-teriał jest organizowany w sekwencje i małe jednostki (Dembo 1997). Działa ono jak zestaw samokształceniowy, prezentujący nauczany materiał w sta-rannie zaplanowanej kolejności i wymagający od ucznia reagowania przez wypełnianie luk i wybieranie odpowiedzi. Po każdej reakcji następuje natych-miastowe podanie informacji zwrotnej. Nauczanie programowane w edukacji szkolnej ma na celu usprawnienie procesu uczenia się w warunkach klasy szkolnej, gdyż pozwala prezentować nawet najtrudniejsze zagadnienia ma-łymi porcjami, które każdy uczeń może przyswoić we własnym tempie. W tej formie kształcenia nauczyciel – za pośrednictwem programu – nadaje czyn-ności uczenia się pożądaną strukturę i kierunek oraz wprowadza w tę struk-turę zmiany, które zapewniają empirycznie wcześniej określone, wysokie i względnie stałe prawdopodobieństwo osiągnięcia przez uczniów założonego wyniku (Kruszewski 1972). Program ma za zadanie nadać czynności ucze-

nia się określoną strukturę. Składa się ona z zadań elementarnych, których układ ustalony lub zmieniający się według zbioru reguł zapewnia taki kieru-nek czynności uczenia się, aby z przewidzianym wysokim prawdopodobień-stwem osiągnąć założony wynik (Kupisiewicz 1971; Kruszewski 1972; Słom-kiewicz 1972).

Badania nad nauczaniem programowanym nie przyniosły spodziewanych pozytywnych rezultatów, gdyż nie spełniło ono w praktyce pokładanych w nim nadziei. Bardziej skuteczne okazało się, oparte na takich samych pra-widłowościach uczenia się, nauczanie wspomagane komputerowo. Komputer pełni rolę nauczyciela, gdyż podaje informacje, daje możliwości ćwiczenia, ocenia osiągnięcia uczniów i dostarcza dodatkowe możliwości uczenia się. Nauczanie wspomagane komputerowo daje możliwość efektywniejszego za-stosowania prawidłowości stanowiących podstawę nauczania programowa-nego (Dembo 1997).

Nauczanie programowane przyjęło się przede wszystkim w przedmiotach o charakterze teoretycznym, jednakże na przełomie lat 60. i 70. XX w. zaczęto badać również możliwości zastosowania tej metody w procesie wychowania fizycznego. Zgodnie z jej założeniami zadania ruchowe, będące przedmiotem uczenia się, zostały przedstawione za pomocą odpowiednio przygotowanego programu (broszury lub tablice z odpowiednimi instrukcjami). Program do uczenia się nowej czynności ruchowej stanowił precyzyjnie uporządkowany liniowy ciąg ćwiczeń metodycznych i czynności, prowadzących najkrótszą drogą do opanowania nowych umiejętności ruchowych (Strzyżewski 1986; Czabański 1991). Program realizowany był z wykorzystaniem przedmiotów spełniających rolę regulatora ruchów ćwiczącego i miernika dobrze lub źle wykonanego zadania ruchowego. Regulatory te umożliwiały uczniowi samo-dzielną ocenę jego działania bezpośrednio po zakończeniu ćwiczenia i właś-ciwe pokierowanie dalszymi krokami w toku uczenia się. W przeprowadzonym eksperymencie zastosowano dwa narzędzia opracowane zgodnie z modelem nauczania programowanego. Film „Strategia Programowania Wewnętrznego” (Guła-Kubiszewska 1996b) do nauki czynności ruchowych był stosowany w realizacji reguł 1, 2 SPW (motywacja, wyobrażenie motoryczne). Opraco-wany specjalnie do badań program komputerowy „Komputerowa animacja motoryki człowieka. Opracowanie programu do nauki czynności ruchowych” (Guła-Kubiszewska 1999) wykorzystywano w realizacji reguł 1, 2, 3 (moty-wacja, wyobrażenie motoryczne, regulacja wyobrażenia motorycznego), jednak najważniejszą rolę pełnił w procesach regulujących wyobrażenie mo-toryczne i działaniach oceniających osiągnięcia momo-toryczne, związane z opa-nowaniem nowego zadania ruchowego.