Models of rural development from the theoretical perspective
Zarys treści: Celem artykułu jest przegląd i systematyzacja głównych koncepcji teoretycznych rozwoju
obszarów wiejskich, przy jednoczesnym uwzględnieniu czynników rozwoju wskazywanych w tych mo-delach i teoriach. Szczególną uwagę zwrócono na koncepcję rozwoju zrównoważonego. W pracy doko-nano próby określenia odpowiedniego systemu wskaźników i miar, za pomocą których możliwe jest mo-delowanie procesu rozwoju zrównoważonego.
Słowa kluczowe: rozwój regionalny, czynniki rozwoju regionalnego, neoklasyczne modele rozwoju,
roz-wój zrównoważony.
Wprowadzenie
Obszary wiejskie Unii Europejskiej stanowią 91% powierzchni ogółem. Za-mieszkuje je ponad 56% ludności 27 państw członkowskich. W Polsce ich udział wynosi 93% powierzchni kraju. Dominacja obszarów wiejskich wpływa w zna-czącym stopniu na jakość życia całego społeczeństwa, ponieważ obszary te posia-dają wiele dóbr publicznych, cennych przyrodniczo, społecznie i ekonomicznie. Jednocześnie obszary wiejskie charakteryzują się głębokimi społecznymi i ekono-micznymi dysparytetami w stosunku do regionów wysoko zurbanizowanych (Ku-likowski 2012). Taka sytuacja powoduje, że w dalszym ciągu utrzymują się w tych regionach struktury kryzysogenne (zjawiska problemowe). Łagodzenie dyspary-tetów społeczno-gospodarczych wymaga podjęcia niezbędnych działań, w tym również w społecznościach lokalnych, opracowania specjalnych programów roz-woju, projektów i koncepcji w oparciu o endogeniczny potencjał obszarów wiej-skich oraz środki funduszy UE. Od początku lat 90. XX w. zauważa się nowe ten-dencje we Wspólnej Polityce Rolnej (WPR), polegające na zwracaniu coraz więk-szej uwagi na rozwój obszarów wiejskich w ujęciu kompleksowym, jako miejsca życia i pracy jego mieszkańców, a nie tylko sektora rolnego. Wcześniej WPR da-wała zdecydowany priorytet organizacji wspólnych rynków rolnych, w tym wyso-kim subsydiom podtrzymującym ceny i opłacalność produkcji wielu surowców rolnych. Większe zainteresowanie obszarami wiejskimi wynika również z
nawar-stwienia się problemów strukturalnych: społecznych i gospodarczych, które opóź-niają ich długotrwały i intensywny rozwój (Bański i Czapiewski 2009).
Współczesne nauki ekonomiczne, geografi czne i socjologiczne dążą do wyjaś-niania zjawisk i procesów występujących w gospodarce, w tym rolnictwie. W tym celu powstają uniwersalne teorie i modele mające praktyczne zastosowanie. Jed-nak mimo to nie udało się na przełomie XX i XXI w. wypracować spójnej kon-cepcji określającej czynniki i charakter cykliczności na rynku rolnym (Stępień 2011).
Celem pracy jest przegląd i systematyzacja głównych koncepcji teoretycznych i modeli rozwoju regionalnego odnoszących się do obszarów wiejskich, z jedno-czesnym uwzględnieniem czynników rozwoju wskazywanych w tych modelach i teoriach. Przegląd koncepcji i modeli rozwoju dotyczy okresu powojennego, od lat50. XX w. do czasów współczesnych. W pracy dokonano próby określenia od-powiedniego systemu wskaźników i miar, za pomocą których możliwe jest mo-delowanie procesu rozwoju zrównoważonego. Szczególny akcent położono na wiz-ję i modele rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich we Wspólnej Polityce Rolnej w Europie oraz w Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Pojęcie rozwoju oraz procesu modelowania
Zgodnie z defi nicją Słownika języka polskiego rozwój oznacza „proces przeo-brażeń, zmian, przechodzenia ze stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych mniej doskonałych do stanów bardziej dosko-nałych” (Słownik… 1985, s. 131). Według B. Piontek (2010, s. 118) rozwój „mo-że służyć bądź nie służyć człowiekowi i mo„mo-że być na różne sposoby zawłaszczany”. Podobną defi nicję przedstawił J. Hausner (2004, s. 7), w której rozwój rozumiany jest „jako ukierunkowana zmiana dokonująca się w gospodarce i kulturze zgod-nie z przyjętą aksjologią, czyli respektująca określone zasady, wartości”. Według J. Siemińskiego (2001) rozwój to proces przemian, w którym dany układ prze-chodzi przez poszczególne etapy od form i stanów prostych, mniej złożonych do form bardziej złożonych i doskonałych. Tak rozumiane pojęcie rozwoju zbliża do postępu, zmiany na lepsze, doskonałości i wzrostu. T. Borys (2010, s. 60) kon-kretyzuje rozumienie rozwoju jako „kategorii podstawowej i fundamentalnej (…) w praktyce życia społecznego, gospodarczego i politycznego”. Uważa również, że jest to „proces zmian ocenianych pozytywnie z punktu widzenia określonego sys-temu wartości”. W najnowszej literaturze przedmiotu rozgranicza się pojęcie roz-woju i postępu, tj. przy stosowaniu terminu „rozwój” nie stosuje się wartościowa-nia, lecz podkreśla ciągłość i porównywalność kolejnych faz przemian. Stosowa-nie terminu „postęp” związane jest z oceniaStosowa-niem pod względem jakościowym (Sie-miński 2001).
Hierarchia celów rozwojowych jest bardzo ważną kwestią związaną z defi nicją rozwoju. Cele rozwojowe powinny być dostosowane do etapu rozwoju oraz uwa-runkowań lokalnych, przyrodniczych i gospodarczych. Ich wartościowanie umoż-liwiają aksjomaty i przyjęte wartości. Rozwój oparty na konkretnym systemie war-tości nazywany jest przez Z. Sadowskiego (2005) rozwojem
społeczno-gospodar-czym. Wybór odpowiednich systemów wartości i przestrzeganie stadiów rozwoju jest gwarancją sukcesu. Przy czym może zaistnieć rozbieżność między sferą real-ną, w której zachodzą aktualne procesy zmian, a teoretycznymi koncepcjami i mo-delami rozwoju. Oznacza to, że normatywne kształtowanie rozwoju nie może ograniczać się tylko do jednej koncepcji, modelu rozwoju.
We współczesnej metodologii badań nauk ekonomiczno-geografi cznych nas-tąpiło rozszerzenie zakresu badań metodologicznych o funkcję modeli oraz ana-logię w procesie poznawczym. Przyjmuje się, że teorie i modele stanowią zwień-czenie wszelkich procedur badawczych i ostateczną reprezentację poznania nau-kowego. Podkreśla się znaczenie modeli i teorii naukowych, zaliczając je do „ope-ratorów poznawczych”. Modele w nauce pełnią funkcję: opisową (jak jest?), wyjaś-niającą (dlaczego?), utylitarną (jakie korzyści?) i prognostyczną (jak będzie?). W kla-sycznej koncepcji model związany jest z procesami poznawczymi o charakterze metody analogii, tj. podobieństwa strukturalnego, czyli izomorfi zmu pomiędzy przedmiotem a jego odwzorowaniem (Apostel 1960). Model w naukach empi-rycznych pełni różnorodne i złożone funkcje. Wśród funkcji tych L. Apostel wy-mienia: tworzenie teorii, upraszczanie, redukcję, rozszerzanie, uprawomocnienie, wyjaśnianie, konkretyzację, uogólnianie i eksperymentowanie. Amerykański fi lo-zof P. Achinstein (2004) wyróżnił model analogowy, zwany też modelem teore-tycznym, który ma za zadanie rozwiązać problem i może/powinien ukazywać po-dobieństwo między modelowanym układem empirycznym a innymi układami empirycznymi. Oznacza to, że ta sama funkcja opisująca jeden aspekt modelu, opisuje jednocześnie inne podobne układy empiryczne. Modele są konstruowane na bazie teorii podstawowych w celu ukazania wewnętrznej struktury i mecha-nizmu układu empirycznego. Modele mają charakter aspektowy, a ich konstruo-wanie jest relatywizowane do problemu badawczego i do wymaganego stopnia dokładności jego rozwiązania. Jak podkreśla Z. Chojnicki (1966, s. 11), istotne jest przy tym, aby teoria przyjęta jako model należała do lepiej poznanej dziedzi-ny niż pole badania, do którego jest zastosowadziedzi-ny. Wykrywanie i formułowanie hipotez odbywa się na drodze przyjęcia lub stwierdzenia analogii. Operacje do-tyczące analogii polegają na znalezieniu pewnych podobieństw w strukturze związ-ków funkcjonalnych zjawisk lub na podstawie pewnych teoretycznych założeń. Koncepcje rozwoju obszarów wiejskich
Pojęcie koncepcji (z jęz. łac. conceptio) jest konstrukcją teoretyczną i oznacza: ujęcie, spostrzeżenie, zbiór. Koncepcja może być stosowana w dwóch wymiarach, w pierwszym jako idea, pomysł, inspiracja oraz jako pogląd, przekonanie, zapatry-wanie i przesłanie. W drugim wymiarze koncepcja to zamierzenie, inicjatywa, plan oraz program, schemat i scenariusz (Siemiński 1996, s. 127). Koncepcja rozwoju – to całościowy, spójny sposób wyjaśniania mechanizmu rozwoju regionalnego. Me-chanizm ten można zdefi niować jako sposób oddziaływania czynników rozwoju na zmiany społeczne, gospodarcze, ekologiczne i przestrzenne w regionie (Brol 2006).
Koncepcje rozwoju obszarów wiejskich nawiązują do następujących teorii: mo-dernizacji, rozwoju zależnego, ekorozwoju, rozwoju zrównoważonego, rozwoju kapitału społecznego, aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnych, inicjatyw spo-łecznych, strategii rozwoju lokalnego, rozwoju endogennego oraz wielofunkcyj-nego rozwoju obszarów wiejskich (Domański 2009). Do badań obszarów wiej-skich zastosowano nowe podejście analityczne, w którym obszary wiejskie nie są rozpatrywane w kategoriach agrocentrycznych. Podejście to wynika przede wszyst-kim z narastania procesów deagraryzacji, rozumianej jako spadek znaczenia rol-nictwa dla gospodarki wiejskiej oraz lokalnej społeczności i kultury wsi. Takie uję-cie badań wynika również z wysokiego poziomu heterogenizacji struktury zatrud-nienia i struktury społecznej obszarów wiejskich.
Jedną z najważniejszych koncepcji rozwoju obszarów wiejskich jest koncep-cja rozwoju wielofunkcyjnego. Pod tym pojęciem rozumie się odejście od trakto-wania obszarów wiejskich jako obszarów monofunkcyjnych, na których rolnic-two i produkcja surowców rolniczych stanowi dominującą lub jedyną funkcję tradycyjnej gospodarki rolnej. Zdaniem M. Kłodzińskiego (2010) wielofunkcyj-ny rozwój wsi to umiejętność wkomponowania w wiejską przestrzeń dodatko-wych funkcji pozarolniczych. W Polsce po raz pierwszy na rozwój wielofunkcyjny obszarów wiejskich zwracał uwagę J. Kostrowicki (1976) w artykule Obszary wiej-skie jako przestrzeń wielofunkcyjna, jednakże ze względów politycznych tezy te nie spotkały się z należytym odzewem. Koncepcja rozwoju wielofunkcyjnego pojawi-ła się w Polsce w latach 90. XX w. m.in. z uwagi na kryzysową sytuację gospodar-ki rolnej, związaną z prywatyzacją sektora państwowego i wynikających z tych przemian problemów społecznych. Dodatkowo na obszarach wiejskich narastały procesy depopulacji oraz następowała deformacja struktur demografi cznych w wy-niku koncentracji pozarolniczej działalności gospodarczej w miastach w latach 70. i 80. XX w. W dokumentach rządowych z lat 90. (Strategia dla Polski, w założe-niach polityki społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa gospodarki żywnościowej do roku 2000) zastosowano nowe podejście, polegające na zrozumieniu, że dla ob-szarów wiejskich równie ważne jak rolnictwo są pozarolnicze działy gospodarki oraz tworzenie nowych miejsc pracy w zawodach pozarolniczych lub związanych z rolnictwem bądź jego otoczeniem. Wielofunkcyjność obszarów wiejskich nie polega tylko na rozwoju pozarolniczych miejsc prac, ale na traktowaniu proble-mów wsi i jej otoczenia kompleksowo. M. Szczurowska i in. (2005, s. 50) pod-kreślają, że „modernizacja rolnictwa możliwa będzie tylko dzięki uwolnieniu z gos-podarstw siły roboczej, która powinna znaleźć zatrudnienie w innych zawodach”. Wielofunkcyjność obszarów wiejskich odzwierciedla się w pełnieniu wielu istot-nych funkcji (ryc. 1). Na obszarach wiejskich obok gospodarki rolnej ważną rolę pełni: nowoczesny przemysł, działalność usługowa, turystyka i wypoczynek oraz mieszkalnictwo (Ermann i Hock 2004). Za J. Wilkinem (2009) należy podkreślić, że wieś wielofunkcyjna (wieś żywotna) jest niezbędnym warunkiem utrzymania wielofunkcyjnego rolnictwa. Wspieranie rozwoju wsi służy więc także rolnictwu. Należy podkreślić, że rozwój wielofunkcyjny obszarów wiejskich powinien dos-tosować się do lokalnych uwarunkowań przyrodniczych oraz możliwości, potrzeb społecznych i gospodarczych regionu. W praktyce oznacza to, że nie zawsze i
wszę-dzie można wprowadzać tę koncepcję rozwoju, tzn. wyłączając obszary leśne, wod-ne, chronione i kulturowo cenne.
Ryc. 1. Wielofunkcyjność obszarów wiejskich. Źródło: opracowano na podstawie: Creating... (2004).
Multifunctionality of rural areas. A. economic function (agricultural, forest, industrial production), B. ecological function (protection and landscape management), C. housing function (trade and service), D. social function (support of rural population).
Source: own compilation on: Creating… (2004).
Kolejną ważną koncepcją rozwoju obszarów wiejskich, a zarazem najważniej-szym wyzwaniem współczesnego świata, jest koncepcja rozwoju zrównoważone-go i trwałezrównoważone-go (sustainable development). O potrzebie stosowania ograniczeń w prze-mianach gospodarczych, aby nie naruszały środowiska naturalnego, informował m.in. ekonomista, noblista J. Stiglitz (2004, s. 142) „bytowanie przyszłych poko-leń nie może odbywać się kosztem obecnych” oraz D. Jeff rey „samoregulujące się siły gospodarki rynkowej powinny się kierować nadrzędnymi zasadami sprawied-liwości społecznej oraz regulacjami w zakresie ochrony środowiska” (Sachs 2007). Podobnie Z. Sadowski (2005) uważa, że rozwój gospodarczy powinien służyć po-prawie losu i warunków życia całego społeczeństwa, a nie tylko jego części. Warun-kiem sustainable development jest umiejętność rozwojowego przekraczania granic wzrostu danej społeczności, tzn. aby z wyprzedzeniem przygotowywać edukacyj-ne i naukowo-techniczedukacyj-ne przesłanki rozwojowego przekraczania tych granic wzros-tu (Michnowski 2006).
Model zrównoważonego rozwoju ma na celu stworzenie stanu zrównoważe-nia na obszarach wiejskich zarówno w strefi e ekonomicznej i społecznej, jak i śro-dowiska przyrodniczego i wynika z przyjęcia zasad ładu zintegrowanego. Według K. Malika (2004) rozwiniętą formą ładu zintegrowanego jest kompleks pięciu wy-miarów: społeczno-instytucjonalnego, politycznego, ekonomicznego, przyrodni-czego i przestrzennego. Ład społeczno-instytucjonalny odnosi sie do trwania spo-łeczeństwa w poczuciu integracji i jedności społecznej, a kształtowany jest w wy-niku zrównoważenia gospodarki i systemu wartości. Ład przyrodniczy określa ta-kie użytkowanie dóbr i usług środowiskowych, które nie naruszają równowagi łańcucha ekologicznego, a utrzymują produktywność ekosystemów (Borys 2010). Sposób przenikania się elementów ładu zintegrowanego opiera się na trzech ła-dach głównych (społecznym, ekonomicznym oraz przyrodniczym) oraz dwóch
ładach szczegółowych (ład instytucjonalny i przestrzenny). Przenikanie się ładów umożliwia realizację koncepcji zrównoważonego rozwoju (ryc. 2).
Ryc. 2. Przenikanie się ładów w wymiarze zintegrowanym.
Źródło: opracowano na podstawie: M. Adamowicz i A. Smarzewska (2009).
Penetration of order in integrated dimension.
A. spatial order, B. political order, C. social order, D. natural order, E. economic order Source: own compilation on: M. Adamowicz i A. Smarzewska (2009).
Konstrukcja modelu rozwoju zrównoważonego M. Adamowicza i A. Sma-rzewskiej (2009) oparta została na zestawie kategorii cech rozwojowych i odnosi się do terminów: trwałość i zrównoważenie. Model opiera się na dwóch cechach trwałości: wrażliwej i silnej. W modelu rozwoju zrównoważonego ład zintegrowa-ny przemieszcza się w przestrzeni między płaszczyzną o „ograniczonej substytucji kapitałów” (odzwierciedla wrażliwą zasadę trwałości) a płaszczyzną zwaną „kom-plementarność kapitałów” (odzwierciedla silną zasadę trwałości). Wrażliwa zasada trwałości oznacza ograniczoną substytucję kapitału antropogenicznego i przyrod-niczego i opiera się na ostrożnej eksploatacji zasobów naturalnych. Zasada trwa-łości uwzględnia komplementarność kapitałów, wyklucza natomiast ich substy-tucyjność (ryc. 3).
Ryc. 3. Model rozwoju zrównoważonego.
Źródło: opracowano na podstawie: M. Adamowicz i A. Smarzewska (2009).
Model of sustainable development. A. spatial order, B. political order, C. social order, D. natural order, E. economic order, I. Limited substitution of capital, II. Complementarity of capital. Source: own compilation on: M. Adamowicz i A. Smarzewska (2009).
Tabela 1. Wykaz wskaźników wymiaru przyrodniczego, ekonomicznego, przestrzennego i spo-łecznego oceniających stopień rozwoju zrównoważonego
Wskaźniki oceniające ład przyrodniczy i przestrzenny Dziedzina
X1 Udział gruntów leśnych w powierzchni ogółem (%)
ochrona przyrody X2 Udział odnowień leśnych i zalesień w ogólnejpowierzchni lasu (%)
X3 Udział obszarów chronionych w powierzchni ogółem (%)
X4 Zużycie wody przez gospodarstwa domowe na 1000 mieszkańców (dam/rok)
kształtowanie stosunków wodnych X5 Nakłady inwestycyjne na ochronę wód i gospodarkę ściekową na jednego mieszkańca (zł)
X6 Ludność korzystająca z sieci wodociągowej (%)
X7 Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej (%) Wskaźniki oceniające ład ekonomiczny
X8 Udział pracujących w usługach (%) zatrudnienie
X9 Dochody na 1 mieszkańca (zł) budżet gminy
X10 Wydatki budżetu gminy na 1 mieszkańca (zł)
przedsiębior-czość
X11 Udział wydatków inwestycyjnych samorządu w wydatkach ogółem (%)
X12 Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców
X13 Długość sieci wodociągowej na km2 powierzchni
infrastruktura techniczna X14 Długość sieci kanalizacyjnej na km2 powierzchni
X15 Długość sieci gazowej na km2 powierzchni
X16 Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem (%) rolnictwo
X17 Udział gruntów ornych w powierzchni użytków rolnych (%) X18 Powierzchnia użytków rolnych na 1 mieszkańca (ha)
X19 Powierzchnia gospodarstw ekologicznych (%)
Wskaźniki oceniające ład społeczny
X20 Wskaźnik obciążenia ekonomicznego
demografia
X21 Współczynnik przyrostu naturalnego (‰)
X22 Przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku 65 lat
X23 Współczynnik dzietności/ Zgony niemowląt
X24 Udział wydatków z budżetu gminy na oświatę i wychowanie (%)
edukacja X25 Liczba dzieci w przedszkolach na 100 dzieci
X26 Stopa zatrudnienia (liczba pracujących na 1000 mieszkańców) aktywność
ekonomiczna mieszkańców
X27 Udział pracujących w liczbie mieszkańców w wieku produkcyjnym (%)
X28 Stopa bezrobocia (%) ubóstwo
i wykluczenie społeczne X29 Wydatki z budżetu gminy na opiekę społeczną na 1 mieszkańca (zł)
X30 Wydatki z budżetu gminy na oświatę i wychowanie na 1 mieszkańca (zł)
poziom życia mieszkańców
X31 Wydatki z budżetu gminy na ochronę zdrowia na 1000 mieszkańców (zł)
X32 Wydatki z budżetu gminy na kulturę i sport na 1000 mieszkańców (zł) X33 Wydatki z budżetu gminy na ośrodki kultury na 1 mieszkańca (zł) X34 Wydatki z budżetu gminy na kulturę i sztukę na 1 mieszkańca (zł)
X35 PKB na 1 mieszkańca
W pracy dokonano próby określenia odpowiedniego systemu wskaźników i miar, za pomocą których możliwe jest modelowanie procesu rozwoju zrówno-ważonego (tab. 1). Wyselekcjonowane wskaźniki pochodzą z „długiej listy” ników zrównoważonego rozwoju (Borys 2005, Adamowicz 2004). Zestawy wskaź-ników tworzone są w celu kontroli zaleceń Globalnego Programu Działań (Agen-da 21) i służą do diagnozy i zarządzania obszarami w sferze przyrodniczej, spo-łecznej i ekonomicznej. System wskaźników zrównoważonego rozwoju UE skła-da się z dziesięciu obszarów tematycznych: rozwój społeczno-ekonomiczny, zrów-noważona produkcja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmiany demografi czne, zdrowie publiczne, zmiany klimatu oraz energia, zrównoważony transport, zaso-by naturalne, globalne partnerstwo oraz dobre rządzenie (Wskaźniki… 2011).
Istotnym elementem rozwoju obszarów wiejskich jest potrzeba jednakowego traktowania potrzeb społeczności lokalnych, środowiska przyrodniczego i kultu-rowego. Oznacza to umiejętność łączenia nowoczesności z tradycją, wartościami lokalnymi oraz odpowiednim gospodarowaniem zasobami przyrody. Ważne przy tym staje się zintegrowane działanie na wszystkich szczeblach administracji oraz efektywna współpraca między resortami a mieszkańcami obszarów wiejskich przy respektowaniu lokalnych wartości. Takie podejście ożywienia gospodarczego ob-szarów wiejskich, z wykorzystaniem lokalnych zasobów, tradycji i tożsamości wsi, wyznacza koncepcja odnowy obszarów wiejskich. W 1987 r. w Austrii odbył się Pierwszy Europejski Kongres Odnowy Wsi, na którym podkreślano zaangażowa-nie i konsultacje między władzami a społecznościami lokalnymi. Według R. Wil-czyńskiego (2003) odnowa wsi to zaplanowany i realizowany przez wiejską wspól-notę proces rozwoju, oparty na lokalnych zasobach i wykorzystujący zewnętrzne wsparcie. Pierwszy zarys całościowego programu odnowy wsi, dotyczący miejsca i roli obszarów wiejskich, przedstawiony został przez ECOVAST (Europejska Ra-da na Rzecz Rozwoju Wsi i Małych Miast) w 1991 r. Najważniejszym przesłaniem tego dokumentu było respektowanie trzech zasad w podejmowaniu działań roz-wojowych na wsi : 1) jednakowego traktowania dziedzictwa kulturowego i przy-rodniczego, 2) podejścia zintegrowanego i wieloaspektowego w działaniach oraz 3) zaangażowania mieszkańców w konsultowanie wszelkich programów i
przed-sięwzięć ich dotyczących (Europejski Ruch Odnowy Wsi... 1995). M. Wójcik (2010, s. 191) podkreśla znaczenie programu odnowy wsi w Polsce, ponieważ „realizuje on bardzo ważny cel, jakim jest budowa społeczności samorządowych, przy ogra-niczaniu negatywnego wpływu wielu społecznych zachowań, jako konsekwencji oddziaływania zarówno poprzedniego systemu politycznego (totalitarnego), jak i usieciowienia relacji w systemie masowym”. Działania odnowy obszarów wiejs-kich realizuje paradygmat rewitalizacji. W koncepcji rewitalizacji zawarte są rów-nież elementy węzłowe innych koncepcji, takich jak: ładu społeczno-ekonomiczne-go, ekorozwoju, aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnych. Głównym celem rewitalizacji obszarów wiejskich jest wzmocnienie potencjału ekonomicznego, wspieranie modernizacji infrastruktury technicznej i społecznej, zachowanie dzie-dzictwa historyczno-kulturowego oraz poprawa walorów estetycznych.
Modele i struktura polityki rozwoju obszarów wiejskich Unii Europejskiej
Rozwój obszarów wiejskich zajmuje ważne miejsce w polityce Unii Europej-skiej. Rolnictwo i leśnictwo mają nadal zasadnicze znaczenie w dziedzinie użyt-kowania gruntów oraz gospodarowania zasobami naturalnymi na obszarach wiej-skich, a także stanowią bazę dla różnicowania gospodarki na tych terenach. Wzmoc-nienie polityki rozwoju obszarów wiejskich jest zatem ogólnym priorytetem UE. Zmiany w podejmowaniu działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich na przes-trzeni XIX i XX w. przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Działania Wspólnej Polityki Rolnej na rzecz rozwoju obszarów wiejskich
Rok Nazwa Działanie
1969 Plan Mansholta
Prowadzenie w skali EWG jednolitej i konsekwentnej polityki strukturalnej poprzez:
- ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie,
- dostosowanie podaży do popytu tak, aby nie było nadwyżek żywności, - koncentracja przestrzenna gospodarstw,
- pomoc dla gospodarstw dysponującym odpowiednim potencjałem produkcyjnym,
- ograniczenie powierzchni użytków rolnych.
1970 Teoria rozwoju zrównoważonego Zasadniczym przesłaniem tej teorii jest zwrócenie uwagi na konieczność harmonijnego powiązania gospodarczych, społecznych i przyrodniczych aspektów rozwoju z potrzebami pokoleń obecnych i przyszłych. 1990 Wielofunkcyjny rozwój wsi
i rolnictwa
Odejście od traktowania obszarów wiejskich jako obszarów monofunkcyjnych. Wielofunkcyjny rozwój wsi to umiejętność wkomponowania w wiejską przestrzeń dodatkowych funkcji pozarolniczych.
1992–
1996 ReformaMc Sharry’ego
Program Mac Sharry’ego zapoczątkował zmiany systemowe Wspólnej Polityki Rolnej. Główne cele tej reformy to:
- obniżenie wartości wytwarzanych produktów rolnych o 15–30% (wprowadzono kontyngenty na mleko oraz system opłat kompensacyjnych),
- zachowanie niezbędnej liczby gospodarstw oraz wprowadzenie ekstensywnych metod upraw i hodowli mające na celu ochronę środowiska i zmniejszenie nadwyżek,
- dopłaty za odłogowanie ziemi, - wcześniejsza emerytura dla rolników.
1996 Deklaracja z Cork obszarów wiejskich, potwierdziła druga europejska konferencja w sprawie Najważniejszy cel deklaracji, tj. zrównoważony rozwój rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, która odbyła się w 2003 r. w Salzburgu.
2000-2006 Zasady WPR Agenda 2000
Celem tej polityki jest zwiększenie kontroli i wpływu na rozmiary