Wyróżniamy dwa podstawowe modele współczesnego rolnictwa (rys. 1). Pierwszy zwany monofunkcyjnym cha-rakteryzuje się dominacją jednego sposobu gospodarowania.
Występuje obecnie na polskiej wsi. Rolnicy nie wychodzą poza tradycyjne formy gospodarowania. Koncentrują się na hodowli i uprawach. Brak jest motywacji do pozyskiwania środków fi nansowych z innych źródeł (poza dopłatami unij-nymi).
Rys. 1. Trajektoria rozwoju rolnictwa w regionach rolniczych.
Źródło: opracowanie własne.
3RJRGD3U]HP\Vá3U]\URGD (3P) MODEL MONOFUNKCYJNY
[aktualny]
MODEL WIELOFUNKCYJNY
[lansowany]
MODEL ADAPTACYJNY
>SU]\V]áRĞFLRZ\@
REGION ROLNICZY
REGIONALIZACJA GLOBALIZACJA
Model monofunkcyjny wpisuje się od pokoleń w krajo-braz polskiej wsi. Widząc jego wady samorządy lokalne i regionalne zachęcają rolników, aby porzucali go. Przyjmują pogląd, iż proces rozwoju obszarów wiejskich zależy od po-zytywnych przekształceń strukturalnych w samym rolnic-twie, które mogą zostać pobudzone dzięki przedsiębiorczości ich mieszkańców [3].
Przeciwieństwem monofunkcyjnej struktury gospodar-czej regionów rolniczych staje się model wielofunkcyjny, który stanowi swoistą kombinację działalności rolniczej i pozarolniczej wykonywanej przez rolników lub członków gospodarstw domowych [2]. W myśl jego założeń gospo-darstwa rolne stają się wielofunkcyjnymi, gdy poszukują alternatywnych źródeł utrzymania, np. w obszarze usług turystycznych. Niekiedy są gospodarstwa rolne, które świad-czą usługi rzemieślnicze oraz zajmują się drobnym handlem [23].
Model wielofunkcyjny prowadzi do zrównoważonego rol-nictwa [1]. Jednym z jego celów jest poprawa warunków życia i pracy ludności [27]. Dokonuje się to między innymi poprzez wspieranie sektora pozarolniczego jak turystyka wiejska, co jest korzystne dla ludności oraz przyrody. Stwarza małym gospodarstwom rodzinnym szansę dalszego rozwoju [26].
Na rozwój rolnictwa mają wpływ trzy czynniki: pogodo-wy, przyrodniczy i przemysłowy (tzw. 3P). Zmiany aury po-godowej w ostatnich latach wpływają na produkcję roślinną i zwierzęcą. Zacieranie się czterech pór roku i pojawianie się w ich miejsce dwóch (zimnej i ciepłej) zaczyna niekorzystnie odbijać się na rolnictwie. Szczególnie ważny jest dla niego czynnik przyrodniczy. Nadmierna eksploatacja środowiska przyrodniczego prowadzi do zachwiania stanu równowagi między nim a działalnością gospodarczą człowieka, co w kon-sekwencji prowadzi do negatywnych następstw w regionie.
Wpływ na rolnictwo ma także przemysł, który z jednej strony wytwarza dla niego odpowiednie narzędzia i maszy-ny rolnicze, a z drugiej stromaszy-ny zgłasza zapotrzebowanie na surowce i produkty pochodzenia rolniczego, powodując roz-wój obszarów wiejskich. Współcześnie sektor przemysłowy zaczyna się kurczyć na rzecz usług, co z kolei powoduje ograniczanie roli przemysłu w regionach. Wpływ ma także globalizacja, która powoduje napływ produktów żywnoś-ciowych z różnych krajów świata, powodując obniżkę cen surowców i produktów rodzimych.
Współczesny model rolnictwa polskiego kształtuje się pod wpływem gron rolno-spożywczych. Ich dynamiczny rozwój zależy jednak od zmiany tradycyjnej struktury upraw rolnych na korzyść roślin strategicznych i alternatywnych oraz od tworzenia grup producenckich na wsi [5].
Optymalnym rozwiązaniem dla polskiego rolnictwa w przyszłości powinno być wprowadzenie trzeciego mo-delu zwanego adaptacyjnym, który będzie brał pod uwagę wszystkie czynniki znajdujące się wewnątrz środowiska regionalnego oraz w jego otoczeniu. Współczesne regiony rolnicze stoją wobec ogromnych wyzwań (według jednych ekspertów następuje ocieplanie klimatu a zdaniem innych mamy do czynienia z jego oziębieniem). Te zmiany – w jedną lub drugą stronę - nie pozostaną bez wpływu na rolnictwo.
Proponowany model adaptacyjny łączy rozwiązania koncepcji mono- i wielofunkcyjnej oraz dostosowuje je do stanu pogo-dy, przemysłu i przyrody (tzw. 3P). Na obszarach o żyznych
glebach powinna dynamicznie rozwijać się produkcja roślin-na i zwierzęca, zaś roślin-na glebach słabszych działalność pozarol-nicza, np. agroturystyka, czy rękodzieło ludowe.
PODSUMOWANIE
Warunkiem rozwoju regionu rolniczego we współczes-nym świecie staje się symbioza rolnictwa ze środowiskiem przyrodniczym, która stymuluje produkcję roślinną i rzutuje znacząco na produkcję zwierzęcą. Wpisuje się to w zrówno-ważony rozwój obszarów wiejskich, stając się wyzwaniem dla władz krajowych i regionalnych oraz miejscowego biznesu zainteresowanego wzrostem swoich zysków.
Efektywny i nowoczesny rozwój rolnictwa w regionach rolniczych zależy od stopnia wykształcenia się wspomnia-nych wcześniej gron rolniczych w przetwórstwie mleczarskim, mięsnym, owocowo-warzywnym itp. W tak rozumianym modelu ważna rola przypada konsorcjom eksportowym, gru-pom producenckim, zakładom przetwórstwa spożywczego, czy też przetwórniom przydomowym.
W interesie polskiej wsi jest, aby trajektoria rozwoju regionów rolniczych przebiegała w sposób zróżnicowany.
Ta wielokierunkowość gospodarki regionalnej pozwoli rol-nikom zdobyć więcej środków fi nansowych. Na obszarach o sprzyjających warunkach glebowych powinna rozwijać się produkcja roślinna i zwierzęca, zaś na słabych glebach działalność pozarolnicza w postaci gospodarstw agrotury-stycznych, drobnego handlu miodem, owocami, warzywami i runem leśnym, a także sztuka ludowa.
Kierunki przemian w rolnictwie będą wymuszać warun-ki pogodowe, środowisko przyrodnicze oraz słabnąca rola przemysłu na rzecz usług. W ramach prowadzonej polityki regionalnej władze rządowe i samorządowe powinny wspie-rać rozwój ośrodków naukowo-badawczych generujących i rozsiewających coraz nowsze technologie wśród gospodarstw rolnych i przetwórni spożywczych ukierunkowane na ochronę środowiska przyrodniczego, a także stymulować działalność pozarolniczą.
LITERATURA
[1] ADAMOWICZ M. 2004. Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa, (w:) Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji. Redakcja na-ukowa Mieczysław Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 35.
[2] ADAMOWICZ M. 2005. Wielofunkcyjne rolnictwo w roz-woju obszarów wiejskich, (w:) Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich. Redakcja naukowa Marek Kło-dziński i Włodzimierz Dzun, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa, 24-34.
[3] ADAMOWICZ M. ZWOLIŃSKA-LIGAJ M. 2004. Inicjatywy przedsiębiorcze indywidualnych gospodarstw rolnych województwa lubelskiego, (w:) Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji. Redakcja Mieczysław Adamowicz, Wy-dawnictwo SGGW, Warszawa, 453-454.
[4] BILCZAK W.S., ZACHAROW W.F. 1999. Ekonomika regionalna. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informa-tyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie, Olsztyn, 9-20.
[5] BOGUSKI J. 2006. Czynniki wpływające na tworzenie oraz funkcjonowanie gron rolno-spożywczych w Polsce.
Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego nr 2, 58-62.
[6] BOGUSKI J. 2007. Ośrodki innowacji w świecie. Re-dakcja naukowa Lidia Białoń, Wyd. WSM, Warszawa, 11.
[7] DOMINIK A. 2002. Geografi a ekonomiczna. Wyższa Szkoła Bankowości i Finansów w Bielsku Białej, Biel-sko-Biała, 64.
[8] FIERLA I. (red.). 1987. Geografi a ekonomiczna. Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa, 276.
[9] FILIPIAK B., KOGUT M., SZEWCZUK A., ZIOŁO M.
2005. Rozwój lokalny i regionalny. Uwarunkowania, fi nanse, procedury. Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 10-11.
[10] GOŁAŚ Z. 2002. Techniki wytwarzania i ich efek-tywność w indywidualnych gospodarstwach rolnych, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań, 20-28.
[11] GOSIEWSKI F., PIETRASZKO A., POPOWICZ T., TRYL A., ŻABIŃSKI B. 1994. Treści ekologiczne w nauczaniu produkcji roślinnej. (Materiały metodyczne), Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie, Brwinów, 9-105.
[12] GRUDA M., WOŚ A. 2008. Waloryzacja czynników wytwórczych rolnictwa. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, 27.
[13] GUMUŁA W. 1990. Socjologiczna analiza pojęcia re-gion na przykładzie Rzeszowszczyzny i Opolszczyzny, (w:) Region, miasto, osiedle. Praca zbiorowa pod redak-cją naukową Bohdana Jałowieckiego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 8.
[14] JASIŃSKI J. 2005. Aktualne i perspektywiczne cele i priorytety rozwoju obszarów wiejskich oraz źródła ich fi nansowania, (w:) Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania obszarów wiejskich. Wydawnictwo Uni-wersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsz-tyn, 35.
[15] KLAMUT M. 1997. Regiony jako pośrednie ogniwo rządów, (w:) Funkcje układu instytucjonalnego w kre-owaniu rozwoju lokalnego i regionalnego. Redaktor naukowy Leszek Patrzałek, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław, 21.
[16] KOSIEDOWSKI W. 2005. Wprowadzenie do teorii i prak-tyki rozwoju regionalnego i lokalnego, (w:) Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalne-go. Pod redakcją Wojciecha Kosiedowskiego, Wydaw-nictwo Dom Organizatora, Toruń, 11.
[17] KRASOWICZ S. 1996. Analiza i ocena gospodarstw eko-logicznych, integrowanych i tradycyjnych w rejonie Polski północno-wschodniej na tle warunków przyrod-niczych i ekonomicznych rolnictwa. Rozprawa habilita-cyjna, Wyd. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznaw-stwa, Puławy, 6-54.
[18] KUPIEC L. (RED.). 1999. Gospodarka przestrzenna, Tom II „Ekonomika regionu”. Wydawnictwo Uniwer-sytetu w Białymstoku, Białystok, 10.
[19] KUŚ J., FOTYMA M. 1992. Stan i perspektywy rolnic-twa ekologicznego, Fragm. Agronomica, 1992, 75-86.
Cytuję za: Mały poradnik zarządzania gospodarstwem rolniczym. Praca zbiorowa, Wyd. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Nr 9, Warsza-wa 2002, 119.
[20] LIRO A. 2000. Ochrona środowiska w rolnictwie. Fun-dacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa, 35-36.
[21] ŁAGUNA T. (red.). 2004. Ekologiczne aspekty go-spodarki przestrzennej. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok,12.
[22] MAJEWSKI E. 2008. Trwały rozwój i trwałe rolnictwo - teoria a praktyka gospodarstw rolniczych. Wydaw-nictwo SGGW, Warszawa, 48-51.
[23] MICHNA W. 2005. Zróżnicowanie funkcji gospodarstw rolnych w ujęciu przestrzennym. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, Nr 9, 12.
[24] MIERZWIŃSKI A. 1991. 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska. Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 63-64.
[25] MOTOWIDLAK U. 2007. Ekonomiczne problemy rozwo-ju rolnictwa ekologicznego w Polsce. Przedsiębiorstwo Specjalistyczne „Absolwent”, Łódź, 87-88.
[26] NIEMCZYK J. 1990. Rolnictwo rodzinne w Polsce. Wyd.
Spółdzielnia „Wydawnictwo Ludowe”, Warszawa, 20.
[27] PAŁKA E. 2004. Uwarunkowania rozwoju pozarolni-czych przedsięwzięć gospodarpozarolni-czych na obszarach wiej-skich, (w:) Alternatywne źródła dochodów gospodarstw rolnych. Instytut Geografi i Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Pod redakcją Ewy Pałki, Kielce, 26.
[28] POCZTA W., MRÓWCZYŃSKA A. 2002. Regionalne zróż-nicowanie polskiego rolnictwa, (w:) Zróżzróż-nicowanie re-gionalne gospodarki żywnościowej w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską. Pod redakcją Walentego Poczty i Feliksa Wysockiego, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań, 126.
[29] PRETTY J. 1998. O zrównoważonym rozwoju gospo-darki lokalnej. Wyd. Fundacja Wspomagania Wsi, War-szawa.
[30] ROUBA H. 1998. Koncepcja czystszej produkcji jako metoda wdrażania ekorozwoju, (w:) Sterowanie eko-rozwojem. Pod redakcją naukową Bazylego Poskrobki, Tom II, Zarządzanie w warunkach ekorozwoju, Wy-dawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok, 155.
[31] SAPKOWSKI E. 1974. Ekonomika regionu, Zarys wykła-du. Uniwersytet Łódzki, Łódź, 5.
[32] SKRZYP J. 2002. Polityka rozwoju regionalnego. Aka-demia Podlaska, Siedlce, 9-11.
[33] SPYCHALSKI G. 2006. Model regionalny zrówno-ważonego rozwoju obszarów wiejskich, (w:) Zrów-noważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa. Redakcja naukowa Mieczysław Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 37.
[34] TAYLOR E. 2007. Przyrodnicze uwarunkowania dzia-łalności gospodarczej, rozdział. 3 (w:) Gospodarka ekonomiczna Unii Europejskiej. Redakcja naukowa Irena Fierla, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 105.
[35] WOŚ A., ZEGAR J. S. 1992. Polityka rolna do końca XX wieku. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, 6.
[36] WOŚ A., ZEGAR J. S. 2002. Rolnictwo społecznie zrów-noważone. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 13-60.
[37] ZALESKO M. 2008. Zrównoważony rozwój rolnictwa – analiza historyczno-instytucjonalna, (w:) Wieś i rol- nictwo w procesie zmian. Szanse rozwojowe rolnictwa w przestrzeni europejskiej. Pod redakcją naukową Stanisławy Sokołowskiej i Anny Bisagi, Uniwersytet Opolski, Opole, 123.
[38] ZARĘBSKI M. 2002. Bariery i możliwości wielofunk-cyjnego rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie regionu konińskiego). Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, 50-96.