Zmiany płaszczyzny gramatycznej albo słowotwórczej powodują powstanie innowacji regulującej (zob. Bąba). Innowacje takie polegają na przekształceniu członu rzeczownikowego frazeologizmu przez dodanie formantu deminutywnego, zmiany w zakresie kategorii liczby, kategorii aspektu a także schematu składniowego frazeologizmu (Dziamska-Lenart, 2004: 72-78).
MODYFIKACJE MIESZANE – zastosowanie dwóch lub więcej zabiegów modyfikacyjnych jednocześnie lub zmiana łączliwości przekształconego frazeologizmu
Innowacje mieszane można podzielić na innowacje modyfikujące mieszane o charakterze gramatycznym (zmienione co najmniej dwie cechy gramatyczne frazeologizmu), gramatyczno-leksykalnym (zmiany formalne typowe dla innowacji regulujących połączone z modyfikacją składu leksykalnego frazeologizmu: innowacje rozwijające, wymieniające, skracające, regulująco-kontaminujące), leksykalnym (zmiany w składzie leksykalnym frazeologizmu) oraz innowacje modyfikująco-rozszerzające (użycie frazeologizmu w zmienionej postaci i zmienionym kontekście) (Dziamska-Lenart, 2004: 82).
NAWIĄZANIA DO FRAZEOLOGIZMU – niemieszczące się w tradycyjnych klasyfikacjach, nietypowe użycia frazeologizmów – aluzja frazeologiczna
Aluzja frazeologiczna polega na dekompozycji frazeologizmu, wyizolowaniu jego komponentów, pozostawieniu niekiedy jedynie schematu składniowego lub odwołaniu się do niektórych treści wyobrażeniowych stałych związków wyrazowych, a także włączeniu przywoływanej treści w sieć znaczeń określonych kontekstem (Dziamska-Lenart, 2004:
90-92). G. Dziamska w artykule Frazeologiczne innowacje parafrazujące określa mechanizm powstawania innowacji parafrazujących. „Mechanizm powstawania innowacji parafrazujących polega na daleko idącym przeobrażeniu tradycyjnej postaci związku.
Rozbijanie frazeologizmu na poszczególne elementy i umieszczanie tylko niektórych z nich w nowym otoczeniu słownym może przybierać różne formy. Niekiedy w tekście może pozostać po frazeologizmie jeden wyraz, który stanowi wystarczająco wyraźny sygnał, by możliwe było przywołanie w pamięci odbiorcy danego idiomu. (…) Interpretacja innowacji parafrazujących wymaga do czytelnika niejednokrotnie rozpoznania komponentów, będących członami skróconego bądź rozbitego na poszczególne elementy frazeologizmu, wydobycia ich z kontekstu, uzupełnienia o brakujące człony i ponownego złożenia, gdyż dopiero wtedy przekształcony frazeologizm odzyskuje swe przenośne znaczenie i znajduje uzasadnienie w wypowiedzi.”
(Dziamska, 1998: 91,95) Innowacje parafrazujące powstają głównie poprzez przekształcenia syntaktyczne, ale czasem są następstwem operacji derywacyjnej. Na zakończenie należy wspomnieć o aluzjach, które pojawiają się, gdy zwroty zostają przekształcone w wyrażenia bądź frazy, z fraz powstają zwroty lub wyrażenia, z wyrażeń zwroty lub frazy, albo nie pojawia się żaden z komponentów frazeologizmu, a mimo to pojawia się nawiązanie do frazeologizmu. Istotą aluzyjności jest świadome niedomówienie, celowe przemilczenie, niekomunikowanie wprost pewnych treści, lecz jedynie ich sugerowanie, obliczone na domyślność odbiorcy. Jednakże właściwa interpretacja wypowiedzi aluzyjnej, wymaga od odbiorcy odpowiednich umiejętności, a skuteczne porozumienie jest możliwe, gdy zarówno nadawca, jak i odbiorca posiadają ten system wartości, stosunek do poruszanych tematów i żyją w tym samym kręgu kulturalnym (Dziamska-Lenart, 2002: 12-13, 16).
W tym miejscu warto zauważyć, że D. Buttler nie nazywa wariantami zmian w schematach rekcji wyrazów, zmienności formy morfologicznej, alternacji morfologicznych. Warianty według badaczki to „odmianki leksykalne, które różnicując się formalnie, zachowują tożsamość semantyczną. Ten warunek, zastosowany w dziedzinie
wahań formy stałych frazeologizmów, eliminuje z zakresu wariancji frazeologicznej właściwie wszystkie modyfikacje leksykalne, bo przecież wprowadzenie innego wyrazu do związku zawsze w minimalnym choćby stopniu zmienia jego treść (chyba że w grę wchodziłby dublet członu zamienianego), a przynajmniej typ jego obrazowości (por. czuć się we własnej skórze – czuć się na swoim miejscu; załatać, zapchać, zatkać kimś dziurę).”
(Buttler, 1982: 32) Relacje w planie wyrażania pomiędzy dwoma lub więcej synonimicznymi związkami frazeologicznymi A. M. Lewicki nazywa szeregiem wariacyjnym. Za warianty tych szeregów uznaje związki, które mają ten sam sens, taką samą wewnętrzną strukturę i dystrybucję syntaktyczną. W wariantach nie muszą występować te same leksemy, związki mogą różnić się etymologią, np.: zwija chorągiewkę : zwija żagle : zwija budkę. Warianty mogą różnić się motywacją pragmatyczną, czyli ekspresywnością, przynależnością do określonej odmiany języka, np.: X jest pod butem Y : Z jest pod pantoflem W (Lewicki, 1981: 74-75). Jolanta Tambor synonimami frazeologicznymi nazywa „związki, w których dokonała się zmiana jednego lub kilku komponentów leksykalnych przy zachowaniu tego samego typu obrazowania i wypływającego z nich jednakowego ogólnego, wydobytego z treści przenośnej znaczenia.
(…) Natomiast warianty to nieleksykalne modyfikacje związków.” (Tambor, 1991: 67) Innowacje klasyfikuje również J. Liberek w książce Innowacje frazeologiczne w powojennej fraszce polskiej. Dokonuje on podziału na:
- innowacje kontekstowe: zachodząca w obrębie całej fraszki relacja pomiędzy zaktualizowaną jednostką frazeologiczną a elementami otoczenia leksykalnego oraz/lub świata przedstawionego (Liberek 1998, s.89),
- innowacje rozszerzające: naruszenie charakterystycznego dla danej jednostki zakresu łączliwości leksykalnej (Liberek 1998, s.137),
- innowacje modyfikujące: zmiany płaszczyzny leksykalnej- składu komponentów, płaszczyzny gramatycznej- formy gramatycznej komponentów, powiązań składniowych między nimi, oraz płaszczyzny słowotwórczej:
• wymieniające,
• rozwijające,
• rozwijająco-rozszerzające (występowanie w innowacjach rozwijających elementu rozwijającego skład frazeologizmu, który łączy relacja uzupełnień przydawkowych lub uzupełnień dopełnieniowych),
• skracające,
• regulujące, gdy niekategorialne formy komponentu traktuje się jak kategorialne, co znosi ograniczenia w zakresie form fleksyjnych komponentu, jego struktury słowotwórczej, a także zmienia schematy syntaktyczne frazeologizmów (Liberek 1998, s.149-181).
Termin modyfikacja natomiast pojawia się w artykule Grażyny Majkowskiej Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji frazeologicznych. „Modyfikacja świadoma to takie odstępstwo od normy frazeologicznej, które da się uzasadnić funkcjonalnie, i którego autor przewidział konsekwencje wpływu naruszenia normy frazeologicznej na semantyczny i stylistyczny kształt wypowiedzi.” (Majkowska, 1988:
144) Autorka pojęcie modyfikacja stosuje wymiennie z innowacja, o czym świadczy następujący cytat: „Podobnie jak w innych podsystemach języka, także we frazeologii odróżnienie błędu językowego od innowacji uzasadnionej funkcjonalnie wymaga sprecyzowania kryteriów, które by pozwalały stwierdzić, z jakim typem innowacji- funkcjonalnej czy nie- mamy do czynienia.” (Majkowska, 1988: 144) Za jedno z istotniejszych kryteriów rozróżniających modyfikacje (a więc innowacje) świadome od nieświadomych, autorka uznaje sposób umieszczania innowacji frazeologicznej w kontekście, który uzasadnia celowość naruszenia struktury związku frazeologicznego.
Kolejnym kryterium jest kryterium oryginalności, gdyż seryjność, typowa dla modyfikacji niezamierzonych, jest charakterystyczna dla ogólnych procesów językowych. Majkowska pisze o grze znaczenia przenośnego (frazeologicznego) i dosłownego (składniowego), która jest bezpośrednio narzucana przez kontekst.
G. Majkowska przeprowadza klasyfikację semantyczną zamierzonych modyfikacji związków frazeologicznych. W myśl tego podziału modyfikacje dzielą się ze względu na:
- osłabienie metaforyczności związku frazeologicznego (aż do wysunięcia na plan pierwszy znaczenia dosłownego)
- zamierzoną dwuznaczność (uchwycenie obu znaczeń jednocześnie)
- defrazeologizację pozorną związku frazeologicznego (umieszczenie frazeologizmu w takim kontekście i takim zmodyfikowaniu tego frazeologizmu, aby przy pierwszym czytaniu ożyło jego znaczenie dosłowne. Poprzez umieszczenie w kontekście maskującym odbiorca musi dokonać deszyfracji dzięki wnikliwej lekturze oraz znajomości szerokiego kontekstu, jakim jest najczęściej sytuacja polityczna)
- modyfikację antonimiczną (modyfikacja struktury semantycznej frazeologizmu sprawiająca, że jego nowa treść, ujawniająca się w wyniku przekształceń formalnych, jest przeciwstawna treści związku tradycyjnego, lub z nią sprzeczna)
- uszczegółowienie, konkretyzację treści związku frazeologicznego (dostosowanie przysłów i cytatów do sytuacji). Modyfikacje te mają doraźny charakter, a ich sens jest widoczny w konkretnym kontekście
- rozszerzenie znaczenia związku frazeologicznego (wzbogacony o nowe elementy treści, osiągane zwykle dzięki kontaminacji)
- aluzja (nawiązanie do treści i formy związku tradycyjnego)
- przekształcenia związku frazeologicznego w kierunku asemantyzacji (umieszczenie frazeologizmu w takim kontekście, by zaczął funkcjonować w tekście felietonu na zasadzie absurdalnego skojarzenia)
- zmiana zabarwienia emocjonalnego i stylistycznego związku frazeologicznego (zmiana cech pragmatycznych, np. upotocznienie) (Majkowska, 1988: 152-161).
Obok pojęć innowacja i modyfikacja, które nie precyzują zjawiska, do którego się odnoszą, wymienić należy defrazeologizację, która według Majkowskiej należy do modyfikacji frazeologicznych.
Zmiany semantyczne, które obejmują użycie frazeologizmu w postaci kanonicznej (niezmodyfikowanej) w niezautomatyzowanym kontekście są przyczyną defrazeologizacji. Jest to kolejne pojęcie, które już D. Buttler sytuowała w obrębie typów modyfikacji. G. Dziamska-Lenart definiuje ją następująco: „to jedna ze zmian semantycznych, jakim podlegać mogą frazeologizmy, w następstwie modyfikacji ich struktury formalnej, naruszenia zautomatyzowanego kontekstu bądź obu przekształceń jednocześnie”. Autorka wyróżnia „trzy poziomy częściowej defrazeologizacji:
1. frazeologizm użyty jest w ten sposób, że jego przenośne znaczenie zostaje osłabione przez pojawiające się w jego otoczeniu wyrazy wchodzące w różnorodne relacje formalne i semantyczne z komponentami tegoż frazeologizmu;
2. frazeologizm użyty jest w ten sposób, że może być odczytywany zarówno metaforycznie, jak i dosłownie, kontekst uzasadnia stan równowagi między tymi dwoma typami znaczeń;
3. frazeologizm użyty jest w ten sposób, że jego człony odzyskują dosłowne znaczenie, ale chociaż na plan pierwszy wysuwa się znaczenie strukturalne, w tle pozostaje znaczenie metaforyczne.” (Dziamska-Lenart, 2006: 34, 36)
Karol Świetlik w artykule Pojęcie defrazeologizacji w polskiej teorii frazeologii rekonstruuje poglądy polskich badaczy na zagadnienie defrazeologizacji. Większość badaczy pojęcie to wiąże ze zjawiskiem aktualizowania się znaczenia strukturalnego frazeologizmu, które może dominować nad znaczeniem realnym. Takie stanowisko
zajmuje Stanisław Bąba (Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny), Agnieszka Krygier (Upozorowane frazeologizmy i upozorowane defrazeologizacje w twórczości poetyckiej Stanisława Barańczaka – mechanizm konstrukcji), Jarosław Liberek (Innowacje frazeologiczne w powojennej fraszce polskiej), Grażyna Majkowska (Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji związków frazeologicznych) i Jadwiga Stawnicka (Innowacje frazeologiczne we współczesnych nagłówkach prasowych). Podstawową cechą frazeologizmów według nich jest asymetryczność między ich planem treści i wyrażania.
Defrazeologizacja rozpatrywana przez nich dotyczy głównie stałych związków frazeologicznych, choć jednostki łączliwe również jej ulegają (Świetlik, 2002: 237-239).
Agnieszka Krygier defrazeologizacją związku frazeologicznego nazywa „takie jego użycie, w którym do głosu dochodzi – zamiast znaczenia całościowego, mniej lub bardziej niezależnego do znaczeń członów – znaczenie strukturalne. (…) W przypadku upozorowanych defrazeologizacji wyróżnić można trzy fazy odbioru: czytelnik najpierw interpretuje związek całościowo, potem odczytuje znaczenie strukturalne, by ponownie wrócić do znaczenia całościowego.” (Krygier, 1994: 133, 138) Według Jadwigi Stawnickiej „defrazeologizacja polega na użyciu stereotypowego połączenia w kanonicznej postaci w specjalnie skonstruowanym (niezautomatyzowanym) kontekście, który uruchamia oscylowanie między odczytaniem realnym a strukturalnym związku.”
(Stawnicka, 2000: 209)
Pojęcie defeareologizacji bywa również inaczej interpretowane, przy zachowaniu takich samych założeń przy ustalaniu zakresu frazeologii. Anna Pajdzińska w artykule Defrazeologizacja w poezji Tymoteusza Karpowicza sytuuje ją w zależności albo od planu treści, planu wyrażania i planu treści, albo jako obraz, dotychczas ukryty w strukturze znaczeniowej związku.
Trzeci pogląd na temat defrazeologizacji formułuje Marian Kucała (Defrazeologizacja w nowszych przekładach Biblii), który jej istotę odnajduje przede wszystkim w planie wyrażania. Defrazeologizacja mieści się w sferze naruszania ustabilizowanej struktury frazeologizmu, płaszczyzny leksykalnej i gramatycznej.
M. Kucała wyróżnia defrazeologizację częściową (niewielka, znaczna, bardzo znaczna) i całkowitą (Świetlik, 2002: 239-241). Zmiany częściowe nazywa modyfikacjami frazeologii, które są z reguły częściową defrazeologizacją, zmiany całkowite to defrazeologizacja całkowita. Stopień defrazeologizacji zależy od stałości modyfikowanego połączenia wyrazowego, ważności jego zamienianych składników i semantyczno-formalnej odległości składników wymienianych (Kucała, 1998: 163-164).
Danuta Buttler zalicza defrazeologizację do modyfikacji jednostek frazeologicznych polegającą na naruszeniu ogólnego schematu frazeologizmu i użycie go jako luźnego połączenia wyrazowego (obok kontaminacji i elipsy frazeologicznej).
Koncepcja ta obejmuje zarówno związki frazeologiczne, jak i jednostki, które nimi nie są.
Wojciech Chlebda29
Omawiając innowacje, czy też modyfikacje frazeologiczne, należy przywołać termin aktualizacja, który obejmuje trzy strefy zjawisk.
w artykule Defrazeologizacja jako ogniwo procesów społecznych pisze, że jest ona zjawiskiem przeciwstawnym frazeologizacji językowej, ponieważ jest demontażem strukturalnym lub/i semantyczną reinterpretacją jednostek sfrazeologizowanych (Świetlik, 2002: 239-243).
• użycie frazeologizmu w jego zautomatyzowanej postaci i zautomatyzowanym kontekście,
• użycie frazeologizmu w jego zautomatyzowanej postaci i w zmienionym kontekście,
• użycie frazeologizmu w zmienionej postaci i w zautomatyzowanym kontekście (Bąba, 1988: 123-126).
Zautomatyzowana postać to taka, która funkcjonuje w języku obiegowym i jest zgodna z normą, natomiast pojęcie zautomatyzowany kontekst obejmuje zarówno kontekst minimalny, jak i maksymalny. Minimalny, czyli taki, w którym realizuje się schemat leksykalnej łączliwości frazeologizmu, maksymalny, czyli tło leksykalne wypowiedzi, z którym frazeologizm jest semantycznie i stylistycznie zestrojony, wchodząc w jedno pole semantyczne. Frazeologizm użyty w zautomatyzowanej postaci i zautomatyzowanym kontekście nie zmienia w znacznym stopniu swego znaczenia. Zmieniony kontekst powoduje modyfikację znaczenia, czyli tzw. innowacje rozszerzającą (rozszerzenie znaczenia, aluzyjne jego przywołanie, zrównanie znaczenia „strukturalnego” z „realnym”, czyli defrazeologizacja). Zmodyfikowana postać frazeologizmu użyta w zautomatyzowanym kontekście wywołuje innowację modyfikującą. Jej rodzaje to:
innowacja rozwijająca (uzupełnienie składu leksykalnego), innowacja skracająca (uszczuplenie składu leksykalnego), innowacja wymieniająca (wymiana komponentu), innowacja kontaminująca (skrzyżowanie lub zsumowanie dwóch frazeologizmów), innowacja regulująca (zniesienie właściwych komponentowi ograniczeń w zakresie
29 W teorii W. Chlebdy - frazematyce, frazem to względnie trwała forma językowa, która w danej sytuacji staje się przyjętym sposobem wyrażania danego potencjału treściowego, niezależnie od swych cech strukturalnych i semantycznych.