Ja k ju ż n a to w sk azan o, m otyw acje n akazu czci rodziców nieznacznie różnią się m iędzy sobą. R ed ak cja D ek alo g u w K siędze W yjścia zaw iera m otyw ację krótszą: abyś cllugo ży ł na ziem i, którą Pan, Bóg twój, da tobie (20,12).
Jest rzeczą ch a rak tery sty c zn ą, że m o tyw acja czwartego przyka za n ia zaw iera obietnicę nag rody. O b ietn ica ta dotyczy długiego życia i łączącego się z tym trw ałego p o siad an ia ziemi danej przez Jahw e.
W erset zaw ierający obietnicę w przekładzie dosłow nym brzm i n a stę p u ją co: aby były długim i (ja a r ik u n ) dni twoje na ziemi, którą Jahwe, Bóg twój, daje tobie. F o rm a j a ’arikûn pochodzi od rdzenia ’rk i jest 3 osobą liczby m nogiej futu ru m kifil. W yrażenie: aby były długim i dni twoje oznacza, aby długi był okres, czas twego życia. W arto więc zastanow ić się, w ja k i sposób okazyw anie czci rodzicom m oże się przyczyniać d o uczynienia długim swego życia?
J a k ju ż zaznaczono, ro d z in a izraelska była ro d zin ą w ielopokoleniow ą.
Ojciec rodziny żył p o śro d k u przynajm niej dw óch pokoleń, czyli po śró d swoich dzieci i swoich, będących w podeszłym wieku rodziców . P rzykazanie n ak azu jące cześć rodzicom zaw iera sam o w sobie głęboką m ąd ro ść. Ojciec rodziny, k tó ry przestrzega p rz y k aza n ia , pop rzez swój przykład przyczynia się do tego, aby i jego dzieci przestrzegały tego p rz y k azan ia, gdy on sam będzie już stary. Z atem w jego własnym interesie leży p rzestrzeganie p rz y k azan ia i przekazyw anie go p o to m nym . T roszcząc się o przyszłość w łasnych rodziców , troszczy się nie tylko o w łasną przyszłość, lecz tak że o przyszłość swych dzieci i następnych po ko leń , a w konsekw encji troszczy się o przyszłość kraju. N ic więc dziw nego, że tem u, kto zachow uje p rz y k aza n ia czci rodziców obiecane jest długie życie na ziem iu,s.
Pełnia życia m oże być przeżyw ana przez Izraelitę jedynie we własnej ziemi, w ziemi obiecanej, k tó rą on rozp o zn aje ja k o d a n ą przez Boga. Zachow yw anie czwartego przyka za n ia gw aran tu je stabilizację w kraju , pełne d o b ro b y tu życie w ojczyźnie, gdyż życie p o z a w łasną ziem ią nie jest pełnym życiem, lecz jedynie niew olą, służbą, w y g n an iem 106.
W arto zauw ażyć, że polski term in ziem ia m oże służyć d la o d d a n ia dw óch rzeczow ników hebrajskich: ’adamah i ’eres. W nak azie czci rodziców znajduje się term in ’adamah. Te dw a rzeczow niki, z któ ry ch pierwszy w ystępuje w księgach Starego T estam e n tu 225 razy, drugi zaś plasuje się na czw artym m iejscu w częstotliwości w ystępow ania (2504 razy), p o siad ają b ard zo zbliżone znaczenie, tak że S eptu aginta nie czyniąc żadnej różnicy m iędzy nim i, oddaje je jednym term inem γ ή 1ΰΊ.
104 Por. H . S c h ü n g e l - S t r a u m a n n , II com andam ento..., art. cyt., s. 50.
105 Por. H . S c h ü n g e l - S t r a u m a n n , Il com andam ento..., art. cyt., s. 50-51.
106 Por. M . F i l i p i a k , P ro b lem a ty ka społeczna u' Biblii..., dz. cyt., s. 172-173.
101 P or. H . S a s s e , y ή, T W N T 1 676-680.
P odczas gdy rzeczow nik ’eres najogólniej biorąc oznacza ziemię, kraj rozum iany ja k o je d n o stk a geograficzna lub polityczna, to rzeczow nik 'adamah odzw ierciedla sposób w yrażania się bardziej staroży tny . P ierw otnie dla n o m a dów obietnica ziemi w yrażała się nie tyle w jakiejś krainie geograficznej lub politycznej, lecz po p ro stu w posiadniu jakieg oś k aw ałk a roli upraw nej. T ak ie też jest znaczenie słowa 'adamah — ziem ia u p raw n a, rola, w przeciw staw ieniu do stepu i p u sty n i100. Użycie tego właśnie term in u w czw artym p rzykazaniu D ekalogu m oże w skazyw ać na jego starożytny, nom adyczny rodow ód.
D la człow ieka staro ży tn eg o , k tó ry żył na łonie n atu ry , ziem ia jest, m acierzyńskim łonem dla wszelkiej żyjącej istoty. W yłaniają się z niej rośliny, zw ierzęta i ludzie aby ostatecznie do niej też p o w ró c ić109.
Jeśli chodzi o teologiczne zastosow anie term in u 'adamah na uwagę zasługują w yrażenia: ziem ia święta (Wj 3,5; Z a 2,16), ziem ia Jahwe (Iz 14,2) oraz form uła m ów iąca o ziemi, k tó rą Bóg przyrzekł ojcom i k tó rą daje Izraelow i.
W łaśnie krótsze lub dłuższe ujęcie tej form uły op ró cz om aw ianych przez nas tekstów Wj 20,12 i Pw t 5,16 w ystępuje w wielu jeszcze innych m iejscach: Lb 11,12; 32,11; Pw t 4,10.40; 7,13; 11,9.21; 12,1.19; 21,1; 25,15; 28,11; 30,20; 31,20;
1 K ri 8,34.40; 14,15; 2 K ri 21.8; 2 K rn 7,20). Tej pozytyw nej form ule przeciw staw iona jest fo rm u ła negatyw na, zaw ierająca groźbę usunięcia z ziemi (Pwt 28,21.63; Jo z 23,13.15; 1 K ri 9,7; 13,34).
Ja k o część stw orzenia, ziem ia stanow i w łasność Jahw e. Stąd dla Izraelity ziem ia jest darem Boga, stanow i d o b ro w najpełniejszym znaczeniu słowa.
W ydobyw ając pełniejsze znaczenie term inu ziem ia w sform ułow aniu czwartego przykazania, należy m ieć na uw adze, że ziem ia stanow i bard zo istotny elem ent
obietnicy danej A b ra h am o w i i jego p o to m stw u (R d z 12,1-3; 1 7 ,l-8 )110.
O bietnica ta była w ielokrotn ie p o n aw ian a (R dz 13,15.17; 15,18; 24,7;
28,13-14; 35,12; 48,4; 50,24; Wj 6,4) i stanow iła decydujący czynnik w p o czy n a
niach p atria rch ó w , któ rzy czując się przybyszam i na nowej ziemi, odkryw ali jed n ak n a niej podstaw y swego duchow ego dziedzictw a, w zw iązku z objaw ie
niam i się Boga (R d z 18; 26,12-25; 28,19-22)111. D aw n a obietnica o trzy m a n ia ziemi p od trzym yw ała nadzieję n a lepszy los podczas p o b y tu w domu niewoli.
N aród w ybrany lepiej m ó gł docenić wielkość Bożego d aru , gdyż wcześniej dośw iadczył niewoli, n ied o statk u o raz tru d n o ści w ędrów ki przez pustynię.
B ardzo ważnym etapem w realizacji tej obietnicy było przyrzeczenie ziemi całem u narodow i (Pwt 30,3-5). P erspektyw a objęcia ziemi wydawała się czasam i niemożliwa do spełnienia (Lb 13-14), lecz m im o to ziściła się (Lb 14,7). Izrael przejął ziemię za so b n ą (Sdz 18,10) ze wszystkim co w niej było. W tedy jeszcze głębiej zrozum iał, że jest o n a darem (Joz 24,13), potw ierdzeniem Bożej łaskaw ości i w idom ym znakiem p rz y m ie rza112. W deuteronom istycznym dziele historycznym obietnice dane p atria rch o m zostały zogniskow ane właśnie n a idei ziemi. Ziem ia jest niezbędna dla przetrw ania; jej u tra ta stanow i śm iertelną
108 Por. H . H . S c h m id , 'adama, M ensch, T H A T I 57-60.
log Por. M . L u r k e r , S ło w n ik obrazów i sym boli biblijnych, P o z n a ń 1989, s. 278.
110 Por. G . v o n R a d , Teologia Starego T estam entu..., dz. cyt., s. 137-141.
111 P or. G . B e c q u e t, Z ie m ia , STB 1129-1130.
112 Por. W . C h r o s t o w s k i , Z iem ia Izraela it' ekonom ii zbawienia i św iadom ości żydow skiej, A K 1(1990), s. 65.
28 JAN G R A JE W SK I
groźbę dla istnien ia Izraela. F o rm u la ziem ia, którą Jahwe przysiągł dać ojcom (Pwt 18,35; 6,10; 18,2.3; 8,1; 10,11 itd) p o w tarza się ja k o rem iniscencja przeszłości i wyzwanie n a przyszłość (...). Izrael to szczególna cząstka ziemi, p rzeznaczon a dla A b ra h a m a i jego p o to m stw a z m yślą o duchow ym d o b ru ludzkości.
O bietnica ziemi je st niczym niezasłużonym darem B oga (Pwt 1,36)113.
N ajk ró cej u jm ując cały pro blem m o ż n a pow iedzieć, że ziem ia o b iecana stanow iła w łasność Jahw e, a Izrael był jedynie jej dziedzicem 114. O dnosząc wszystkie pow yższe sp ostrzeżenia do sfo rm u ło w an ia p rz y k azan ia czci ojca i m atk i, należy m o cn o pod kreślić związek zachodzący m iędzy ro d zin ą a tak p o jm o w an ą ziem ią.
Ojciec i m a tk a nie tylko bow iem p rzek azu ją dzieciom biologiczne życie, ale także p rzek azu ją swym dzieciom ziemię. Jaw i się o n a zatem ja k o d a r Boży nie tylko dan y całem u n aro d o w i czy naw et p oko len iu. Ziem ia jest darem danym ko nkretnej rodzinie, z k tó reg o to d aru n ie m o ż n a zrezygnow ać w edług w'lasnego u p o d o b a n ia 115.
N iezw ykle w ym ow ne św iadectw o znajdujem y w p o stan ow ien iu zaw artym w K siędze K ap łańsk iej: N ie wolno sprzedawać ziem i na zawsze, bo ziem ia należy do M nie, a w y jesteście u M nie p rzyb ysza m i i osadnikam i (25,23). U żyw ając zatem w spółczesnego w yrażenia, m o żn a by pow iedzieć, że Izraelita otrzym yw ał ziemię w dzierżaw ę. W tak im kontekście ziem ia jaw i się nie tylko ja k o d ar, lecz przede wszystkim ja k o zadanie. Z iem ia jest d a ro w a n a ludow i, by jej strzegł, upraw iał, ulepszał, a w k o ń cu przekazyw ał p o to m k o m 116.
T o tak w ażne d o b ro , jak im jest ziem ia, jest zatem ja k najściślej pow iązane z rodzicam i, któ rzy p rzek azu ją nie tylko życie, lecz są także nosicielam i tradycji pojm ow anej w najszerszym znaczeniu tego term inu. Ojciec i m a tk a p rzekazując ziemię, w raz z nią p rzek azu ją także tradycję relig ijną117.
2. Specyfika nakazu w Pw t 5,16
Po d o k o n a n iu egzegezy w ersetu Wj 20,12 zajm iem y się analizą egzegetycz- n ą wersetu P w t 5,16, k tó ry w języku hebrajskim brzm i n astęp ująco 'et -'abika we ’e t- ’im m eka k a ’âser siw w ek a 118 Jahwe ’eloheka lem a can j a ’arikun ja m ek a ulem acan fita b lak cal ha 'adam ah119 'aśer -jahwe ’èlohekâ noten lak.
W tłum aczeniu polskim znaczenie wyżej w ym ienionego w ersetu jest takie:
Czcij twego ojca i twoją m a tkę ja k nakazał ci Jahwe Bóg twój, abyś ż y l długo i aby wiodło ci się dobrze na ziem i, któ rą Jahwe Bóg twój, da tobie.
P oniew aż re d ak cja czwartego przykazania w Pw t 5,16 p osiada p od staw o w e pojęcia identyczne z wersetem Wj 20,12, a te zostały om ów ione wyżej, dlatego
113 Por. tam że, s. 68.
114 Por. H . L a n g k a m m e r , S ło w n ik biblijny..., dz. cyt., s. 166.
115 Por. H . S c h ü n g e l - S t r a u m a n n , Il com andam ento..., art. cyt., s. 52.
116 M ając to n a uw adze, zrozum iałym się staje p o stę p o w an ie N a b o ta , k tó ry nie chce o d d a ć za żad n ą cenę n a w łasność A ch ab o w i swej w innicy. Z n am ien n a jest jeg o odpow iedź d a n a A chabow i:
Niech m nie broni Pan p rzed tym , b ym m iai ci oddać dziedzictw o m ych p rzodków (1 К.ГІ 21,3).
117 P or. H . S c h ü n g e l - S t r a u m a n n , / / com andam ento..., a rt. cyt., s. 52.
118 N ieliczne rę k o p isy S e p lu ag in ty opuszczają zaim ek osobow y aoi (c i).
119 L X X A m a lekcję: μοίκρχρόνίοζ γκνη; L X X B zaś: μ α κ ρ ο χρ ό ίο ί ήτε. T M od stro n y krytyki tek stu nie budzi w ątpliw ości.
analizę w ersetu Pw t 5,16 ograniczym y do tych fragm entów , k tó re stanow ią jego specyfikę.
Przede w szystkim należy zw rócić uw agę n a redakcyjne d o d atk i j a k ci nakazał Pan, Bóg tw ój i aby ci się dobrze powodziło.
W pierwszym sfo rm ułow aniu kluczow ym term inem jest czasow nik na
kazał, któ ry jest przekładem hebrajskiego czasow nika swh. Jest rzeczą c h a ra k terystyczną, że w w yrażeniu: ja k ci nakazał Pan, Bóg twój czasow nik w ystępuje w form ie piel, k tó ra w skazuje n a intensywność, stanowczość nakazywania. N ależy zaznaczyć, że w tej form ie czasow nik swh w ystępuje w zdecydow anej większości (485 razy). D la pełności o b ra zu w arto d od ać, że oprócz form y p iel używ ana byw a tylko form a pual, lecz jedynie 9 razy. P o n a d to język hebrajski zna rzeczow nik w ywodzący się z rd zen ia swh — miswah oznaczający: nakaz, przykazanie.
R zeczow nik ten rów nież należy do stosunkow o często pojaw iających się w Starym Testam encie.
D la in terpretacji w ersetu Pw t 5,16 istotne znaczenie po siad a fak t, że zarów no czasow nik ja k i rzeczow nik są b ardzo często używ ane, zarów no w samej księdze P o w tórzonego P raw a ja k w tak zwanej literatu rze deuteronom istycz- nej120.
C zasow nik swh w skazuje na specyficzną form ę w y pow iadania się, chodzi o wypowiedź, w której wyższy n ak azu je coś kom u ś niższem u, swem u p o d w ład nem u. Tym i, k tórzy n ak a z u ją m o g ą być: król R dz 12,20; Wj 1,22; 1 Sm 18,22;
21,3; 2 Sm 4,12; 9,11; 21,14; 1 K ri 2,43.46; 22,31; 2 K ri 17,27; 22,12; J r 36,26;
37,21; 39,11; Ezd 4,3; N e 5,14; Est 3,2), przyw ódca p ok o len ia lub głowa rodu (R dz 18,19; 50,16; 1 Sm 17,20; J r 35,6nn), m atk i (R dz 18,19; R t 3,6), bracia (1 Sm 20,29), zw ierzchnicy ludu (Joz 1,10; 3,3; 6,10; 8,4; 10,27; 2 Sm 11,19), kap łan i (K pi 13,54). N a to m ia st niższym i, czyli tym i, którzy otrzy m u ją nak azy są: słudzy (R dz 32,18.20; 1 Sm 18,22), dzieci, żo łn ierze121.
O prócz wyżej w ym ienionych k ategorii ludzi, którzy nak azu ją, należy w skazać tak że n a B oga, do k tó reg o ten czasow nik odnosi się w sposób szczególny. Jest rzeczą znam ien n ą, że w Pięcioksięgu czasow nik swh jest często odnoszony do Boga. A d re satam i, gdy Bóg n akazuje, są: Izraelici i ich przyw ódca M ojżesz (Pięcioksiąg), p ro ro cy (Jr 14,14), kap łan i (Ez 9,11), obce n aro d y (Iz 10,6; J r 50,21) i aniołow ie Jah w e (Ps 91,11). Co więcej, w niektó ry ch w ersetach czasow nik swh p rzybiera inny odcień, p o d k reśla ch a ra k te r stw órczy słow a Jahw e (Iz 5,6; 45,12; Ps 33,9; 78,23; 148,5). W tekście P w t 5,16 term in swh przybiera więc znaczenie religijne, a tym sam ym akcentuje pow agę n ak azu czci ojca i m atk i.
W kontekście K sięgi P o w tó rzo n eg o P raw a form u ła: Jalc ci nakazał Pan oprócz p rzy po m nienia a u to ry te tu Boga stojącego za nakazem : Czcij ojca i m a tkę pełni p o n a d to jeszcze inną funkcję. F o rm u ła: Jak ci nakazał Pan, Bóg twój nie stanow i jedynie zw ykłego przy p o m n ien ia n ak a zu , lecz zaw iera zachętę do przekazyw ania tego przy k azan ia przyszłym poko len iom , w ten sposób, aby rodzice byli odpow iedzialni nie tylko za przekazyw anie życia, lecz rów nież czuli
120 D la ilustracji w a rto p o d a ć , że czasow nik swh w form ie p iet używ any jest w Pw t — 88 raz>, Wj — 53 razy, Lb — 46 razy, Jo z —43 razy , Jr 39 ray, K p ł 33 razy, R d z .. - 26 razy. P o d o b n ie rzeczow nik miswah najczęściej w ystępuje w Pwt 43 razy. P o n a d to w P s ... 26 razy (z czego aż 22 razy w Ps 119), 2 K rn —- 19 razy, N e 14 razy; G . L ie d k e , swh pi, befehlen, T H A T 11 531.
121 Por. G . L ie d k e , swh p i..., a rt. cyt., s. 532-533.
зо JAN G R A JE W SK I
się odpow iedzialni za w pojenie tego p rz y k azan ia swem u p o to m stw u. Z atem ad resat czwartego p rzyk a za n ia znajduje się p o śro d k u dw óch pokoleń. Jest on odpow iedzialny za p o k o len ie poprzednie, starsze, k tó rem u winien okazyw ać szacunek i k o n k re tn ą pom oc. Z drugiej strony jest on odpow iedzialny za przychodzące pok olenie, k tó rem u m a p rzek azać nakazy, p rzykazan ia o trz y m a ne od Boga. T ro szcząc się o przyszłe pokolenie, troszczy się on rów nocześnie 0 w łasną przyszłość ja k i o przyszłość k ra ju 122.
T ę m yśl w yraźnie w ypow iada, ch a rak tery sty czn a dla redakcji czwartego p rzyka zania D ek alo g u w K siędze P o w tó rzo n eg o P raw a, form uła: aby ci się powodziło. N ależy zap ytać, ja k ą funkcję pełni ta w staw ka w całości wersetu?
Z estaw iając i p o ró w n u ją c wersety Wj 20,12 i P w t 5,16 zauw ażam y, że form uła:
aby ci się dobrze pow odziło stanow i w Pw t 5,16 rozszerzenie m otyw acji n akazu:
Czcij swego ojca i swoją m a tkę. W Wj 20,12 ta m otyw acja brzm i n astępu jąco : abyś długo ż y ł na ziem i. N a to m ia st w Pw t 5,16 p araleln a część w ersetu jest poszerzona: abyś długo ż y ł i aby ci się dobrze pow odziło na ziemi. Jest rzeczą ch arakterystyczną, że K sięga P o w tó rzo n eg o P raw a p od ob nie sfo rm u ło w an ą obietnicę łączy z przestrzeganiem wszelkich przykazań: Strzeż Jego praw 1 nakazów (...); by dobrze ci się wiodło (fitab) ( ...), byś p rzedłużył swe dni na ziemi, którą na zaw sze daje ci Pan, Bóg twój (Pwt 4,40).
K luczow ym term in em w tym w yrażeniu jest czasow nik jt b od d an y polskim zw rotem dobrze się pow odzi. Z p u n k tu w idzenia gram atycznego fita b jest fo rm ą Qal w trzeciej osobie liczby pojedynczej rod zaju m ęskiego fu turum . Słow nik F.
Z o re lla 123 pod aje ja k o pod staw ow e znaczenie czasow nika jtb — bonus ( -a, -um ) est, fu it, Jit, n a to m ia st w kontekście form uły z Pw t 5,16 oddaje go przez wyrażenie: bene mihi, est, bona fo rtu n a utor.
W yw odzący się z tego sam ego rd zenia p rzy m iotnik tob w zależności od ko n tek stu przybiera b ard zo szeroki w achlarz znaczeń. O prócz podstaw ow ego znaczenia dobry, w p rzek ład ach oddaje się go przez: przyjem ny, m iły, zadowalają
cy, korzystny, praw idłow y, użyteczny, praw dziw y, w ybitny, dzielny, p rzy c h y ln y , odpowiedni, łagodny, radosny124.
A by właściwie zrozum ieć sens w yrażenia: aby ci się dobrze pow odziło należy pam iętać o okresie, w którym kształtow ały się te teksty. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że w iara Biblii tego okresu nie zna jeszcze pełni życia po śm ierci.
W praw dzie znany jest szeol ja k o m iejsce przeznaczone dla zm arłych, lecz nie istnieje tam życie, nie m a też tam ani do stęp u , ani też łączności z Bogiem. W edług ówczesnych pojęć, życie w najpełniejszym sensie rozgryw a się n a tej ziem i, nie zaś w za św iatach 125.
P o n a d to należy zw rócić uw agę n a k o n tek st, w jak im w ystępuje fo rm a czasow nika fi t a b . P ow yższa fo rm a w ystępuje 17 razy w tekście hebrajskim Starego T estam e n tu , z czego aż 8 razy w K siędze P ow tórzon ego P raw a.
A nalizując k o n tek st, bez tru d u m o żn a zauw ażyć czysto świeckie zastosow anie czasow nika f i t a b w n astępujący ch w ersetach: R dz 12,13; 40,14; R t 3,1 ; 1 Sm 24,5;
122 Por. H . S c h ü n g e l - S t r a u m a n n , Il com andam ento..., art. cyt., s. 51.
123 F . Z o r e l l , L exico n hebraicum et aram aicum Veteris T estam enti, R o m a 1968, s. 309.
124 Por. tam že, s. 281.
125 Por. H . S c h ü n g e l - S t r a u m a n n , Il com andam ento..., art. cyt., s. 52-53.
2 Sm 18,4; K o h 7,3; N e 2,5; N e 2,5. N a to m ia st je st rzeczą znam ienną, że we wszystkich frag m en tach K sięgi P o w tó rzo n eg o P raw a, w k tó ry ch jaw i się czasow nik jita b (4,40; 5,16; 5,29; 6,3; 6,18; 12,25.28; 28,7) ow o aby ci się dobrze powodziło w ystępuje w w yraźnym kontekście religijnym i wiąże się z w iernością Bogu, z zachow aniem przy k azań , przestrzeganiem przym ierza. Owo aby ci było dobrze, aby ci się dobrze pow odziło, jak k o lw iek dotyczy spraw ziem skich i doczesnych, to je d n a k je st o n o o d p ła tą i n a g ro d ą o trzy m a n ą od B oga za o kazyw aną M u w ierność: ( ...) aby ci dobrze było i synom twoim po tobie, za to, że uczyniłeś, co słuszne je s t w oczach Pana (Pw t 12,25). Zw iązek otrzym yw anego d o b ra z w iernością B ogu b ard zo m o cn o p o d k re śla ją dw a p o zostałe teksty, w których w ystępuje fo rm a jitab'. J r 7,23; 42,6.
W yciągając w nioski z egzegezy tekstów Wj 20,12. i Pw t 5,16 należy stwierdzić, że term in k b d ( czcić) p o sia d a rów nież c h a ra k te r religijny. P rzy k a za
nie czci ojca i m a tk i stanow i in teg raln y elem ent P rzym ierza Synajskiego.
Szacunek czci ojca i m atk i za k ła d a postaw ę p ra k ty c zn ą, jest realną, rzeczyw istą tro sk ą o nich.
S form ułow anie n ak a zu p o siad a c h a ra k te r apo dyktyczny. Isto tn y m i m o ty wami szacunku są: zrodzenie, w ychow anie i p rzek azan ie w artości życiowych.
Z achow anie p rz y k aza n ia czci ojca i m atk i jest zapow iedzią d o b ra dla każdego, kto je w ypełnia.
III. R E IN T E R P R E T A C J A N A K A Z U C ZC I W IN N Y C H K S IĘ G A C H S T A R E G O T E S T A M E N T U
O prócz tekstów p o dstaw ow y ch zaw ierających n ak a z czci ojca i m atk i w Starym T estam encie istnieją teksty, k tó re po śred n io , w sposób uboczny, tra k tu ją o om aw ianym nakazie. B iorąc pod uwagę ró ż n o ro d n o ść w yrazów czci i szacunku m o żn a w sposób um ow ny d o k o n a ć klasyfikacji; w yróżnić teksty zaw ierające b ąd ź p ozytyw ne (3.1), b ąd ź też negatyw ne (3.2) wyrazy czci oraz teksty, gdzie m o w a jest o k a ra c h ja k ie przew idział p ra w o d aw c a za b ra k o k az an ia czci względem ojca i m a tk i (3.3).
1. P rzykłady pozytywne
Cześć rodziców w tek stac h staro testa m e n ta ln y ch m a często stro nę p o zy tyw ną, d o m ag ają cą się słuch ania ich, tra k to w a n ia ze czcią, żyw ienia o raz łagodnego obch o d zen ia się z n im i126. Ju ż w najstarszej części K sięgi K ap łań sk iej, w Prawie świętości, zaw arty jest przepis: Będziecie m ieć bojaźń p rzed m a tką i ojcem127 i będziecie zachow yw ać m oje szabaty. Ja jestem Jahwe, B óg wasz (19,3).
N a oznaczenie szacunku p ra w o d aw c a użył w yrażenia tîr â u , w yw odzącego się od pierw iastka słow nego j r ’, co oznacza tu nie tyle zw ykły lęk (stra ch ), ile raczej
126 P o r. M . F i l i p i a k , C zcij ojca twego i m a tk ę twoją ( И j 20,12, P w t 5 ,1 6 ), R T K 28(1981), s.
6-7; E . G a l i b i a t i , S a ggi d i esegesi, w: Introduzione alla Bibbia, 11, 1, P e n tate u co — G io su è — R u t
— 1-2 Sam uele — 1-2 R e (red. T. B allarin i), B o lo g n a 1974, s. 312.
127 L X X , Syp, n ie k tó re ręk o p isy T a rg o ra z Vlg zam ieszczają ojca przed m a tk ą ; p o r. je d n a k K p ł 21,2.
32 JAN GRAJEWSKI
poważanie, cześć i posłuszeństwo12a. Zgodnie z Ml 3,5 istnieje ścisły związek między bojaźnią Bożą, a postępowaniem m oralnym (por. Rdz 20,11; 42,18). S.
Łach w oparciu o teksty paralelne traktujące o bojaźni Bożej przed świętym Przybytkiem (Kpi 19,30; 26,2) wyprowadza wniosek, że K pi 19,3 praw odaw ca chciał podkreślić święty charakter ojca i m atki, ich znaczenie w stwórczej mocy świętego Jahwe. Przez ten charakter powinni być oni dla swoich dzieci zastępcami Boga129. Godnym zaakcentow ania jest fakt, że w przeciwieństwie do Wj 20,12 i Pwt 27,3.47 oraz innych tekstów starotestam entalnych mówiących 0 ojcu i m atce (por. Wj 21,17; Prz 20,20; 28,24), m atka jest tu wymieniona przed ojcem. Być może praw odawcy chodziło tutaj o umocnienie autorytetu nad
wyrężonego przez rozwody (por. Ml 2,10-16), jest też możliwe, że tekst stanowi świadectwo powolnego przekształcania się patrialchalnego charakteru rodziny po upadku królestwa izraelskiego130. W tekście K pł 19,32 zawarty jest izolowany przepis o szacunku dla starszych, um otywowany nie hum anizmem , ale bojaźnią Bożą: Przed siwizną wstaniesz, będziesz szanował oblicze starca, w ten sposób okażesz bojaźń Bożą. Ja jestem Jahwe. Starość jest więc znakiem Bożego błogosławieństwa, synonimem wiedzy i m ądrości. Dlatego ludzie starzy za
sługują na szczególny szacunek. Szacunek ten jednak nie był zostawiony dla osobistego uznania każdego człowieka, ale był usankcjonowany prawem i motywowany religijnie131.
A utorzy biblijni wspom inają okazjonalnie o zewnętrznych przejawach szacunku. Józef na wiadomość o chorobie ojca swego Jakuba wraz z synami
A utorzy biblijni wspom inają okazjonalnie o zewnętrznych przejawach szacunku. Józef na wiadomość o chorobie ojca swego Jakuba wraz z synami