Motywacyjne modele zachowań zdrowotnych

Wśród modeli motywacyjnych można wymienić model przekonań zdrowotnych (Rosenstock, 1974), model społeczno-poznawczy oparty na teorii własnej skuteczności A. Bandury (1997), a także teorię uzasadnionego działania i planowanego zachowania (Ajzen i Fishbein, 1980). Modele te koncentrują się na czynnikach sprzyjających formułowaniu intencji 0 zmianie zachowania i obejmują m.in. takie zmienne jak: spostrzegane zagrożenie daną chorobą, kontrola zachowania, poczucie własnej skuteczności, oczekiwania dotyczące skutków zmiany zachowania czy wreszcie subiektywne normy związane z podejmowanymi zachowaniami. Modele te są szeroko opisane w polskiej literaturze przedmiotu (por. Heszen- Niejodek, 1995; Łuszczyńska, 2004; Sęk, 2000; Ziarko, 2006).

4.3.1.1. Model przekonań zdrowotnych

W modelu przekonań zdrowotnych (ang. Health Belief Model; HBM) zakłada się, że prawdopodobieństwo podjęcia zachowania zdrowotnego jest uwarunkowane z jednej strony spostrzeganym przez jednostkę zagrożeniem chorobą, na które składa się percepcja podatności 1 powagi schorzenia, a z drugiej bilansem korzyści i strat czy kosztów związanych z podjęciem działania prewencyjnego (Rosenstock, 1974).

W odniesieniu do sytuacji chorego na cukrzycę spostrzegane zagrożenie chorobą wynika nie tyle ze spostrzeganej podatności na chorobę (gdyż ta już istnieje), ale przede wszystkim wiąże się z percepcją powagi schorzenia. Chorzy są wszechstronnie edukowani przez lekarzy pierwszego kontaktu oraz przez diabetologów w tym zakresie, a pomimo to często obserwuje się zjawisko bagatelizowania zagrożenia (por. Chan i Molassiotis, 1999; Kardas, 2007). Prawdopodobnie wynika to ze skąpoobjawowego przebiegu choroby, a potencjalne ryzyko jest odsunięte w czasie. Korzyści z podjęcia zaleceń lekarskich także nie są bezpośrednie, a często przyjmują postać redukcji strat. Zatem podmiot nie dostrzega jawnych korzyści, a percepcja zysku w postaci mniej nasilonych powikłań obarczona jest licznymi spekulacjami i nie podlega wymiernej ocenie. Bardziej dostępne percepcji są natomiast koszty podjętych zachowań - wysiłek, czas, starty finansowe itp.

Podejmowane próby empirycznej weryfikacji modelu przekonań zdrowotnych potwierdzają związki pomiędzy uwzględnionymi w nim czynnikami, jednak siła tych związków jest słaba (Harrison, Mullen i Green, 1992). Innym ograniczeniem modelu jest zbyt ogólne ujęcie procesów związanych z bilansowaniem korzyści i kosztów z podjęcia zachowania

(por. Schwarzer, 1997) czy też znikome uwzględnienie czynników społecznych (por. Heszen- Niejodek, 2000). Trudność sprawia także operacjonalizacja poszczególnych elementów modelu ze względu na brak ich jasnych definicji (Sheeran i Abraham, 1996).

4.3.1.2. Teoria społeczno-poznawcza

W teorii społeczno-poznawczej zakłada się, że jednym z głównych czynników determinujących zmianę zachowania człowieka jest poczucie własnej skuteczności, czyli przekonanie o możliwości podjęcia i utrzymania działania zgodnie z obranym celem, niezależnie od barier i przeszkód w realizacji tego celu (Bandura, 1997). Wyróżnić można dwa typy poczucia własnej skuteczności. Pierwszym z nich jest uogólnione poczucie własnej skuteczności, dotyczące przekonania o możliwościach poradzenia sobie w różnych sytuacjach (por. Juczyński, 1998). Drugim typem jest specyficzne poczucie własnej skuteczności, odnoszące się do konkretnych zadań (por. Łuszczyńska, 2004; Schwarzer, 1997).

Poczucie własnej skuteczności kształtuje się przede wszystkim w wyniku analizy własnych doświadczeń, w których człowiek mógł przekonać się o efektywności podejmowanych przez siebie zachowań. Kolejnym źródłem własnej skuteczności mogą być doświadczenia zastępcze, czyli wnioskowanie o własnych możliwościach działania na podstawie obserwacji aktywności innych ludzi, którzy skutecznie radzą sobie w danej sytuacji.

Wreszcie do źródeł poczucia własnej skuteczności zaliczamy doświadczenie symboliczne, czyli perswazję ze strony autorytetów, na podstawie której jednostka buduje w sobie przekonanie o własnych możliwościach. Nie bez znaczenia jest także ocena stanu emocjonalnego. Im niższe jest pobudzenie emocjonalne w trudnej lub nowej dla człowieka sytuacji, tym łatwiej jest wykształcić przekonanie o możliwości panowania nad swoim zachowaniem (Bandura, 1997).

Badania nad zmianą zachowań zdrowotnych, uwzględniające ten konstrukt, wielokrotnie wskazują na konieczność wyodrębnienia poczucia własnej skuteczności specyficznego nie tylko dla poszczególnych zadań, ale także dla różnych faz zmiany zachowania (por. Łuszczyńska, 2004). Te obserwacje stały się ważnym argumentem dla rozwijania wielofazowych modeli zmiany zachowań zdrowotnych.

4.3.1.3. Teoria uzasadnionego działania i teoria planowanego zachowania

Teoria uzasadnionego działania i jej rozszerzenie w postaci teorii planowanego zachowania (Ajzen i Fishbein, 1980) koncentrują się na powstawaniu intencji podjęcia zachowania. Intencja jest tu rozumiana jako motywacja do podjęcia danej aktywności.

Schwarzer (1997, s. 188) określa ją jako „dyspozycję behawioralną o wysokiej mocy przewidywania". Z kolei sama intencja jest determinowana przez trzy czynniki: postawę dotyczącą danego zachowania (pozytywne lub negatywne wartościowanie danej aktywności), subiektywną normę (przekonania na temat dokonywanych przez innych ludzi ocen wybranego przez jednostkę celu i możliwości jego osiągnięcia) oraz spostrzeganą kontrolę zachowania.

W cukrzycy postawa względem zachowania będzie związana z przekonaniami jednostki na temat zdrowotnej wartości danego zalecenia. Czynnik normy subiektywnej pozwala z kolei wprowadzić do modelu przekonania człowieka o sile społecznego nacisku. Jeżeli zatem otoczenie chorego będzie bagatelizowało znaczenie zaleceń lekarskich, prawdopodobieństwo powstania intencji podjęcia danych zachowań będzie nikłe. Wreszcie czynnik spostrzeganej kontroli behawioralnej pozwala ocenić przekonania pacjenta na temat możliwości radzenia sobie z potencjalnymi przeszkodami związanymi z realizowaniem zaleceń. Spostrzegana kontrola jest często utożsamiana z pojęciem poczucia własnej skuteczności (por. Schwarzer, 1997; Sheeran, Conner i Norman, 2001).

Model Ajzena i Fishbeina tłumaczy ponad 50% wariancji kształtowania się intencji (por. Norman, Conner i Bell, 1999), ale już tylko 19-38% wariancji zachowań zdrowotnych (por.

Luszczynska i Sutton, 2006). Teoria planowanego działania uwzględnia wprawdzie udział kontroli behawioralnej także po ukształtowaniu się intencji, brakuje jednak ciągle danych na temat innych predyktorów urzeczywistnienia intencji i utrzymania podjętego zachowania.

Podsumowując, modele motywacyjne dość dobrze tłumaczą podejmowanie pojedynczych zachowań, natomiast nie mają dużej mocy eksplanacyjnej w odniesieniu do procesów podecyzyjnych, a więc m.in. do utrzymania zachowania lub jego fluktuacji w czasie trwania choroby.