Pod³o¿e motywacyjne zachowañ aktywnych i reaktywnych u¿ytkowników parków i ogrodów publicznych

Rola zachowań ludzkich93 w określaniu celów projektowych wszelkich form

śro-dowiska, w jakim żyje człowiek, w tym środowiska parków i ogrodów, nie budzi wątpliwości. Forma bowiem, która nie generuje zgodnych z jej funkcją zachowań nie może być uznana za osiągającą swój cel. Jak zauważa A. Bańka, podstawową przesłan-ką w zakresie obszaru „środowisko urbanistyczne – system zachowań” jest założenie, iż występują wyraźne zależności pomiędzy urbanistyką i architekturą a wzorami

ludzkich zachowań94. Nie wszystkie te zależności jednak są jednakowo oczywiste

i możliwe do stwierdzenia w bezpośredniej, empirycznej obserwacji. Za takie można niewątpliwie uznać zależności pomiędzy wielkością przestrzeni i kształtem form a swo-bodą i komfortem poruszania się, będące między innymi podstawą wniosków z dziedzi-ny ergonomii i odpowiednich zaleceń projektowych (por. m.in. [Neufert 1980]). Wiele zależności ma jednak charakter bardziej złożony, wieloaspektowy i, co ważniejsze, bar-dziej ukryty. W takim wypadku sama analiza zachowań typu behawioralnego nie wyda-je się wystarczająca – bezpośrednia obserwacja bowiem dawyda-je wyda-jedynie obraz struktur powierzchniowych. Ich zrozumienie wymaga poznania głębszych struktur określają-cych podłoże motywacyjne zachowań, ich uwarunkowania i znaczenie. Często sto-sowaną kategorią pojęciową do wyznaczania celów projektowych jest „potrzeba”. Jednak, jak słusznie zauważa Bańka [Bańka 1985], „potrzeba” nie jest pojęciem empi-rycznym, obserwowalnym – na ogół jest ona wnioskowana z korelatu, jakim jest

93Zagadnienia związane z zachowaniami ludzkimi są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Ze względu na wagę problemu zaczęto jednak szukać nazwy, która mogłaby ogarnąć całą proble-matykę indywidualną, przyrodniczą i społeczną, w wyniku czego powstał amerykański termin

behavioral sciences – nauki o zachowaniu [Bańka 1983], [Bańka 1985]. Punktem wyjścia dla systematyzacji

twierdzeń i badań prowadzonych w obrębie różnych dziedzin nauk społecznych są teorie zachowania. Termin

teoria zachowania pochodzi od J. Konorskiego [Konorski, Miller 1937]. U jego źródeł tkwi analiza dwóch

podstawowych mechanizmów zachowań: uczenia się instrumentalnego i klasycznego warunkowania. W przy-padku pierwszego z mechanizmów mamy do czynienia ze zmianami w sile tendencji do poszczególnych reakcji w zależności od następstw, jakie te reakcje przyniosły. Wynikiem analizy prawidłowości dotyczących uczenia się instrumentalnego było między innymi tzw. prawo efektu E.U. Thorndike’a (Law of Effect) dotyczące mechanizmu reakcji wywoływanych przez dany bodziec i towarzyszącym tym reakcjom nagród i kar (A. Bańka, Psychologiczna struktura projektowa środowiska – Studium przestrzeni architektonicznej, Poznań 1985, s. 41). Występowanie u ludzi takiego mechanizmu pozwala na zastępowanie określonych sposobów zachowania innymi, lepiej służącymi zaspokajaniu potrzeb. Drugi z mechanizmów, klasyczne warunkowanie, łączy się z nazwiskiem I. Pawłowa. Badacz ten stwierdził, że jeśli określony bodziec, początkowo obojętny, poprzedza wielokrotnie inny bodziec wywołujący określoną reakcję, to ów obojętny bodziec stopniowo nabiera właściwości wywoływania reakcji [Bańka 1985]. Analiza powyższych mechanizmów zachowań doprowadziła do powstania licznych teorii, między innymi C.L. Hulla [Hull 1943], E.R. Guthriego [Guthrie 1935], E.C. Tolmana [Tolman 1932] czy B.F. Skinnera [Skinner 1953].

94A. Bańka, Psychologiczna struktura projektowa środowiska – Studium przestrzeni

„zachowanie się” – kategoria obserwacyjna, empirycznie i operacyjnie definiowalna. Nie zawsze jednak proste, czy w ogóle możliwe, jest określenie motywacji działań ludz-kich za pomocą obserwacji zachowania się badanych jednostek. Wynika to m.in. z fak-tu, że podobne w swej sferze zewnętrznej (obserwowalnej) zachowania mogą być wy-nikiem różnych motywacji. Przykładowo, spacerujący po parku człowiek może powo-dować się chęcią poznania przyrody lub wytworów kultury ludzkiej, chęcią doznań estetycznych czy też pragnieniem regeneracji sił fizycznych. Za jeden ze sposobów diagnozy procesów motywacyjnych można uznać pytanie badanej osoby o jej intencje, cele, dążenia, a także stan emocjonalny. Przy stosowaniu takiej metody badawczej, na co zwraca uwagę Reykowski [Reykowski 1992a], pojawiają się jednak istotne trudno-ści. Wiążą się one po pierwsze z faktem, że człowiek na ogół tylko częściowo zdaje sobie sprawę z motywów swojego postępowania, po drugie zaś – jego zeznania na te-mat własnych motywów modyfikowane są przez inne czynniki, z których

podstawo-wym wydaje się potrzeba akceptacji (lub aprobaty) społecznej95. Wpływ tego drugiego

zjawiska na treść wypowiedzi był przedmiotem licznych badań96. W ich wyniku

stwier-dzono, że u wielu osób zeznania na temat ich motywów i emocji w dużym stopniu determinowane są pragnieniem uzyskania u badającego dobrej opinii o sobie, dlatego w takich metodach konieczne jest uwzględnienie możliwych błędów wynikających

z wymienionych wyżej czynników97.

95J. Reykowski, Motywacja [w:] T. Tomaszewski, Psychologia ogólna – Procesy emocjonalne,

Moty-wacja, Osobowość, Warszawa 1992, s. 107.

96Por. m.in. [Edwards 1957], [Crowne, Marlowe 1964].

97Niezależnie od przyjętych metod badawczych określenie i zrozumienie motywów ludzkich nie jest możliwe bez uwzględnienia podłoża, jakie ukształtowało te motywy. Jednym z podstawowych czynników mających wpływ na zachowania ludzi jest osobowość jednostki. Osobowość tę A.M. Rose określa jako strukturę czynników biogennych, psychogennych i socjogennych, wpływających na zachowania jednostki (A. M. Rose, Sociology. The Study of Human relations, New York 1957, s. 86 i n.). Wymienione w tej definicji czynniki różnią się źródłem pochodzenia. Czynniki biogenne wywodzą się z właściwości bioana-tomicznych organizmu i określane są najczęściej jako odruchy, popędy, potrzeby biologiczne, fizjologicz-ne właściwości jednostki itp. Elementy psychogenfizjologicz-ne obejmują uczucia, wzruszenia, afekty. Najbardziej złożone i zróżnicowane są elementy socjogenne, pochodzące z wpływów społeczeństwa i kultury, kształtu-jące się pod wpływem życia jednostki w określonych grupach społecznych. Elementy te obejmują warto-ści, normy i wzory zachowań (J. Turowski, op. cit., s. 38). W ujęciu empirycznym wartościami określa się to wszystko, co jest potencjalnym przedmiotem ludzkich działań (tamże, s. 38). Należy podkreślić, że wszystkie wymienione czynniki osobowości (biogenne, psychogenne i socjogenne) nie funkcjonują jako elementy niezależne. Występuje zjawisko ich wzajemnego przenikania i współkształtowania. Jak pisze J. Turowski, każde ludzkie działanie czy zachowanie bazuje na tych trojakiego rodzaju uwarunko-waniach. Nawet zachowania biofizjologiczne są w pewnym sensie kontrolowane przez jednostkę lub spo-łecznie regulowane. Niemożliwe jest, aby jednostka mogła przez dłuższy czas egzystować bez wzajemnej ingerencji tych trzech czynników czy też ich wzajemnego dostosowania (J. Turowski, op. cit., s. 38).

Złożoność mechanizmów oddziałujących na zachowania jednostek podkreśla wielu teoretyków oso-bowości. Zachowania te należy traktować jako rezultat wpływów pochodzących od wszystkich trzech wymienionych uwarunkowań. W świetle tych analiz pojęcie osobowości oznaczałoby strukturę czynni-ków – elementów wpływających na zachowania jednostki (tamże, s. 38–39).

Podstawowym narzędziem badawczym prowadzącym do określenia przewidywa-nych zachowań ludzkich i ich podłoża motywacyjnego jest obserwacja realprzewidywa-nych zacho-wań występujących w danym typie środowiska i określenie ich motywacji. Aby jednak można było na podstawie tych obserwacji i wniosków sformułować prawa i teorie, konieczne jest zachowanie tzw. dyrektywy historyzmu. Przez pojęcie to należy rozu-mieć konieczność uwzględnienia ograniczeń czasoprzestrzennych przy formułowaniu twierdzeń orzekających o prawidłowościach rządzących zachowaniami ludzi [Szcze-pański 1964], [Such 1973]. Obserwacje naturalistyczne dotyczą bowiem zachowań danych osobników (lub ich grupy) w danej sytuacji uformowanej na tle określonych zależności czasowych i przestrzennych. Uwarunkowania przestrzenne dotyczą w tym wypadku przede wszystkim sytuacji urbanistycznej (kontekstu przestrzennego) śro-dowiska, w jakim zachodzą badane zjawiska, a także oddziaływań kulturowo-spo-łecznych (obszary kręgów kulturowych) kształtujących cele i wartości badanych jednostek.

Ograniczenia czasoprzestrzenne oznaczają ujmowanie zależności poszczególnych zachowań w postaci twierdzeń, głoszących, że dana zależność wystąpiła w określonym

czasie i określonym miejscu98. Zdaniem S. Ossowskiego konieczność uwzględnienia

tych ograniczeń pojawia się przede wszystkim wówczas, gdy w analizę zależności zachowań włączają się uwarunkowania kulturowe redukujące ogólność wniosków in-dukcyjnych bądź dein-dukcyjnych [Ossowski 1961]. Jednak stopień ograniczeń czaso-przestrzennych może być różny – zależy on od charakteru i zasięgu formułowanych twierdzeń. Stopień ograniczeń czasoprzestrzennych jest tym wyższy, im wyższy jest stopień złożoności struktury analizowanych twierdzeń. Im bardziej ogólne jest twier-dzenie (prawo), tym bardziej podstawowe mechanizmy opisuje i tym mniejsze są ogra-niczenia jego stosowalności.

Istotnym elementem wpływającym na różnice w sposobach i wzorach zachowań ludzkich, obok uwarunkowań czasowych i przestrzennych kształtujących środowisko człowieka, jest także indywidualność osobowa poszczególnych jednostek. Niektóre za-chowania, jak reakcje fizjologiczne, są wspólne dla całego gatunku ludzkiego i określo-ne są siłą i naturą bodźca. Inokreślo-ne wykazują wysoki stopień zindywidualizowania. Każdy człowiek dysponuje własnymi wzorami i sposobami zachowań i reakcji na bodźce śro-dowiska, a także własnym zespołem wartości, potrzeb i celów działania stanowiących podłoże motywacyjne tych zachowań. Zróżnicowanie zachowań człowieka i ich moty-wacji wymaga więc odpowiedniego dostosowania zasad kształtowania środowiska, w którym zachowania te są realizowane. Różnorodność potrzeb implikuje konieczność utworzenia odpowiadającej ludziom różnorodności środowiskowej, dzięki której śro-dowisko będzie w stanie zaspokoić potrzeby różnych jednostek, z uwzględnieniem ich natury indywidualnej, osobowej i społecznej. W praktyce projektowej konieczna jest jednak redukcja różnorodności zachowań ludzkich do takiej liczby konstruktów (typów), która byłaby wystarczająca dla trafnej konceptualizacji rozwiązań

ktowych, a równocześnie nie stanowiłaby zbytniego uproszczenia wizji człowieka

w środowisku99.

Na podstawie przeprowadzonych przez autorkę badań, obserwacji oraz analiz

za-chowań ludzi i ich motywacji w obrębie parków i ogrodów publicznych100 w dużym

mieście można wyszczególnić 12 typów motywacji i odpowiadających im zachowań. Podkreślić tu należy trzy podstawowe cechy utworzonej typologii. Po pierwsze,

zde-finiowane typy odpowiadają jedynie podstawowym motywacjom, które można

określić jako celowe, a więc takie, które determinują decyzję korzystania z parków i ogrodów publicznych i określają jego cel dla danej jednostki. Po drugie, w przyjętej typologii wyszczególniono motywacje, stwierdzone w wyniku badań w obrębie róż-nych parków. Nie oznacza to jednak, że w każdym z parków wszystkie opisane moty-wacje występują równocześnie. Przyjęty system nie określa ponadto proporcji

ilościowych poszczególnych zachowań i odpowiadających im motywów. Fakt

poja-wienia się i zakres występowania poszczególnych typów zależy nie tylko od sposobu ukształtowania parku, lecz również od złożonych uwarunkowań społecznych i urbani-stycznych (kontekstu przestrzennego, w jakim znajduje się park), które omówiono szerzej w rozdziale 3. Wreszcie, po trzecie, wyodrębnione typy motywacji rzadko wy-stępują pojedynczo, w formie „czystej”. Na ogół zachowania jednostki, jak również

jej decyzje dotyczące wyboru parku czy ogrodu publicznego jako miejsca rekre-acji, są wynikiem złożenia różnych motywrekre-acji, nie zawsze do końca uświadomio-nych. Motywacje te jednak mają dla danej jednostki różną wagę – jedne są dominujące,

inne jedynie towarzyszące.

Należy podkreślić, że celem autorki nie było stworzenie sztywnej typologii, lecz ukazanie złożoności motywacji zachowań pojawiających się w obrębie parków i ogro-dów publicznych. Podział na poszczególne typy ma charakter umowny, pomaga jednak uświadomić sobie różnorodność zarówno zachowań ludzkich, jak i ich motywacji.

Poniżej przedstawiono rodzaje wspomnianych motywacji w następującym podziale:

1. Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb poznawczych (poznanie