na reakcje i zachowania u¿ytkowników
4. Wp³yw przestrzeni parków i ogrodów publicznych na relacje spo³eczne
Jak wspomniano wcześniej, zależności pomiędzy człowiekiem a parkiem i ogrodem obejmują nie tylko oddziaływanie psychologiczne fizycznych form środowiska, lecz również relacje człowieka z innymi użytkownikami przestrzeni. Jednostka ludzka, jako członek społeczeństwa, nie realizuje bowiem wszystkich swoich potrzeb i zachowań w społecznej izolacji, lecz uzależniona jest od innych istot ludzkich mających wpływ na sposób zaspokajania potrzeb jednostki i poziom związanej z tym satysfakcji. Park i ogród można więc traktować jako przestrzeń, w której kształtuje się życie społeczne. Zgodnie z definicją J. Szczepańskiego „obejmuje [ono] ogół zjawisk wzajemnego
mo-dyfikowania procesów życiowych wynikających ze znajdowania się we wspólnej prze-strzeni i korzystania ze znajdujących się na niej zasobów koniecznych dla zaspokojenia
potrzeb190. Przestrzeń parku i ogrodu stanowi więc zbiór okoliczności zewnętrznych, mają-cych wpływ na zachodzące pomiędzy jej użytkownikami procesy interakcji i przez to także na ich zachowania i możliwości zaspokajania potrzeb. Określone przestrzennie relacje społeczne kształtują się na wielu poziomach. Podstawowym wyznacznikiem tych poziomów jest podział przestrzeni na przestrzeń, w której dana jednostka przebywa i jej otoczenie. Taki podział, jak łatwo zauważyć, wykazuje wiele analogii do układu spo-strzeżeniowego figura–tło, w którym figura stanowi centrum układu, tło zaś kontekst warunkujący jej odbiór.
Podstawową jednostką przestrzenną w relacjach społecznych określającą „pierwot-ne” terytorium osobnika ludzkiego, jego przestrzeń osobistą, jest dystans, czyli ta część
terytorium, którą nosi się ze sobą191. Inaczej mówiąc, dystans wyznacza podstawowy poziom definiujący granicę dzielącą terytorium własne jednostki od jego otoczenia. Wielkość określonego dystansem terytorium, warunkująca komfort psychiczny jednostki,
uzależniona jest (jak wspomniano w rozdziale I192) od struktury osobowościowej
jed-nostki ukształtowanej w określonych warunkach społeczno-kulturowych, a także od jej stosunku do znajdujących się w otoczeniu osób. Dystans nie jest więc wartością stałą – jego wielkość zależy zarówno od uwarunkowań wewnętrznych podmiotu, jakim jest dana jednostka ludzka, jak i od uwarunkowań zewnętrznych tworzących sytuację, którą kształtują formy parku i ogrodu oraz znajdujący się w otoczeniu ludzie i ich zachowa-nia (rys. 16).
Zachowania terytorialne jednostek związane ze zjawiskiem dystansu przejawiają się w formie najbardziej bezpośredniej i stosunkowo prostej do zbadania empirycznego w obrębie przestrzeni niepodzielonej formalnie i funkcjonalnie. Takimi przestrzeniami są na przykład rozległe płaszczyzny trawników wykorzystywane jako miejsca wypoczynku stacjonarnego, czy długie, linearne formy siedzisk bez podziałów wewnętrznych. Lokaliza-cja poszczególnych osób lub grup społecznych w opisanych sytuaLokaliza-cjach przestrzennych jest odzwierciedleniem potrzeb psychicznych jednostek związanych z relacjami społecznymi z otaczającymi je ludźmi, które regulowane są poprzez zachowanie odpowiednich dystan-sów zapewniających jednostkom komfort psychiczny. Istotne jest przy tym, że dystanse te nie są wartością ściśle określoną, lecz mieszczą się w pewnych przedziałach, których przekroczenie odbierane jest przez poszczególne jednostki negatywnie. Dolny przedział okre-śla minimalną odległość, zapewniającą jednostce konieczne dla jej komfortu psychicznego poczucie prywatności, górny zaś określa maksymalną odległość jednostki od innych osób i grup społecznych, której zachowanie związane jest z możliwością nawiązania kontaktów. Wartości określające pożądane przez jednostkę dystanse dzielące ją od innych osób zależą od jej subiektywnego odbioru tych osób, określonego przez poczucie więzi osobistych i poczucie bezpieczeństwa. Najmniejszy dystans jednostka zachowuje wobec osób
190J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1967, s. 19–20.
191Definicja Van der Berghena, cyt. za: A. Krzymowska-Kostrowicka, Geoekologia turystyki i
wypo-czynku, Warszawa 1997, s. 106.
jej bliskich, największy zaś wobec tych, które w odczuciu jednostki mogą być źródłem zagrożenia. Tę drugą grupę stanowić mogą nie tylko osoby, ze strony których spodzie-wane są zachowania agresywne, zakłócające bezpośrednio poczucie bezpieczeństwa fizycznego jednostki, lecz również osoby stanowiące zagrożenie (nie zawsze racjonal-nie uzasadnione) z punktu widzenia bezpieczeństwa psychicznego, jak patrole policyj-ne, znajomi, z którymi kontakt nie jest przez jednostkę pożądany itp. Istotną rolę w kształtowaniu wielkości dystansów odgrywa również rodzaj realizowanych przez jednostkę zachowań. Przykładowo, zachowania o charakterze intymnym lub nie-aprobowane społecznie wywołują większą potrzebę prywatności, a co za tym idzie, pogłębiają dystans konieczny dla utrzymania komfortu psychicznego. Na wielkość zachowywanego dystansu ma również wpływ typ sytuacji, w jakiej znajduje się
jednostka, umieszczony na wymiarze przyjemności–nieprzyjemności. Badania193
KONT AKTY SPO£ECZNE KONT AKTY SPO£ECZNE PRYW ATNOŒÆ OSOBY BUDZ¥CE W JEDNOSTCE POCZUCIE ZAGRO¯ENIA I NIECHÊÆ OSOBY BUDZ¥CE W JEDNOSTCE POCZUCIE ZAGRO¯ENIA I NIECHÊÆ ZACHOW ANIA O CHARAKTERZE INTYMNYM, ZACHOW ANIA NIEAPROBOW ANE SPO£ECZNIE ZACHOW ANIA O CHARAKTERZE INTYMNYM, ZACHOW ANIA NIEAPROBOW ANE SPO£ECZNIE ZACHOW ANIA GRUPOWE, ZACHOW ANIA BUDZ¥CE APROBA TÊ IPODZIW ZACHOW ANIA GRUPOWE, ZACHOW ANIA BUDZ¥CE APROBA TÊ IPODZIW OSOBY ,Z KTÓR YMI £¥CZY JEDNOSTKÊ POCZUCIE WIÊZI OSOBISTYCH ISYMP ATIA OSOBY ,Z KTÓR YMI £¥CZY JEDNOSTKÊ POCZUCIE WIÊZI OSOBISTYCH ISYMP ATIA ZMNIEJSZENIE DYSTANSU ZMNIEJSZENIE DYSTANSU ZWIÊKSZENIE DYSTANSU ZWIÊKSZENIE DYSTANSU PRZYJEMNE NIEPRZYJEMNE
Rys. 16. Zależności związane z regulacją relacji społecznych w przestrzeni parku i ogrodu za pomocą dystansu
193Por.: [Ugwuegbu, Anuseim 1982], [Aiello 1987], [Albas, Albas 1989], [Sinha, Mukherjee 1996], [Strayer, Roberts 1997] i in.
wykazały, że sytuacje o zabarwieniu negatywnym powodują zwiększenie dystansu
między osobami, o zabarwieniu pozytywnym – jego zmniejszenie194.
Potrzeby i oczekiwania jednostki związane z rodzajem relacji społecznych oscylują
pomiędzy potrzebą prywatności195 a potrzebą kontaktów społecznych. Podstawowym
czynnikiem regulującym te relacje, a tym samym dającym jednostce poczucie kontroli nad sytuacją, jest, jak wynika z powyższych rozważań, możliwość odpowiedniej regu-lacji przez jednostkę dystansów wobec innych osób. Możliwość ta jednak zależy w dużym stopniu od ukształtowania fizycznych form przestrzeni i jej podziałów for-malnych i funkcjonalnych. Przestrzeń, w zależności od sposobu, w jaki została ukształ-towana, może w sposób naturalny sprzyjać nawiązywaniu kontaktów społecznym