Kredyt stanowi jeden z ważniejszych produktów bankowych w dzisiejszym świecie. Dzięki po-życzce zaciągniętej w banku można kupić mieszkanie, pojechać na wakacje, pójść na studia czy zainwestować środki w działalność gospodarczą. Każdy, kto ubiegał się kiedyś o kredyt wie, jak bardzo skomplikowany jest to proces. Banki korzystają zazwyczaj z metody scoringowej. To zna-czy, dokonują oceny ryzyka kredytowego i przyporządkowują klienta do określonej skali ryzyka, która zależy m.in. od rodzaju wykonywanej pracy, wieku, płci czy wykształcenia. Dodatkowo, wymagane jest zabezpieczenie kredytu, na przykład w postaci dodatkowych aktywów czy dobrej historii kredytowej. Czyli im klient biedniejszy, tym trudniej mu uzyskać kredyt w konwen-cjonalnym banku. A co dzieje się z tymi, którzy są tak biedni, że nie mogą wystąpić do banku z prośbą o kredyt? Ile osób na świecie korzysta z tego przywileju? Aktualnie szacuje się, że ok. 70% ludności świata nie ma dostępu do konwencjonalnych usług finansowych1. Wśród nich wiodącą grupą są osoby ubogie.
Zjawisko to zostało nazwane przez badaczy wykluczeniem finansowym. Stanowi ono pochod-ną wykluczenia społecznego. Definiuje się je jako proces, w wyniku którego ludzie napotykają na utrudniony dostęp do oferowanych na rynkach finansowych podstawowych usług, które byłyby adekwatne do ich potrzeb i umożliwiłyby normalne życie w społeczeństwie2. Ważne jest to, że to zjawisko dotyczy wszystkich krajów na świecie, ponieważ właściwie żaden kraj nie jest wolny od problemu ubóstwa. Mikrokredyt stanowi podstawowy produkt mikrofinansów, w skład których wchodzą jeszcze usługi związane z ubezpieczeniem i oszczędzaniem. Mikrokredyt stanowi odpo-wiedź na ową niszę, wytworzoną przez bankowość konwencjonalną. Jest to pożyczka małej sumy pieniędzy, udzielana zazwyczaj biednym ludziom, bez zabezpieczenia finansowego.
Rozmiar rynku mikrofinansów
Idea mikrofinansów zrodziła się 40 lat temu w Bangladeszu. Od lat 90. XX wieku, kiedy to idea mikrokredytów zaczęła rozprzestrzeniać się po całym świecie, obserwujemy dynamiczny wzrost
1 J. Adamek, Mikrofinanse islamskie — założenia, produkty, praktyka, Warszawa 2010, s. 25.
2 M. Kozłowska, J. Pietrucha, Mikrofinanse [w:] Systemy gospodarcze. Alternatywne rozwiązania, red. S. Śwadź-ba, Katowice 2012, s. 10.
70
mikro-kredytobiorców. Dziś jest to już ponad 200 milionów osób na całym świecie. Najwięcej instytucji mikrokredytowych znajduje się w Azji Południowej-Wschodniej, Afryce Subsaharyj-skiej oraz Ameryce Południowej. Wiele krajów, działających na rynku mikrofinansów, to kraje muzułmańskie. Wśród nich można wymienić Bangladesz, Pakistan, Egipt czy Maroko. Wzrost liczby klientów lepiej obrazuje sukces mikrofinansów niż nominalna wartość tego rynku. Ze względu na niskie kwoty aktywów rynek ten wciąż reprezentuje znikomy odsetek światowych finansów.
Muhammad Yunus i początki Grameen Banku
Twórcą mikrokredytu jest Muhammad Yunus — profesor ekonomii z Bangladeszu, który w 1974 roku pożyczył Sufiyi Begum pierwsze 27 dolarów amerykańskich. Jak zrodził się pomysł na pożyczanie małych sum pieniędzy potrzebującym osobom? Wydaje się, że okoliczności i miej-sce były nieprzypadkowe. W 1972 roku, po wojnie o niepodległość Bangladeszu, Muhammad Yunus wrócił do swojej ojczyzny ze stypendium Fulbrighta w Stanach Zjednoczonych. Objął stanowisko w katedrze ekonomii, na uniwersytecie w stolicy kraju, a jednocześnie rozpoczął badania nad terenami rolniczymi, które zdecydowanie w Bangladeszu przeważają. W wyni-ku wcześniejszego konfliktu militarnego oraz klęsk żywiołowych, które regularnie nawiedzają Bangladesz, do stolicy napłynęła duża liczba biednej ludności wiejskiej. We wsi Dżobra Yunus poznał wspomnianą już Sufiyę Begum, która od rana do wieczora zajmowała się wyplataniem stołków z wikliny. Okazało się, że kobieta pomimo ogromnego nakładu pracy, uzyskiwała mi-nimalny zysk. Materiał musiała bowiem brać od pośrednika, któremu następnie odsprzedawała gotowy produkt, spłacając tym samym koszt materiału. Pożyczka u lokalnych posiadaczy kapita-łu nie wchodziła w grę, ponieważ żądali oni lichwiarskiego oprocentowania. Yunus zauważył, że sytuacja Sufiyi nigdy by się nie zmieniła, jeśli nie zdobyłaby ona kapitału, aby kupować surowiec u producenta po niższych cenach, a następnie sprzedawać swój wyrób na wolnym rynku. Oka-zało się, że suma, która mogła odmienić jej życie wynosiła 22 centy.
Takich osób jak Sufiya było więcej we wsi Dżobra. Ostatecznie, Muhammad Yunus pożyczył 27 dolarów amerykańskich grupie 42 osób3. Okazało się, że owa mikropożyczka ma w dłuższej perspektywie zasadniczy wpływ na poprawę poziomu życia i stanowi efektywne narzędzie do walki z ubóstwem. Według danych ONZ, w Bangladeszu 48% najbiedniejszych gospodarstw domowych pokonało dzięki mikrokredytom granicę skrajnego ubóstwa4.
Muhammad Yunus prężnie rozwijał swój pomysł, aż w 1983 roku Grameen Bank stał się niezależnym bankiem. Warto zaznaczyć, że Yunus musiał pokonać sceptycyzm wielu osób, żeby pozyskać środki na swoją działalność. Prezesi największych banków w Bangladeszu nie chcieli wesprzeć „bankiera ubogich”, bowiem uważali, że modelu wypracowanego przez Yunusa nie da się przenieść na inne kraje. Argumentowano, iż świetnie funkcjonuje on w Bangladeszu, ponie-waż jest dopasowany do tamtejszej sytuacji gospodarczej. Tymczasem Yunus przekonywał, że biedni ludzie, niezależnie od szerokości geograficznej, są do siebie bardzo podobni. Są kreatywni, chcą wydostać się z ubóstwa i czekają aż ktoś da im na to szansę. Jak czas pokazał, obawy scepty-ków były bezpodstawne, a Grameen Bank pomógł milionom ludzi na całym świecie.
3 M. Yunus, Bankier ubogich: historia mikrokredytu, Warszawa 2012, s. 47.
Na początku działalności Grameen Bank dysponował 54 oddziałami, które obejmowały 714 wiosek. Liczba klientów wynosiła ok. 30 tys.5 Dzisiaj oddziałów jest już 2567 a klientów — po-nad 8 milionów z 80 tys. różnych wiosek6. Liczby te wyglądają imponująco. Dla porównania, największy bank w Polsce — istniejący od 1919 roku PKO BP — prowadzi 5,4 mln rachunków7, czyli ma prawie 3 mln mniej klientów niż Grameen Bank.
Warto przy tym pamiętać, że nie tylko liczba klientów zmieniła charakter instytucji założo-nej przez Yunusa. Obok Grameen Banku szybko zaczęły powstawać inne organizacje, związane mniej lub bardziej z działalnością mikrokredytową. Jako pierwsza narodziła się Grameen Trust w 1989 roku. Jej zadaniem było rozpowszechnianie, a następnie współpraca z innymi ośrodkami mikrokredytowymi na całym świecie. Pięć lat później Yunus stworzył Grameen Fund, którego zadaniem jest przede wszystkim wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw koncentrujących swoją działalność na rozwoju technologicznym. W następnych latach powstawały nowe organi-zacje. Wśród nich warto wyróżnić: Grameenphone (telefonia komórkowa), Grameen Telecom (firma non-profit, której zadaniem jest rozpowszechnianie telefonów w bengalskich wsiach) czy Grameen Education (działania na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia na wiejskich te-renach). Ta długa lista organizacji świadczy o tym, iż Muhammad Yunus nie chciał zmienić bengalskiej wsi jedynie poprzez działalność kredytową, lecz zapoczątkował istotne zmiany w ca-łym charakterze wiejskiej społeczności Bangladeszu. Oprócz tego od samego początku aktywnie starał się rozszerzyć ten model na inne kraje świata.
Rok 2005 został ogłoszony przez ONZ rokiem mikrofinansów, a w kolejnym roku — 2006 — Grameen Bank otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. W imieniu zarządu banku nagrodę ode-brała Mosammat Taslima Begum, niegdysiejsza kredytobiorczyni Grameen. W 1992 roku zacią-gnęła swoją pierwszą pożyczkę. Zaczęła od zakupu kozy, a później założyła małą firmę i szybko okazała się aktywnym przedsiębiorcą.
Cechy mikropożyczek
Muhammad Yunus postanowił oprzeć swoją inicjatywę na aktywności kobiet. Według najnow-szych danych 96% spośród ponad 8 milionów klientów Grameen Banku to kobiety8. Yunus dosyć szybko zdał sobie sprawę z korzyści płynących z koncentrowania działalności kredytowej na kobietach i postanowił stopniowo zwiększyć liczbę kredytobiorczyń. Kobiety doświadczają ubóstwa bardziej dotkliwie niż mężczyźni. W szczególnie złym położeniu znajdują się wdowy, rozwódki czy matki, które muszą troszczyć się również o los swoich dzieci. Wydaje się, iż kobiety przez to, że zawsze musiały w większym stopniu zmagać się z biedą, wykształciły umiejętności, które okazały się bardzo przydatne we współpracy z Grameen Bank. Nauczyły się, jak przetrwać głód, klęski żywiołowe czy przemoc w małżeństwie. Od początku były bardziej zdeterminowane, by wydostać się z ubóstwa. Yunus szybko zauważył, że kredyty udzielone kobietom przynoszą większe zmiany społeczne niż kredyty udzielone mężczyznom.
Idea mikropożyczek w Grameen Bank opiera się na pożyczkach grupowych (obecnie w mi-krofinansach wyróżnia się również pożyczki indywidualne). Procedura udzielania mikrokredytu
5 1983 Annual Report, http://www.grameen-info.org, [dostęp: 16 czerwca 2015].
6 Grameen Bank, dane z lipca 2012, http://www.grameen-info.org, [dostęp: 16 czerwca 2015].
7 eGospodarka, dane z kwietnia 2011, http://www.finanse.egospodarka.pl/, [dostęp: 16 czerwca 2015].
72
wygląda następująco: potencjalne członkinie Grameen powinny być odpowiednio biedne oraz wyróżniać się takimi cechami jak asertywność, pewność siebie czy przedsiębiorczość. Jeżeli ko-bieta chce ubiegać się o pożyczkę, musi znaleźć cztery inne mieszkanki swojej wsi, które również pragną przystąpić do Grameen Bank. Jedna z nich zostaje wybrana na przewodniczącą grupy i jest odpowiedzialna za regularną spłatę rat oraz kontakty z bankiem. Kilka takich grup składa się na centrum kredytowe, które z kolei wraz z innymi centrami podlega określonemu oddziało-wi. Pożyczka udzielana jest najpierw dwóm członkiniom grupy. Pierwszy kredyt jest najczęściej niski. Jeśli te dwie kobiety spłacają raty regularnie, bank udziela pożyczki również pozostałym. Spłata rat rozpoczyna się w drugim tygodniu od momentu otrzymania pieniędzy i ma miejsce na cotygodniowych spotkaniach centrum kredytowego. Standardowa pożyczka powinna zostać spłacona w ciągu 51 tygodni. Niespełnienie tego warunku może zablokować dostęp do kolej-nych kredytów. Współpraca z Grameen Bank może trwać wiele lat. Poprawa sytuacji materialnej nie dyskwalifikuje kredytobiorczyń i mogą się one starać o kolejne pożyczki. Tradycyjne zabez-pieczenie kredytu zostało zastąpione presją wywieraną przez grupę kredytową. Wzajemne zależ-ności między lokatami członków w skuteczny sposób zapewniają dyscyplinę spłaty rat.
Mikrofinanse korzystają z istniejącej już sieci powiązań, które mogą być oparte na relacjach społecznych bądź postawach religijnych. Dzięki zbiorowej odpowiedzialności w grupie oraz za-leżności członków od siebie utrzymuje się wysoką dyscyplinę spłaty rat kredytów9. Ze względu jednak na pewne ryzyko oraz wysokie koszty udzielania mikropożyczek oprocentowanie jest wyższe niż w przypadku kredytów konwencjonalnych. Częściej spłaca się też raty — z reguły co tydzień. Mikropożyczki są łatwo dostępne, a procedury ich uzyskania są uproszczone. Nie wy-maga się poręczenia kredytu. Co ważne, instytucje mikrofinansowe mają często charakter lokal-ny, więc pracownicy oddziałów wywodzą się z terenów, na których pracują. Zazwyczaj mikropo-życzki przeznaczane są na samozatrudnienie oraz zakładanie i rozwijanie mikroprzedsiębiorstw na terenach wiejskich. Oprócz tego usługom finansowym towarzyszą inne, np. o charakterze informacyjnym, edukacyjnym czy telekomunikacyjnym. Nie oznacza to jednak, że wszystkie instytucje udzielające mikrokredytów mają charakter non-profit. Wręcz przeciwnie, obecnie ob-serwuje się komercjalizację usług mikrofinansowych, zaś rynki mikro w coraz większym stopniu wiążą się ze światowymi rynkami finansów konwencjonalnych.
Połączenie bankowości muzułmańskiej i mikrofinansów — wady i zalety
Prężnie rozwijająca się bankowość muzułmańska zainteresowała się mikrokredytami. Muzuł-mańskie mikrofinanse stanowią niejako hybrydę tych dwóch tworów i proponują produkty ban-kowe zgodne z zasadami prawa muzułmańskiego, szariatu. W przypadku mikrokredytów ma to istotne znaczenie. Główną zasadą w bankowości muzułmańskiej jest zakaz riba, czyli czerpania zysków z odsetek. Oznacza to, że mikrofinanse muzułmańskie musiały wykształcić nieopro-centowaną pożyczkę, która przynosiłaby podobne efekty. Tak też się stało. Najpopularniejszym produktem jest mudaraba, który zakłada, że bank kupuje dla siebie jakieś dobra potrzebne pod-miotowi prowadzącemu działalność gospodarczą, a następnie sprzedaje je temu przedsiębior-stwu za z góry ustaloną wyższą cenę, która spłacana jest w ratach lub po upływie jakiegoś czasu. Warto podkreślić, że towarowy przepływ środków ogranicza ryzyko nadużycia, które jest dosyć powszechne w przypadku transferów pieniężnych. Z drugiej strony, może hamować
biorczość podmiotów. To bank bowiem dokonuje zakupu dobra, negocjuje cenę i dopiero prze-kazuje go klientowi.
Inną ważną cechą bankowości muzułmańskiej, która znalazła odzwierciedlenie w mikrofinan-sach jest zasada Profit-Lose-Sharing, czyli zasada podziału zysków i strat między bankiem a klien-tem. W innym popularnym produkcie, zwanym muszaraka, bank oferuje pomoc (know-how) przy realizacji przedsięwzięcia oraz uczestniczy zarówno w odniesionych zyskach, jak i stratach. Jest to związane z szerszą ideą innej roli banku w finansach muzułmańskich. Bank bowiem od-grywa bardziej rolę inwestora, czy też udziałowca niż surowego kredytodawcy. Poza tym skory-gowanie mikrokredytów o zakaz riba może mieć pozytywne konsekwencje dla kredytobiorców. Jednym z największych zarzutów wobec tradycyjnych mikrokredytów jest wysokie oprocentowa-nie pożyczek. W przypadku oprocentowa-niepowodzenia przedsięwzięcia klienci mogą wpaść w spiralę kre-dytową, która zamiast poprawić, pogorszy ich poziom życia. Udzielanie nieoprocentowanych pożyczek eliminuje to ryzyko. Z drugiej jednak strony, tak jak w całej bankowości muzułmań-skiej, oferowane mikrokredyty są często droższe i w efekcie mniej opłacalne. To znaczy, że ban-ki rekompensują brak odsetek wysoban-kimi kosztami manipulacyjnymi. W efekcie nawet pobożni muzułmanie wolą wybrać tradycyjne mikrokredyty.
Na konferencji poświęconej temu tematowi, która odbyła się w 2013 roku w Abu Zabi, ogło-szono, że rynek mikrofinansów osiągnął wartość 1 mld dolarów amerykańskich. 300 instytucji mikrofinansowych oferuje swoje usługi prawie dwu milionom klientów w 32 krajach świata10. In-stytucje te są powiązane z bankami muzułmańskimi. Biorąc pod uwagę dynamiczny wzrost tego rynku w ostatnich latach, liczba klientów muzułmańskich mikrokredytów zapewne będzie rosnąć. Różnice między muzułmańskim a tradycyjnym mikrokredytem
Oprócz wspomnianych już cech muzułmański mikrokredytów istnieje jeszcze kilka, które odróż-niają je od tych wymyślonych przez Muhammada Yunusa. Po pierwsze, środki na finansowanie działalności instytucji mikrofinansowych mogą pochodzić z muzułmańskich źródeł dobroczyn-nych, takich jak zakat czy wakf. Owo włączenie instytucji dobroczynnych sprawia, że w przypad-ku muzułmańskich mikrofinansów obsługiwane są również najbiedniejsze osoby, które nie mają szansy nawet na spłatę niskich odsetek. Podejście to jest zgodne z zasadami islamu, w którym
zakat stanowi jeden z pięciu filarów. Zasady zakatu, czyli muzułmańskiej jałmużny określone są
w Koranie i sunnie. Sura 51. mówi o prawie do majątku innych, osób proszących i pozbawio-nych własności: „W ich majątku mieli odpowiedni udział żebrak i nędzarz” (51:19)11. Dodat-kowo, zgodnie z tym, co zostało zapisane w surze drugiej, muzułmanie powinni dzielić się tym, co nie jest im bezwzględnie potrzebne: „Będą ciebie pytać o to, co mają rozdawać. Powiedz: „To, co jest zbyteczne” (2:219)12.
Zakat pobiera się teoretycznie od wszystkich muzułmanów. Jego wielkość ustala się na
podsta-wie posiadanego majątku (zakat powinien wynosić 2,5% majątku), i w niektórych krajach mu-zułmańskich pobiera w formie podatku przeznaczonego na działalność dobroczynną13. W isla-mie bowiem funkcjonuje coś w rodzaju społecznej odpowiedzialności za ubóstwo. Inna jest też
10 Al Huda Center of Islamic Banking & Economics, http://www.alhudacibe.com/pressrelease16.php, [dostęp: 15 czerwca 2015].
11 Koran, tłum. J. Bielawski, Warszawa 1986.
12 Ibidem.
rola pieniądza w prawie muzułmańskim. W myśl zasad islamu, pieniądz powinien być realnie pomnażany. Nie może zarabiać na siebie jedynie z tytułu odsetek. To sprawia, że muzułmańskie instytucje finansowe chętniej inwestują oraz przekazują zyski organizacjom dobroczynnym.
Wracając do cech wyróżniających muzułmańskie mikrokredyty, należy wspomnieć o grupie docelowej. Muhammad Yunus chciał zaktywizować kobiety i to na nich oparł swoją działalność. W przypadku muzułmańskich instytucji, grupą docelową jest rodzina, a zobowiązanym do
spła-ty jest zarówno kredytobiorca, jak i małżonek/małżonka. Ponadto, dodatkowym czynnikiem, który wpływa na dyscyplinę spłaty rat kredytu, jest domniemane zachowanie zgodne z zasadami islamu. Owa religijna motywacja ma stanowić dodatkowe zabezpieczenie kredytu.
Uniwersalne narzędzie do walki z ubóstwem
Muhammad Yunus pochodzi z muzułmańskiej rodziny, jednak w swoich pracach na temat Grameen Bank pomija aspekt religijny, podkreślając raczej uniwersalność swojego pomysłu, co nie zmienia faktu, że rozwój obecnych tendencji na rynkach finansowych, doprowadził do po-wstania muzułmańskich mikrokredytów. Obydwa rodzaje mikrofinansów łączy istotna cecha. Stanowią one efektywne narzędzie do walki z ubóstwem, niezależnie od szerokości geograficznej. Wydaje się bowiem, że Muhammad Yunus miał rację, mówiąc, iż biedni ludzie na całym świecie
mają te same potrzeby. Pomysł, który zrodził się w Bangladeszu, przyjął się również w Stanach Zjednoczonych, uważanych za potęgę gospodarczą oraz w Unii Europejskiej, która w 2003 roku powołała Europejską Sieć Mikrofinansów. Zjawiska te wpisują się w szerszy kontekst tzw. moral-nej ekonomii (moral economy), który rozkwita również w Europie, szczególnie w dobie wyciąga-nia wniosków z ostatniego kryzysu finansowego.
Pomimo rosnącej liczby zadowolonych mikrokredytobiorców i efektywnej walki z ubóstwem, rynek mikrofinansów nie stanowi poważnego zagrożenia dla finansów konwencjonalnych. Wy-pełnia on raczej niszę, która wynika z istnienia wykluczenia finansowego. Jednakże, w mojej opi-nii, korzyści płynące z działalności mikrokredytowej oraz instytucji z tym związanych, trudno zmierzyć tradycyjnymi metodami. Skalę pozytywnych efektów zobaczymy najprawdopodobniej za kilka dekad, gdy dzięki mikrokredytom odsetek osób żyjących w skrajnym ubóstwie, ulegnie widocznemu zmniejszeniu.
KAPITAŁ ARABSKI W ŚWIECIE SPORTU SZEJKOWIE Z ZATOKI PERSKIEJ