Nadwaga i otyłość

Podstawowe informacje

z Wyniki najnowszych badań wskazują, że częstość występowania otyłości wśród dzieci i młodzieży w wielu częściach świata wzrasta. Odsetki osób z  otyłością wzrosły w  wielu krajach trzykrotnie: Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że na świecie żyje obecnie ponad miliard ludzi z nadwagą i ponad 300 milionów ludzi otyłych (WHO, 2002).

z Zdecydowanie najczęstszą przyczyną otyłości jest współwystępowanie zmniejszonej aktywności fizycznej ze zwiększonym spożyciem kalorii. Aby kontrolować masę ciała należy zwiększyć poziom aktywności fizycznej dziecka i skorygować jego wzorce i zachowania żywieniowe.

z Nadwaga i otyłość mają istotne społeczne i psychologiczne konsekwen-cje. Otyłość jest również uznawana za czynnik ryzyka poważnych chorób w wieku dorosłym, takich jak choroby układu krążenia, cukrzyca typu 2 (in-sulinooporna), nadciśnienie, choroba zwyrodnieniowa stawów, depresja i wiele nowotworów, w tym rak piersi i jelita grubego.

z Nawet niewielkie zmniejszenie spożycia kalorii może mieć znaczący wpływ na masę ciała – ograniczenie o 100 kcal dziennie może prowadzić do zmniejszenia masy ciała o 4,5 kg w ciągu roku.

Definicje

Uważa się, że człowiek dorosły jest otyły, gdy jego wskaźnik masy ciała (Body Mass Index – BMI)⁶ przekracza 30 kg/m², a nadwaga stwierdzana jest w przypadkach, gdy BMI jest w przedziale 25-30 kg/m². Oznacza to na przykład, że kobieta, która ma 1,64 m wzrostu i waży 73,2 kg będzie miała wskaźnik BMI 27,2 kg/m², i będzie uważana za osobę z „nadwagą”.

Należy jednak zachować ostrożność w interpretacji BMI, szczególnie u dzieci. Ważne jest, aby przy interpretowaniu wartości wskaźnika BMI brać pod uwagę wiek i  płeć dziecka. Opracowano międzynarodowe standardy (IOTF – ang. International Obesity Task Force) określające tzw. punkty odcięcia, odpowiadające wartościom BMI 25 i 30, ale dostosowane do wieku i płci dziecka (Cole i in., 2000).

BMI u dzieci określane jest często za pomocą centyli. Wartość centylowa oznacza od-setek dzieci, których BMI jest mniejszy niż podana wartość w danym wieku. 10 centyl, na przykład, oznacza, że 10% populacji w tym wieku będzie miało BMI mniejsze, a 90%

większe. Zmiany BMI dziecka mogą być nanoszone na wykresie na tle siatki centylowej.

6 BMI oblicza się dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) do kwadratu.

usytuowany poniżej 5 centyla – niedobór masy ciała,

z równy i powyżej 85 centyla (a mniejszy od 95 centyla – nadwagę, czyli zagro-żenie otyłością),

z równy i powyżej 95 centyla – otyłość.

Tabela 10. Wskaźniki masy ciała BMI u chłopców i dziewcząt warszawskich w wieku 6–18 lat – wartości centylowe

Wiek lata

Chłopcy – centyle Dziewczęta – centyle

5 10 25 50 75 85 90 95 5 10 25 50 75 85 90 95 Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i  młodzieży warszawskiej.

Medycyna Wieku Rozwojowego 2001; 5, supl. 1, nr 2.

Epidemiologia

Według Światowej Organizacji Zdrowia, ponad miliard ludzi na świecie ma nadwagę, a ponad 300 milionów jest otyłych. Dramatyczny wzrost odsetka osób otyłych w ostat-nich latach doprowadził do sytuacji, że otyłość stała się poważnym problemem zdro-wia publicznego. W Europie obecnie szacuje się, że otyłość występuje u 10-20% męż-czyzn i 10-25% kobiet.

Zwiększenie częstości występowania nadwagi i otyłości u dzieci jest szczególnie istot-ne ze względu na przyszłe konsekwencje dla zdrowia. Daistot-ne z badania HBSC 2001/02 potwierdziły znaczne różnice w częstości nadwagi i otyłości u młodzieży, od 3% do 34%. Częstość występowania nadwagi i otyłości jest znacznie większa wśród chłopców niż dziewcząt. Średnio, wśród 13-latków, 14,4% chłopców i 9,1% dziewczynek to dzie-ci z nadwagą lub otyłośdzie-cią. Wśród 15-latków odsetki te wynoszą odpowiednio 14,5%

i 8,5% (Mulvihill i in., 2004).

199

Przyczyny

Podstawowa przemiana materii to energia wykorzystywana do utrzymania funkcji or-ganizmu, takich jak czynność serca i oddychanie. Jeśli podstawowa przemiana materii i inne wydatki energii w postaci aktywności fizycznej są mniejsze niż pobór energii z pożywienia, które jemy, następuje przyrost masy ciała, a nadmiar energii odkłada się jako tłuszcz (patrz Arkusz Informacyjny 3: Bilans energetyczny). Tkanka tłuszczowa jest głównym miejscem przechowywania nadmiaru energii i możemy korzystać z tych rezerw w czasie gdy nie spożywamy pokarmów.

Niedobór żywności nie jest dla większości ludzi w  Europie problemem, ale istnieją w niektórych społeczeństwach istotne różnice dotyczące dostępności, różnorodności i cen żywności. Najtańsze posiłki często zawierają dużo tłuszczu. Fast-foody i wysoko przetworzone produkty spożywcze najczęściej:

z Mają wysoką zawartość tłuszczów nasyconych.

z Mają wysoką gęstość energetyczną (co oznacza, że niewielkie ich ilości do-starczają bardzo wielu kalorii).

z Dostarczane są w dużych porcjach.

z Mają niższą zawartość błonnika, mikroelementów i przeciwutleniaczy.

Młodzież na ogół spożywa więcej cukru, soli i tłuszczów nasyconych niż jest zaleca-ne (patrz Arkusz Informacyjny 1, Aktualzaleca-ne wzorce żywienia wśród europejskich dzieci i młodzieży). Spożycie napojów gazowanych to również problem związany z otyłością.

Wpływ dostarczania energii w postaci płynów i w postaci pokarmów stałych na uczu-cie sytości jest różny (WHO i FAO, 2003). Może to powodować przyjmowanie większej ilości energii w czasie posiłków, ponieważ nadmiar energii w napoju nie jest równowa-żony przez odpowiednie ograniczenie energii w pokarmach stałych (Ludwig i in. 2001).

W  porównaniu do poprzednich pokoleń i  krajów rozwijających się, większość ludzi w Europie ma bardzo duży wybór żywności z wielu źródeł. Dostępność i konsumpcja żywności rośnie równocześnie ze zwiększającym się dostępem do energooszczędnych technologii, takich jak ruchome schody, windy, urządzenia zdalnego sterowania, sa-mochody oraz siedzącym trybem życia, w tym oglądaniem telewizji i korzystaniem z komputerów. W związku z tym, istnieje bardzo realne zagrożenie, że pobór energii dziecka (ilość kalorii dostarczanych z żywnością) przekracza jego zużycie energii (ilość energii wydatkowanej w aktywności fizycznej i procesach metabolicznych).

Istnieją oczywiście biologiczne przyczyny otyłości, ale są one stosunkowo rzadkie.

Otyłość może mieć podłoże genetyczne, ale wystąpienie otyłości u dzieci otyłych ro-dziców zwykle wiąże się zarówno z aktywnością rodziny i nawykami żywieniowymi, jak też uwarunkowaniami genetycznymi. Zdecydowanie najczęstszą przyczyną otyło-ści jest połączenie zmniejszonej aktywnootyło-ści fizycznej i zwiększonego poboru energii (patrz Smutna opowieść – Ćwiczenie 24).

Istnieją pewne dowody, że z dwóch powyższych czynników, zmniejszona aktywność fizyczna odgrywa większe znaczenie. Reilly i  Dorosty (1999) stwierdzili, że mniejsze zużycie energii (innymi słowy, zmniejszona aktywność fizyczna) to główny powód

ostrożność w uogólnianiu tych wyników, ponieważ trudno jest dokładnie zmierzyć za-równo pobór energii, jak i jej wydatkowanie u młodych ludzi w ich codziennym życiu.

Bezpiecznie można przyjąć, że na poziomie populacyjnym konsumpcja żywności i ak-tywność fizyczna są ważnymi czynnikami związanymi z przyrostem masy ciała.

Należy zwrócić uwagę również na to, czego i w jaki sposób dziecko uczy się na te-mat żywności i żywienia. Eksperymenty z dziećmi w wieku przedszkolnym wskazują, że dzieci uczą się rozróżniać na ile sycące są różne rodzaje żywności i ustalać ile zje-dzą, w zależności od tego, na ile czują się syte. Jednak popularne strategie stosowane przez rodziców mające zapewnić, żeby dzieci „zjadły” posiłek, takie jak zachęcanie do zjedzenia wszystkiego, co jest na talerzu lub sztywne zasady jedzenia w określonych porach (bez względu na to, czy dziecko jest głodne czy nie), mogą modyfikować efek-ty tego rodzaju uczenia się. W konsekwencji dziecko przyzwyczaja się do spożywania większych niż potrzebuje ilości pokarmów, a nawyk ten będzie mu towarzyszyć także w okresie dojrzewania i życiu dorosłym, ponieważ nawyki żywieniowe nabyte w dzie-ciństwie mogą pozostać na całe życie.

Istnieje również wiele czynników fizjologicznych i psychologicznych, które mogą być związane z otyłością. Wśród nich znajdują się sposoby jedzenia, takie jak zbyt szybkie zjadanie posiłków, niska wrażliwość na mechanizm „sprzężenia zwrotnego” wskazują-cego na bycie nasyconym, niezdolność do kontrolowania impulsów jedzenia lub smu-tek i depresja.

Konsekwencje

Społeczeństwa krajów zachodnich przywiązują dużą wagę do zewnętrznej atrakcyj-ności, która na ogół bywa postrzegana jako synonim smukłej sylwetki, szczególnie u kobiet. Rozbieżność między odsetkiem kobiet z nadwagą i otyłością oraz tych, które próbowały stosować diety pokazuje, że choć niektóre diety mogą nie być potrzebne z punktu widzenia zdrowia, są nadal postrzegane jako niezbędny element w dążeniu do stania się „atrakcyjną”.

Poważną konsekwencją powszechnego przekonania, że nadwaga jest nieatrakcyjna są przykłady istniejących uprzedzeń wobec otyłych dzieci. Od najmłodszych lat dzieci mogą być poddawane systematycznej dyskryminacji. Amerykańskie badania wska-zują, że zanim dzieci osiągną wiek szkolny, stają się „uczulone” na otyłość i kojarzą ją z wieloma negatywnymi cechami, takimi jak „lenistwo” i „niechlujstwo” (Dietz, 1998).

Wyniki badań przeprowadzonych w USA wskazują także, że w wieku 10-11 lat dzieci wykazują oznaki dyskryminacji wobec otyłych rówieśników w zakresie doboru przy-jaciół. Kiedy w jednym z badań poproszono chłopców o przypisanie 39 określeń do jednej z trzech sylwetek: chudej, umięśnionej oraz otyłej, otyły kształt był najrzadziej opisywany jako „najlepszy przyjaciel”, a najczęściej jako „dokuczają mu”.

201

W Wielkiej Brytanii badania dzieci 9-letnich potwierdziły, że kojarzyły one obraz sylwet-ki z nadwagą ze złym funkcjonowaniem społecznym, nissylwet-kimi osiągnięciami szkolnymi oraz negatywnie postrzeganym zdrowiem i sprawnością fizyczną (Hill i Silver, 1995).

Nawet dzieci w wieku pięciu lub sześciu lat cechuje dyskryminowanie otyłych rówie-śników. W  jednym z  badań pokazano dzieciom serię rysunków przedstawiających dziecko otyłe, z prawidłową masą ciała i trzy rysunki dzieci z różnymi niepełnospraw-nościami. Dzieci oceniały rysunki odpowiadając na pytanie, które dziecko najbardziej im się podoba. Uzyskano kolejność, w której dziecko z prawidłową masą ciała było na samej górze (najbardziej się podobało), a otyłe na dole strony (najmniej się podobało).

Sposoby przeciwdziałania otyłości

Kluczową strategią przeciwdziałania otyłości jest zwiększenie poziomu aktywności fi-zycznej dzieci i zmiana ich wzorców i zachowań żywieniowych.

Zdecydowane korzyści zdrowotne płynące z bycia aktywnym znacznie przewyższają ewentualne ryzyko uszkodzeń ciała. Ważne jest, aby dziecko z nadwagą nie było zmu-szane do aktywności, która postawiłaby go w niekorzystnej sytuacji wobec rówieśni-ków, ale znaczenie aktywności fizycznej (np. w chodzenia do szkoły pieszo lub jeżdże-nia rowerem) powinno być przedmiotem dyskusji z rodzicami.

Dzieci mogą nie doceniać tańca czy gier ruchowych jako ważnego źródła aktywności fizycznej. Nawet delikatne ćwiczenia rozciągające, podejmowane rutynowo pod ko-niec długotrwałego siedzenia w klasie mogą również zwiększać aktywność fizyczną (HEBS, 2002).

Spożycie energii u dzieci można zmniejszyć poprzez zachęcanie ich do zdrowego ży-wienia. Wiele potraw o wysokiej zawartości cukru może być zastąpionych przez pro-dukty bogate w skrobię, takie jak pieczywo, ziemniaki i propro-dukty zbożowe. W ten spo-sób dziecko może nadal jeść odpowiednią ilość smacznej żywności, ale będzie mogło ograniczyć spożycie kalorii. Ważne jest, aby ograniczyć także spożywanie napojów o wysokiej zawartości cukru, które mają istotny wpływ na pobór energii i sytość. Dzieci i  ich rodziny powinny być informowane, że nawet niewielka redukcja liczby kalorii może mieć znaczący wpływ na masę ciała – ograniczenie o 100 kcal dziennie może prowadzić do zmniejszenia masy ciała o 4,5 kg w ciągu roku (patrz Arkusz Informacyjny 2, Aktywność fizyczna i wytyczne dotyczące zdrowego żywienia dzieci i młodzieży).

Dieta nie jest skutecznym sposobem ograniczania nadwagi i otyłości u osób dorosłych w skali długoterminowej. Większość osób odzyska utraconą masę ciała w ciągu roku od zaprzestania diety (patrz Rozdział 2.3, Dieta, w tym Dziale).

Szkoły są ważnym środowiskiem promowania zdrowego żywienia wśród dzieci, a tak-że mogą zapewnić możliwości uprawiania aktywności fizycznej przez program na-uczania i etos szkoły, jako organizacji promującej zdrowie. Są również dobrze przy-gotowane, by wnieść znaczący wkład w promowanie równości i integracji społecznej