R O L N IK Ó W F R A N C U Z K IC II.
W
d alszy m c ią g u z a m ie sz czo n y c h w r o k u zeszłym w R o cz n ik a c h ro z p ra w p. D e z e i m e r i s , p o d a je m y dziś a r t y k u ł czytany w a k a d e m ii fra n c u z k ie j, k tó ry n ie j e s t n a u k o w ą ro z p r a w ą a le t y lk o p rz e p is e m p ra k ty c z n y m . „ M n i e m a m że w y nalazłem sp osób ró w n ie pro sty j a k p ew n y , p o d w o je n ia ilo śc i p ło d ó w ro ln ic z y c h w e w szy stk ich k r a j a c h , g dzie g o s p o d a r s tw o u g o r o w e d o ty c h c z a s j e s t w użyciu, chcę go zaś w całej j e g o p r o s to c ie w y ło żyć. W a ż n o ś ć p r z e d m i o tu j e s t m i r ę k o j m i ą , że m o g ę u p rasza ć o s u m ie n n ą u w a g ę , b ez k tó re j n i e p o d o b n a o b jąć ta k 'szczegółow ych p o d a ń . W d o b rz e u p r a w ia n y c h d e p a r t a m e n t a c h p ó łn o - c n ć j F r a n c y i , ziem ia w ydaje d o r o k u j e d e n tylk o z biór w zb o ż u , ro ś lin a c h h a n d lo w y ch lu b o k o p o w y c h ; w d e p a r t a m e n t a c h p o łu d n io w y c h w y d a je rola w p ić r w s z y m r o k u z b o ż e , w d ru g i m zaś n ic z g o ła ; w in n y c h zn o w u p s z e n i c ę , w d r u g i m r o k u o w ie s , a w tr z e c im leży u g o r e m . W części p ó łn o c n e j, pola d o b r z e z a g o s p o d a r o w a n e , w ydają słu szn y p r o c e n t o d z n a c z n y c h k a p it a łó w z a k ła d o w ych i o b r o t o w y c h ; g d z ie in d z ie j, lich o u p r a w io n e g r u n t a m i e r n y ty lk o w ydają p rz y c h ó d z m a ło z n a c z ą c y c h k a p i
ta łó w zak ła d o w y c h i o b r o t o w y c h .
Ż e b y w yrw ać kraj z a n ie d b a n y z ta k o p ła k a n e g o p o ł o ż e n i a , z a le c a n o r o l n ik o m p rz y ję c ie p ło d o z m ia n ó w używ an ych w k ra ja c h k w itn ą c y c h , z a m i e n ie n i e na g o s p o d a rs tw o b e lg i js k ie d a w n y c h ich sp o s o b ó w p o s tę p o w a n ia , zasad zo n y c h na p o p s u ty c h p rzez b r a k o św ia ty w ie k ó w ś r e d n i c h p o d a n ia c h sta ro ż y tn y c h o d R z y m i a n ; a p o n ie w a ż p o d o b n a zm ia na n ie d a ła b y się p rz e d s ię w z ią ć o d ra z u , b e z p o m o c y z n a c z n y c h k ap ita łó w o b ro to w y ch , wzięto się do p o sz u k iw a n ia k a m i e n ia fd ozoficznego n o w sz y c h c z a s ó w : do p o sz u k iw a n ia k r e d y t u r o ln e g o , k r e dytu u b ó s t w a . S z u k a ją ś r o d k ó w sto s o w n y c h d o s k ł o n ie n i a k a p italistó w , ż e b y w ydali sw e p ie n i ą d z e ro ln ik o m , k tó rzy , ani są w sta n ie o p ła c a ć p r o c e n t n a te r m in o z n a czo ny , ani z w ra c a ć k a p ita ł p o d w a r u n k a m i , na ja k i c h ta k o w y p o w ie rz a n y m b y w a h a n d l o w i , któ ry d o k ła d n i e zna w a żn o ść w yrazu t e r m i n w y p ł a t y , opłaca p r o c e n t w d n iu u m ó w io n y m , i potrafi n a p r z ó d o b liczy ć, w ja k i m c z a sie , w n o w y c h s t o s u n k a c h , po trafi z n o w u się u iś c ić . P o d ty m w z g lę d e m tak co d o ś r o d k ó w , ja k co do ce lu , z n a jd u j e m y się n a m y ln e j i bez p o s tę p u d r o d z e . N ie j e s t p o d o b n ć m , i n ig d y p o d o b n e m n ie b ę d z ie d o jść do te g o że b y r o ln ic tw o m o g ł o p o d te m i s a m e m i j a k h a n d e l p o życzać w a r u n k a m i ; tć m n ie p o d o b n i e js z ć m je s z c z e , iżby
242
o d r a z u i w e w s z y s t k i e m , p rz e z g o s p o d a r s tw o b e lg ijs k ie ; zastąpić ro ln ic tw o u z a s a d n i o n e na w y p o c z y n k u p ó l, n a u g o r a c h , i o d ś w ić ż a n i u ty m s p o s o b e m żyzności ro li, w y c ie ń c z o n e j p rz e z j e d e n lub dwa z b io r y zb o ż a. W y k a z a liśm y w p o p r z e d n i ć j r o z p r a w i e , a p rz y k ła d m n ó stwa k lę s k w ro ln ic tw ie , w ykazał jeszcz e p r z e d n a m i , że z n ie s ie n i e u g o r u , za p o m o c ą p rz e d s ię w z ię te j n a w ie lk ą s to p ę (na c z w a rtć j lu b piątćj c z ę ś c i ro li) u p ra w y r o ś lin o k o p o w y c h , j e s t z g u b n y m s y s t e m a t e m , s y s te m a t e m z u p e ł n i e n ie s to s o w n y m dla d z ie w ię ć d z ie s ię c iu d z ie w ię c iu m ięd zy stu r o ln ik a m i. C zy m o ż n a m y ś le ć o z n ie s ie n iu u g o r u z a s tę p u ją c w y p o c z y n e k roli, p rzez u p r a w ę ro ś lin h a n d lo w y c h ?
T e n s p o s ó b p o s tę p o w a n ia w ie lo k r o tn i e zale c a n o , m o g ły to w szakże ty lko u c z y n ić o s o b y z u p e łn i e z p ra k ty k ą n i e o b e z n a n e , a g r o n o m o w i e sp ęd zający sw ó j czas n a w y
sz u k iw a n iu w ksią ż k a c h f o r m u ł p ł o d o z m i a n u , dla a r y t
m e t y c z n e g o p o r ó w n a n ia ilości ich w y p ło d u , i w y n o sz e n ia n a d w szy stkie in n e ta k zw an y ch b o g a ty c h kolei.
L e c z n ie z u p e ł n i e ta k sam o d z ia łać m o ż n a n a ro li j a k na p a p ie r z e , m n ić j ła t w e m j e s t u rz e c z y w is tn ia n ie ś w ie tn y c h p r o j e k tó w z p łu g i e m w r ę k u niż z p i ó r e m , .a cyfry n ie są j e s z c z e z b io r a m i .
U p r a w a r o ś lin h a n d lo w y c h n ie m o ż e z k o rz y ś c ią , n i e m o ż e b e z w ie lk i c h n i e d o g o d n o ś c i zastąpić u g o r u . W i e l k a liczb a r o l n ik ó w u w ie d z io n y c h o b ie t n ic a m i fał
szyw ej n a u k i, d o b r z e się o t ć m p r z e k o n a ła p rz e z p o n i e s i o n e straty.
W s z y s t k i e k ra je w k tó ry c h u g ó r z a jm u je trz e c ią c z ęść la b p o ło w ę roli, n ie .p o s ia d a ją i c z w a rte j c z ę śc i n aw o z ó w p o tr z e b n y c h do otrz y m an ia,, n a w e t przy ich p o m o c y , j a
-kich tak ic h z b io r ó w zboża. U jm o w a ć z b o ż u i te t r o c h ę n a w o z u , dla z a g n o je n ia p e w n ą j e g o c z ę ś c ią z ie m i p rz e - zn ac zo n ć j p o d n o w e ro ś lin y w y c ie ń c z a j ą c e , j e s t to n i
szczyć g r u n t a i niszczy ć r o l n i k a , dla tej j e d y n i e p r z y j e m n o ś c i, ż e b y w ie lk i m k o s z te m o trz y m a ć dw a n ę d z n e z b io r y w m ie js c u j e d n e g o ś r e d n i e g o p lo n u .
A p r z e c ie ż tr z e b a w yjść z p od te g o p a n o w a n ia u g o r ó w , gdyż F r a n c y a n ie należy j u ż do kra jów p o s ia d a ją cy ch d z ie s ię ć razy ty le z iem i ile jć j lu d n o ś ć t y c h k ra jó w u p r a w ia ć m o ż e , u p r a w ia j ą c j e d e n ła n ik k a ż d e g o r o k u , ż e b y w d łu g im w y p o c z y n k u , d a ć ła n ik o w i w r o k u p o p r z e d n im u p r a w i a n e m u , czas o d zy sk a n ia ż y z n o ś c i , z k tó re j k o rz y s ta ł zasićw w ła ś n ie na n im z e b ra n y .
K a p i t a ł , k tó ry ro la u p ra w n a F r a n c y i p rze d s ta w ia , z b y t j e s t z n a k o m ity , ż e b y n ie m ia ła się dać u c z u ć k o n ie c z n o ś ć ,
o tr z y m a n ia z niój c o r o c z n e g o d o c h o d u .
C zy w szelako o tr z y m y w a n ie c o r o c z n e g o z b io r u j e s t m o ż l iw e m ? W s z y s c y ta k m ó w i ą ; s ą d z im y że i m y j u - ż e śm y to w y k a z a li; m i m o to j e d n a k , z a m i a r e m j e s t n a szym u d o w o d n ić d z is ia j, że to ani j e s t tak tr u d n ć m ani ta k b a rd z o k o s z t o w n ć m , p o s tę p u ją c i n n ą niż d o ty c h c z a s d ro g ą .
W k aż dym źle u p ra w n y m k ra ju , p rz e z ro ś lin y p a s t e w n e i p rzez ro ślin y p a s te w n e je d y n i e , m o ż n a w yjść zpod p a n o w a n ia u g o ró w . A le p rzez ja k i e ro ś lin y p a s t e w n e ? D o ty ch czas n am z n a n e ich g a tu n k i , k tó r y c h u ży w am y p o w s z e c h n ie , m o g ą b y ć w praw dzie w tć m p o m o c n e m i ale n i e są w y s ta rc z a ją c e . Z a p o m o c ą ro ślin zale c a n y c h przez n a s w p o p rz e d n ic h ro z p raw ach , o k tó r y c h dziś n o w e po
d am y w ia d o m o ś c i, m o żn a n ie ty lk o c o r o c z n i e o tr z y m y w ać z b io ry , ale n a w e t k ilk a zb io ró w do r o k u ; i w m i e j
-3 2
244
śc u p ię t n a s t o m i e s ię c z n e g o w y p o czy n k u , d a w a n e g o ziem i w d w ó c h la t a c h , j a k to się d z ie je w k o le i d w u le tn ić j zboże, ugór; w m ie js c u p ó łto ra r o k u blizko w y p o c z y n k u na trz e c h l a t a c h , ja k w k o le i trz y le tn ie j ozimina, owies, ugór; w m ie js c u n a re s z c ie k ilk o m ie się c z n e j p rz e rw y na c z te r e c h l a t a c h , ja k to w p ł o d o z m i e n n ć m g o s p o d a r s tw ie w id z im y , przy r o ś lin a c h o k o p o w y c h , z b o żu j a r e m , k o n io z y n ie i o z i m i n i e ; w m ie js c u w szy stk ich ty c h p r z e r w s t r a c o n y c h , z ie m ia b ę d z ie p raw ie c ią g le zajętą.
O z n a c z m y teraz m ie js c e i ud ział, j a k i e d a ć należy r o ś lin o m p a s te w n y m ju ż u ż y w a n y m ; a w y ch o d z ąc z te g o p u n k t u , w szy stk im w ia d o m e g o , w s k a ż e m y k o n ie c z n o ś ć i sp o só b u życia r o ś l i n , k tó r e o pisać n a m w y p a d n ie , i na tena o p rz e m y w n io sk i n a s z e , o w a ż n ć m m i e j s c u , j a k i e r o ś l i n y te w c a ło ści n o w e g o s y s te m u ro l n e g o zajm ują.
P rz y p u s z c z a m y w n a s t ę p n y m w y k ł a d z i e , że o k o lic a w k tó r e j przy cho dzi n a m ro z w in ą ć d zia ła n ie n a s z e , u p r a w ia n ą j e s t p o w sz e c h n ie w z m ia n ie d w u le tn ić j, zboże, ugór.
P o w ta rz a liśm y ju ż z c ały m ś w i a t e m , że należy d o ń w p ro w a d z ić u p ra w ę ko nicz y n y , i że tćj ro ś lin ie ty le w tym sy s te m a c ie m iejsca zostaw ić p o t r z e b a , ile o n a b e z w ła - sn ćj szk od y za jm o w a ć m oże. P o n ie w a ż n ie p o d o b n ć m je s t, żeby ona c zęśc ie j ja k co czte ry lu b p ię ć lat na to s a m o w racała p o l e , n ależ y u p ra w ę je j o g ra n ic z y ć do j e - d nćj c z w a r tć j, a lepiej je d n e j piątej lub sz óstćj części roli po d p łu g i e m b ę d ą c ć j ; w s a m ć m r o z p o c z ę c i u u le p sz e ń n ie b ę d z ie o n a n a w e t m o g ła i ta k ie g o z ajm o w a ć o b s z a r u , gdyż w ied zm y o t ć m , że m a ło g d zie zn ajd z ie się tyle g r u n t u b ę d ą c e g o w s ta n ie b e z p o ś r e d n i e g o jćj wydawania.
P o s ia d a m y w ię c w u p r a w ie k o n iczy n y ś r o d e k z a ję cia je d n e j szóstej o g ó łu pól czyli tr z e c ie j cz ę śc i u g o r u (*).
P rz y jm ie m y że d r u g ą trz e c ią część b ę d ą m o g ł y zająć ro ślin y o k o p o w e , i ż y to , w y k a , lu b k u k u r u z a , s ł o w e m w sz elk ieg o r o d z a ju ro ś lin y p a s t e w n e d o ty c h c z a s u ży w a n e w o k o li c a c h , g d z ie ich u p ra w a najw ię c ć j je s t u p o w s z e c h n io n ą . Z w a ż a ją c n a żyzn o ść i oczy szcz en ie r o l i , ja k i c h w y m a g a u p ra w a ty c h ro ś lin że by była k o rz y s tn ą i w o ln ą o d n i e d o g o d n o ś c i , p rz y jm o w a ć że o n e b ę d ą m o g ły zajm o w a ć d r u g ą tr z e c ią u g o r u , je s tto w wię- kszćj p rz y n a jm n ie j lic z b ie w y p ad k ó w p rzyp u szcz ać r z e czy n ie p o d o b n e . C óż z ro b im y z o statn ią trz ecią c z ę ścią u g o r u , i czy n ie m o ż n a już n ic z e g o w ięcej żądać od p o p rzedzającó j ? T u ro z p o c z y n a się ch o ć n ie na tem o g ran icza w y łącznie p a n o w a n ie w c z e s n y c h paszy, ro ś lin p ra w d z iw ie s z a c o w n y c h , p o n ie w a ż ich up raw a nad zw y
czajn ie sp u lch n ia i oczyszcza z ie m ię g d y tym czasem u p ra w a in n y c h ro ś lin p a s t e w n y c h , dozw ala roli zsiąść się i z a n ie c z y ś c ić ; s z a c o w n y c h , gdyż k o s z tu ją m a ł o , wydają w ie le i d a d z ą się b ez tr u d n o ś c i w każdy sy s te m u p ra w y w p r o w a d z i ć , zo sta w ia ją c to c o by się n a m z p o p rz e d n io w p r o w a d z o n y c h z b io r ó w z a c h o w a ć p o d o b a ło , u p raszcz ając p rz y tć m u k ł a d upraw y, i czyniąc p ra c ę r o l
n ik a ła tw ą w każdćj p o r z e n a w e t p o d w p ły w e m n i e p r z y ja z n e j po g o d y .
(*) L u c e rn a i e sp a rc e tta sześć lat i w ięcej trw a ją ce , n ie m ogą w chodzić do k o lei, zw łaszcza iż led w ie co 8 lu b 10 la t w to sa m o m iejsce w ra c a ć m ogą; dla n ic h w ię c p rz e z n a c zy ć w ypada w y
łąc z n e k a w a łk i, Vio lu b V,j c z ę ść n a p rz y k ład g ru n tó w o rn y c h obejm ujące.
P r z y . A utora.
W e ź m y ro ś lin y p a s t e w n e k tó r e się s z y b k o w y k ształ
cają, d a jm y im n a s tę p o w a ć p o s o b ie b e z p rz e r w y , l u b u p ra w ia jm y j e w ciąż n a p r z e m i a n z in n e m i r o ś lin a m i p rzez c ały te n czas któ ry z ie m ia m ia ła leżóć o d ł o g i e m , a b ę d z ie m y w id zieli u rz e c z y w is tn io n e w s z e lk i e b ło g i e sk u tk i o k tó r y c h e ś m y w sp o m n ie li.
Z a jm ijm y się teraz n i e k t ó r e m i sz c z e g ó ła m i p r o s t e m i , p r a k t y c z n e m i i p rz y s tę p n e m i dla w szy stkich , a dla w y k a z a n ia co p o z o sta je do c z y n ie n ia ro ln ik o w i p o s t ę p o w e m u d o w io sn y , w y jd ź m y z p rz y p u s zc zen ia k tó r e ś m y d o p i ć r o co z r o b i l i , że j u ż sk o r z y s ta ł z w szelkich d o ty c h c z as z n a
n yc h d o b r y c h p rz e p isó w , i że d w ie t r z e c ie te g o , co u n i e g o d a w n ió j u g ó r s t a n o w i ł o , j e s t te ra z ju ż w m i e s i ą c u lu ty m zajęte, a lbo m a b yć z a ję te p rzez k o n ic z y n ę i w szel
k ie d o t ą d z n a n e ro ś lin y p a s t e w n e . P r z y j m u j e m y to s t a n o w is k o c h c ą c , dla u ż y tk u o k o lic z a n ie d b a n y ch ], d o k ł a d n i e ozn acz y ć w y s o k o ś ć , do k tó r e j ju ż z n a n e zasady d o p ro w a d z iły r o l n i c t w o i to co sąd zim y że się n a m w ty m w zględ zie n o w e g o z n aleźć u d a ło ; późn ićj j e d n a k o d s tą p im y od te g o p rz y p u s z c z e n ia , i w sk a ż e m y co w ypada czy n ić r o ln ik o w i, u k tó r e g o ż a d n e g o d o ty ch cz as n i e w y k o n a n o u le p s z e n ia , i któ ry z u p e łn ie je s z c z e b y ł p o słu sz n y m p rz e p is o m p o w sz e c h n ie p rz y ję ty m . D la w iększćj d o k ła d n o śc i w eźm y m ały fo lw a r c z e k o d w u n a s tu m o r g a c h ro li o rn e j, k tó ry c h j e s t tyle w p o łu d n io w ć j F ra n c y i. W p rz y p u sz c z e n iu r o b i o n y c h ju ż u l e p s z e ń , w e d łu g zasad d o ty ch cz as w ia d o m y c h , sześć m o r g ó w z ajm o w a ć b ę d z ie ozi
m i n a , dw a m o r g i k o n ic z y n a , dw a m o r g i są alb o b ę d ą p o d r ó ż n e m i r o ś lin a m i p a s te w n e m i ż y t e m , w yką, g r o - ehalą (a p i s l ew tern s a m ć m p o lu z n a jd u ją tak ż e s w e m i e j
246
s c e k arto fle lu b b u r a k i n a V4 , V3 lu b p o ło w ie m o r g a . P o z o s t a n ie w ię c dw a m o r g i d o u ży cia; cóż n a n ic h ro b ić ?
F o lw a r ć z k i t e g o ro d z a ju m i e w a j ą zw y kle p ó łto ra lu b dw a m o r g i n a tu ra ln ó j ł ą k i , d o b r ć j lu b lic h ó j, k tó ra s ł u ży do ja k i e g o ta k ie g o w y ż y w ie n ia p a ry w o łó w , j e d y n e g o b y d ła k tó r e na n ic h tr z y m a ć m o ż n a .
Je ż e l i w o sta tn ic h la ta c h n a sz g o s p o d a r z m i e w a ł j u ż dw a m o r g i k o n ic z y n y i d w a m o r g i in n y c h p aszy , m ó g ł d o b r z e wyżywić w u p ły n i o n ć j zim ie p ró c z s w e g o z a p rz ę g u w o ł ó w , d w ie lu b trzy in n e sztu k i b y d ła , a w k o ń c u lu te g o , p o w in ie n m i e ć d o uży cia 2 5 — 3 0 f u r g n o ju .
Z p ió rw s z y m m a r c a lu b w cześniój je ż e l i p o ra p o te m u , n ie c h w y w iezie 4 — 5 f u r g n o ju n a V4 m o r g a ro li m a ją c e j p o z o sta ć u g o r e m ; n i e c h tę ć w ie r ć m o r g a u p r a w i i zasieje n a nićj d la spożycia n a z ie lo n o , m i e s z a n k ę z ży
ta j a r e g o , ję c z m ie n i a (o r g e c e l e s t e ) , g r o c h u c z t e r d z i e - s t o - d n io w e g o (pois g u a r a n t in ) i g o rc z y c y b ia łć j. W o ś m lu b d z ie s ię ć d n i n ie c h p o w tó r z y to s a m o na d ru g ie j ć w ie r c i m o r g a tć j s a m ć j roli, p ó ź n ie j n a tr z e c ić j i ta k n a s t ę p n ie aż p ó k i n ie n a w i e z i e i n i e z a sie je c a ły c h d w ó c h m o r g ó w k tó r e m iały b y ć u g o r e m . S k o r o j u ż n ie m a p o w o d u o b a w ia ć się p r z y m r o z k ó w , w m ie js c e wyżćj w sk a z a n ć j m ie s z a n k i, m o ż n a b ę d z ie uż yć m i e s z a n k i z ta t a r k i , k u k u r u z y c z te r d z ie s to d n io w ó j, g r o c h a l i , g r o c h u c z te r d z ie s to d n io w e g o , a w le k k i c h g r u n t a c h s p o r k u ol
b r z y m ie g o .
S k o r o ty lk o pićrw sz a zasiana m ie sz a n k a da się sk o s ić , co p r z e d k o ń c e m m aja b ę d z ie m i a ło m i e j s c e , tr z e b a ją z e b ra ć , n a n o w o n a w ie ź ć g n o j e m to sa m o p o le , zaraz b e z straty czasu u p r a w ić , i zasiać g o zn o w u m ie s z a n k ą z ta
t a r k i , k u k u r u z y c z te rd z ie s to d n io w ó j, i g r o c h u c z te r d z ie
248
s to d n io w e g o . T y m s p o s o b e m p o w tó r n i e z k olei każdą ć w ie rć m o r g a z b ie r a ć i zasićw ać n ależy.
W tćj p o rz e r o k u , m n ić j niż dwa m ie sią c e , c z e rw ie c i lip iec, w ystarczą na w y k s z ta łc e n ie się d r u g i c h zasiew ów w czesnej paszy, a taż sa m a z ie m ia o b s i a n a o d k o ń c a lip - ca do połow y s i e r p n i a , b ę d z ie m o g ła na n o w o w ydać tr z e c i z b ió r b e z n a w o z u . T a o statnia pasza da się z e b r a ć d o ść w c z e ś n ie dla o d d a n ia ro li w s t a n ie z u p e łn e g o sp u lc h n ie n ia i oczyszczenia p o d zasiewy o z im e w p aź
d z ie rn ik u .
O to ż i trzy zb io ry o tr z y m a n e n a ro li k tó r a b y ła p rz e z n a c z o n ą n a u g ó r; ale to je s z c z e n ie wszystko.
R o la te r a z z a jm o w a n a p rzez w y k ę , p r z e z n a c z o n ą j e s t po w y d a n iu tćj paszy n a w y p o c z y n e k i k i l k a k r o tn ą u p r a w ę aż do z asiew ó w o zim y ch . U p r a w y te n ie są b e z z a s a d n e ; c e le m ich j e s t s p u l c h n ie n i e i oczyszcze
n ie roli. T o w y ją w s z y , j e s t t o b e z o w o c o w a p ra ca.
T y m c z a s e m m o ż n a z tć j ro li w ię k sz ą o d n ie ś ć k o rz y ś ć b e z w ięk szej p r a c y , z a p ew n ia jąc so b ie p rz y tć m d o sk o n a ls z e je s z c z e s p u l c h n ie n i e i o cz yszczenie ro li.
W ty m c e lu w m i a r ę j a k k o sim y w y k ę i g r o c h a l ę , n a leży n aw o z ić ro lę z k tó r ć jś m y j e z e b ra li i o b s ie w a ć j ą zaraz m i e s z a n k ą z w c z e sn y c h paszy. N a c zę śc i pola p o d u g o r e m , k tó r ą j u ż e ś m y w y rw ali z b e z c z y n n o ś c i, o tr z y m a m y ty m s p o s o b e m p o d w ó j n e z b io ry . W r e szcie po ż n iw a c h , c z ęść g r u n t ó w n a k tó ry c h ro s ło zb o ż e , za m iast p ozo stać b e z u p ra w y aż do w iosny, b ęd z ie m o g ła z w ielk ą k o rz y ś c ią w p ło d a c h i p o ży tk iem dla roli, o trz y m a ć p o g n ó j i w ydać j e d e n z b ió r w czesn ej paszy.
N a n ie k t ó r y c h k a w a łk a c h b ę d z ie to w skazan a ju ż m i e s z a n k a , z t a t a r k i , k u k u r u z y i t. d. n a in n y c h b ę d ą to
b r u k w i e i rze p y , szac o w n e p r o d u k t a j a k o ś w ić ż a zi
m ow a pasza dla by d ła . M ó w iąc ju ż o> tym ro d z a ju p a szy w s p o m n im y tak że o n a d z w y c zajn y m p o ż y tk u w y p ły w ają c y m z z a sa d z e n ia k ap usty (c h o u x cayaliers) na p ó łm o r g u w ziętym z p rz e z n a c z o n y c h pod o z im in ę w j e s i e n i , gdyż ta p rzez ca łą z im ę n a jp ię k n ie js z e j paszy n a m d o sta rc z y (*).
Z w io s n ą p ó łtn o rg a po z b io r z e k a p u s t y , b ę d z ie m o g ło być o b s i a n e z b o ż e m ja r ó m lub ta ta rk ą n a n a s i e n ie , i j e d n o c z e ś n ie m a r c h w ią b ia łą z zielo n y m k o łn ie r z e m , k tó rą ja k k o n ic z y n ę zasiać m o żn a. P o z b io r z e z b o ż a lu b h re c z k i, należy m a r c h e w m o c n o z b ro n o w a ć . Za k ilk a ty g o d n i na n o w o m o c n o przejść b r o n ą , a to b ę d ą c a łe k oszta j a k i c h w y m a ga u p ra w a te g o w a rz y w a ta k k o sz to w n e g o , s k o r o się go sa m o .przez się u p r a w i a , z p o w o d u tr u d n o ś c i częsty ch o k o p y w a ń , ja k ic h p o tr z e b u je ; p o z o s t a n ie o n o w ziem i p rze z c a łą z im ę i b ę d z ie się z b ie ra ło ty lk o wr m ia rę sp ożycia (**).
T y m s p o s o b e m n ie ty lk o że się p o z b ę d z ie m y u g o r u , lecz n a w e t b ę d z ie m y ko rzystali z p rz e r w , j a k i e przy u p r a wie p o w s z e d n ie jsz y c h r o ś l i n zaw sze nam po zo stają; wszy
stk o b ę d z ie z m i e r z a ć do u tr z y m a n ia w iększćj ilości b y d ła , znacznej p r o d u k c y i n aw o zó w i s z y b k ie g o użyźnienia roli. L e c z w ró ć m y się je s z c z e d o n a s z e g o p r z e d m io t u .
P rz y ję liśm y p o d a ją c po w y ższe ra d y , że d z ia ła m y na g r u n c i e b ę d ą c y m ju ż d a le k o n a d r o d z e p o s t ę p u , p o n ie
(*) R ad y te , o ile z b io ry p rz ed m ro za m i zap e w n ić m ogą, sto su ją się do naszego k raju .
P r z y p is tłu m a cza .
(**) I w A n g lii n a w et zo stają w arzyw a p rzez zimę, w g ru n c ie , i n a g ru n c ie ow cam i je spożyw ają.
P r z y p . tłu m .
250
waż p rz y p u ś c iliśm y ż e na n im ju ż z a p ro w a d z o n o k o n i c zy n ę i ro ś lin y p a s t e w n e r o c z n e n a d w ó c h trze c ic h c z ę śc ia c h u g o r u . P rz y jm ijm y teraz, że ta m je s z c z e nic p o d o b n e g o n ie m a m i e j s c a ; z a p ro w a d z e n ie k olei n i e p r z e r w an ej b ę d z ie p o tr z e b o w a ło w ię cćj niż dw a lu b trzy lata, ale żad n ó j z re s z tą u c ią ż liw ej tr u d n o ś c i p rz e d s ta w ia ć n ie b ę d z ie . R o z p o c z n ijm y w y k aza n ie k o le i r o b ó t o d p o ry w io s e n n ó j , i p rz y jm ijm y fo lw a rk d w u n a s to m o r g o w y u p r a w iany s ta ry m z w y c z a j e m , to je s t sześć m o r g ó w o z im in y i s z e ś ć m o r g ó w u g o r u .
W p o lu p o d z b o ż e m , z n a jd z ie się p ra w ie zaw sze k a w a łe k w y b o r o w y , p ó ł m o r g a , m ó r g a lb o i w ię c e j w y n o s z ą c y , k t ó r e g o g l e b a j e s t d o b r ą , i n a k tó r y z w y k le w ięc ćj ło ż o n o s ta ra n ia i w ięcć j w y w o ż o n o g n o ju niż n a i n n e , g d y ż lep ićj o d nich o p ła c a ł w yk łady . W m i e s i ą cu m a r c u n a le ż y n a n i m zasiać k o n ic z y n ę w z b o ż e , r o z p ro w a d z ić j ą g r a b i a m i , lu b co le p ić j j e s z c z e , zaw lec b r o n ą .
G d y b y się je s z c z e znalazł k a w a łe k ro li l e k k i ć j , lecz z a ra z e m siln ćj a p u l c h n ć j , m o ż n a b y ta k ż e z ró w n ą n a d zieją d o b r e g o s k u t k u , za siać p o d o b n ie ż w o z im in ę
i
m a r c h e w .N i e b y ło b y to m y ln ą r a c h u b ą , p o ś w ię c ić n a t e d w a w y b o ro w e k a w a łk i je s z c z e co ś w ię c ć j , i dać im n a d to j a k i n a w ó z w p o sy p c e . W i a d o m o n a m ja k m a ła liczb a g o sp o d a rz y o k tó ry c h tu m o w a , je s t w sta n ie z a k u p y
w ać n a w o z y ; lecz w tćj chw ili m a ją z a ło ż y ć , że tak r z e k ę , f u n d a m e n t w szelk ich d alszy ch u l e p s z e ń : n a d a l zaś n i e b ę d z ie m y im w ięcej zalecali n a k ł a d ó w , k tó ry c h n ie są w sta n ie p o n o sić . F o l w a r k z u p e łn i e z a n ie d b a n y , o k tó r y m te r a z m ó w i m y , n ie p o s ia d a w m i e s i ą c u m a r c u ja k
d w a n a śc ie fu r g n o ju w m ie js c e 2 5 — 3 0 w o z ó w , k tó r e b y ły d o ro z r z ą d z e n ia w fo lw a rc z k u lep iej z a g o s p o d a r o w a n y m , w s p o m n i o n y m p o p rz e d n io .
T r z e b a w y brać w p o lu u g o r o w ć m n a jle p sz e dw a m o r gi. N a ty ch d w ó c h m o r g a c h tr z e b a u żyć n a w ó z te r a z ju ż g o to w y i w s z y s te k , k tó r y w c ią g u r o k u da się o trzy m a ć , a w ł a ś n i e te d w a m o r g i b ę d ą m u s ia ły b y ć o b s i a n e k o n ic z y n ą w o z im in ę w ro k u n a stę p n y m .
L e c z i w ty m je s z c z e tr z e b a p o d łu g p e w n y c h zasad po stąp ić.
W c a łć m u g o r o w ć m p o l u , zw łaszcza na tych d w ó c h w y b o ro w y c h m o r g a c h , z n a jd u je się z a p e w n e k a w a łe k n ajlepszy ze w sz y stk ic h . Z a c h o w a m y więc s o b ie te n n ajlepszy k a w a ł e k , dla z a sa d z en ia n a n im w m i e s i ą c u c z e rw c u lu b lip c u k a p u s ty (c h o u x cavalier), i z n a jd z ie m y m o ż e je s z c z e z p ó ł m o r g a lub w i ę c ć j , k tó r e b ę d ą m o g ły w y d a ć j a k ą t a k ą paszę b e z n aw o zu. N a ty m k a w a łk u tr z e b a zasia ć w ykę i in n e ro ś lin y p a s te w n e (jaros- se) (bisaille). P o t e m i zaw sze je szc ze na ty c h d w ó c h w y b o ro w y c h m o r g a c h , należy użyć wszelki n a w ó z g o t o wy, lu b t e n k t ó r y się d o ra b ia i w m i a r ę ja k się d o r a b i a , p o d w c z e sn e ro ś lin y p a s te w n e z a sie w a n e j e d n e po
d r u g i c h , ja k o też p o w y c e , i in n y c h o k tó ry c h b yła m o w a.
C z tć ry m o r g i u g o r u , z k tó ry c h w ty m r o k u k o rz y s ta ć n ie p o d o b n a dla b r a k u n a w o z u , n a le ż y , ja k się s a m o p rz ez się r o z u m i e , należycie u p r a w i a ć , t o j e s t : o ra ć , w al
c o w a ć , b r o n o w a ć , i to n a jm n ie j trzy ra z y w c iąg u ro k u . P o u k o ń c z e n i u z b io r u , b ę d z ie m o ż n a o sąd zić, czy w c zę
ś c i r o l i , k tó r a b y ła p o d o z i m i n ą , niez a ję tć j p rz e z k o n i
czynę lu b m a r c h e w , n ie zn ajd zie się je szc ze k a w a łe k ,
na k tó r y m b e z n a w o z u d a łb y się o tr z y m a ć z b ió r rzepy u g o ro w ć j. W p r z e c i w n y m ra z ie n ależ y o d ło ż y ć do n a s t ę p n e g o r o k u te g o r o d z a ju u p ra w ę .
T a k d o c z e k a m y czasu z asiew ó w j e s i e n n y c h ; z tć jto p o ry ra d z im y g o s p o d a r z o m k o rz y s ta ć do zasiew ó w k o n i c z y n y , p rz y n ajm n iej w e F r a n c y i p o łu d n i o w ć j . W y t ł u m a c z y m y g d ziein d zie j j a k i e są ko rzy ści z z a sić w a n ia tej paszy z o z i m i n ą , i to je d n o c z e ś n i e z n ią w p o c z ą tk u p a ź d z ie rn ik a .
N i e rn am y tu p o tr z e b y ro z w o d z ić się n ad t ć m , że n a leży na n o w o ro z p o c z ą ć tę sarnę k o lćj r o b ó t w n a s tę p n ć j w i o ś n i e , ani tć ż o p isy w ać s z c z e g ó ło w o sp o s o b ó w p o s t ę pow ania. W s z y s t k o da się t ą je d y n ą o b ją ć z a s a d ą : żeby cały nawóz użytym został pod wczesne rośliny pastewne, d o k tó r ć j d o d a ć n a le ż y , że g o s p o d a r z p osiadający tylko d w a d z ie ś c ia f u r g n o j u , lepiej z ro b i u ż y w a ją c g o n a j e d n y m ty lk o m o r g u z i e m i , dla o trz y m a n ia z n ie g o dw ó c h lu b tr z e c h z b i o r ó w paszy po s o b i e , niż r o z d z ie la ją c go n a dw a m o r g i , dla z e b r a n i a z n i c h j e d n e g o tylko zb io ru paszy na k ażdym .
. K to ś c i ś le w e d łu g p o d a n y c h p rz ez n a s r a d p o s t ę p o w ać b ę d z i e , i ze s t a r a n n o ś c i ą w szelk ie r o b o t y k o ło roli w y k o n a , zdziwi się, m i m o n aszy ch o b ie tn ic , ilo ści otrzy- m a u e j paszy, lic z b ie b y d ł a , k tó r e b ęd z ie m ó g ł u trz y m a ć n a s t a jn i , c h o ć w g r u n t a c h ś r e d n ić j tylko d o b r o c i ; zdzi
wi się m a s s ie n a w o z u , k tó r ą ty m s p o s o b e m o trz y m a , i p rę d s z e m u o czy szczen iu, sp u lc h n ie n iu i u ż y ź n ie n iu r o li sw o jć j. Z a d n ć j n ie m a tr u d n o ś c i w cały m ty m syste- m a c ie : u g ó r z n ie s io n y i zastąpion y p o d w ó jn e m i i p o tr ó j- n e m i z b io r a m i paszy; ro la w c a ło ś c i i b e z żad n ćj p rz e rw y o b s i a n a ; p o ło w a roli p o d z b o ż e m , a m i m o t o cały p r a
252
w ie o b s z a r p o d paszę; p o w tó rn y z b ió r paszy; p o w ta rz a n e z b io ry pasz w c z e sn y c h ; w ięcej niż s z tu k a g r u b e g o b y d ła n a d w ó c h m o r g a c h w ś r e d n ió j g le b i e u t r z y m a n a ; ła tw e i ta n ie z a p ro w a d z e n ie te g o p ło d o z m ia n u w m ie js c e k a - żdój kolei w o k o licac h źle u p r a w n y c h i z n a c z n e p o m n o ż e n ie w y p ło d u i z y s k ó w .4'
A . hr. Z.