Sylwia Uniejewska Słowa klucze: stres, pracownicy ochrony zdrowia, naraz enie zawodowe.
Wprowadzenie
Stres to niespecyficzna reakcja fizjologiczna oraz psychiczna jednostki na wszelkie wymagania s rodowiskowe lub zagroz enie jej integralnos ci [8, s. 683]. Towarzyszy on człowiekowi przez całe z ycie. Większos c ludzi do-s wiadcza do-stredo-su ro wniez w miejdo-scu pracy. Stredo-s w pracy jedo-st z reguły do- stre-sem przewlekłym, kto ry bardzo często przyczynia się do powstania zespo-łu wypalenia zawodowego. Wilczek-Ruz yczka wskazuje na 3 typy definicji stresu. Autorka ta identyfikuje stres z: 1) bodz cem, czyli sytuacjami wystę-pującymi w otoczeniu, kto re posiadają naturalną zdolnos c do wywoływania napięcia i silnych emocji; 2) reakcją, zaro wno fizjologiczną, jaki psycholo-giczną będącą odpowiedzią na działanie stresoro w (czyli, sytuacji wywołu-jących stres); 3) procesem lub transakcją, wynikają z relacji zachodzących między jednostką i otoczeniem [5, s. 51].
Celem rozdziału jest pro ba analizy i oceny wpływu stresu w trzech wy-z ej wskawy-zanych ujęciach na funkcjonowanie pracowniko w opieki wy- zdrowot-nej oraz wskazanie najczęstszych sytuacji stresogennych w tym s rodowi-sku, jak ro wniez kategorii problemo w wynikających ze stresu w pracy.
Stres powoduje rozbiez nos c pomiędzy warunkami pracy i wymaganiami stawianymi pracownikowi a jego moz liwos ciami poradzenia sobie z nimi w danym momencie. Pracownik dostrzega ten rozdz więk jako zagroz enie dla własnego zdrowia, z ycia lub własnej integralnos ci. Stres moz e byc przy-czyną wystąpienia choro b nowotworowych, choroby wien cowej, atopowe-go zapalenia sko ry i urazo w [3, s. 15]. Reakcje fizjologiczne stanowiące od-powiedz na stres są nieswoiste, czyli organizm reaguje tak samo na działa-nie ro z nych stresoro w.
13. NARAŻENIE NA STRES PRZEWLEKŁY PRACOWNIKÓW OCHRONY ZDROWIA
Modele stresu ostrego i przewlekłego
Model stresu wg SelyegoStres jest odpowiedzią organizmu na stawiane mu zadania, gło wnie o nega-tywnym charakterze. Tego typu czynniki wywołują w organizmie zespo ł zmian słuz ących jego obronie. W procesie powstawania mechanizmu ob-ronnego biorą udział układy wspo łczulnego systemu nerwowego, rdzenia nadnerczy oraz kory nadnerczy. Uwalniane zostają adrenalina, noradrena-lina oraz glikokortykoidy, co powoduje zwiększenie energii i gotowos ci od-powiedzi na bodziec.
Reakcje fizjologiczne stresu przebiegają w trzech fazach: alarmowej, od-pornos ci, wyczerpania [5, s. 52].
Stadium reakcji alarmowej jest mobilizacją sił obronnych organizmu.
Moz na je podzielic na dwa okresy: 1) szoku, zaraz po zadziałaniu czynnika szkodliwego, charakteryzujący się pobudzeniem fizjologicznym; 2) prze-ciwdziałania szokowi.
Reakcja na stres dotyczy wielu waz nych z yciowo układo w organizmu człowieka, odbywa się ona w obrębie układo w: nerwowego, hormonalnego, odpornos ciowego. W układzie nerwowym częs c wspo łczulna przygotowuje organizm do walki ze stresem wydzielając katecholaminy (adrenalina i no-radrenalina), kto re pobudzają pracę serca, ograniczają przepływ krwi przez jelita a zwiększają przez mięs nie. W odpowiedzi hormonalnej gło wna rolę odgrywa kora nadnerczy, kto ra produkuje katecholaminy, włas nie pod wpływem układu nerwowego. Rdzen nadnerczy produkuje kortykosterydy, kto re odgrywają rolę we wzmocnieniu i przedłuz eniu odpowiedzi organi-zmu na stres. Rola kortykosterydo w polega na stopniowym uwalnianiu energii niezbędnej do podtrzymania funkcji organizmu[5, s. 51]. Stres ob-niz a odpornos c orgaob-nizmu hamując produkcję limfocyto w i przeciwciał.
Drugie stadium, tzw. odpornos ci, charakteryzuje się dobrą tolerancją stresoro w, ale obniz a się tolerancja na inne bodz ce s rodowiska. Organizm zwalcza efekty stresu, ale kosztem normalnych funkcji organizmu. W tym stadium stres moz e przybierac formy ekstremalnego kro tkotrwałego lub ekstremalnego przewlekłego. Organizm ze stresem kro tkotrwałym radzi sobie na drodze dwo ch schemato w: czynnego wzoru reagowania, gdzie czynnik stresujący jest likwidowany poprzez agresję albo ucieczkę i bierne-go wzoru reabierne-gowania, gdzie sposobem radzenia sobie ze stresem jest prze-czekanie [5, ss. 52-53].
Trzecim stadium fizjologicznej reakcji na stres jest faza wyczerpania. Po-jawia się ona wtedy, gdy czynniki działają zbyt intensywnie lub zbyt długo, a organizm utracił zdolnos ci obronne. W fazie wycien czenia moz e dojs c do zaburzen mechanizmo w samoregulacji na drodze nadmiernego
wydziela-Sylwia Uniejewska
nia kortykosteroido w[1, s. 54]. Stres przewlekły jest dla organizmu groz -niejszy. Objawy stresu są wyraz niejsze, zwłaszcza w okresie adaptacji chwiejnej, gdy wydolnos c fizyczna i psychiczna stają się labilne.
Model stresu Lazarusa i Folkman
Autorzy ci definiują stres jako okres loną relację osoby z otoczeniem, oce-nianą przez osobę jako obciąz ające lub przekraczające jej zasoby i zagraz a-jące jest dobrostanowi. Nie zalez y on jedynie od otoczenia ani od jednostki, gdyz ma charakter relacyjny [5, s. 59].
Styl radzenia sobie to konstrukt, kto ry odnosi się do względnie stałych indywidualnych tendencji w radzeniu sobie oraz zachowaniu w okres lony sposo b w warunkach stresowych. W tym ujęciu Lazarus i Folkman rozu-mieją styl radzenia sobie jako stale zmieniające się poznawcze i behawio-ralne wysiłki jednostki mające na celu uporanie się z okres lonymi ze-wnętrznymi i weze-wnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciąz ające lub przekraczające jej zasoby. Waz na jest więc tu sama ocena poznawcza sytuacji jako stresowej [7, ss. 85-86].
Wymienieni badacze podają trzy gło wne sposoby radzenia sobie: 1) styl skoncentrowany na działaniu: polega na podejmowaniu zadan , wysiłko w zmierzających do rozwiązania problemu poprzez poznawcze przekształce-nia lub pro by zmiany sytuacji i wewnętrzna praca nad poradzeniem sobie ze stresem. Nacisk na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu jest najbardziej konstruktywnym ze stresem; 2) styl skoncentrowany na emo-cjach: w stresie występuje tendencja do koncentracji na sobie, własnych przez yciach emocjonalnych oraz tendencja do mys lenia z yczeniowego i fan-tazjowania. Jej celem jest zmniejszenie napięcia emocjonalnego, czasem te działania powodują jednak wzrost poczucia stresu, napięcia oraz przygnę-bienie; 3) styl skoncentrowany na unikaniu: polega na tendencji do wy-strzegania się mys lenia, przez ywania i dos wiadczania sytuacji stresogen-nej. Wyro z nia się dwie formy tego stylu: 1. angaz owanie się w czynnos ci za-stępcze – np. oglądanie telewizji, sen; 2. poszukiwanie kontakto w.
Zazwyczaj dana osoba nie przejawia tylko jednego stylu radzenia sobie ze stresem, a moz e byc skoncentrowana na dwo ch, a nawet trzech tenden-cjach reagowania [6, ss. 51-55]. Przykładowo: student w trakcie sesji eg-zaminacyjnej jest przekonany, z e nie zdąz y przyswoic całego wymaganego materiału, jednoczes nie kontaktuje się z innymi studentami celem pozy-skania od nich materiało w do nauki. Po opanowaniu emocji, uczy się. Za-chowanie to jest przejawem stylu radzenia sobie nr 1 i 2. Z kolei studenci, kto rzy w trakcie sesji swoją uwagę koncentrują na czynnos ciach innych niz nauka (np. odwiedziny krewnych), czyli angaz ują się w czynnos ci zastępcze przejawiają trzeci styl reagowania.
13. NARAŻENIE NA STRES PRZEWLEKŁY PRACOWNIKÓW OCHRONY ZDROWIA
Przydatnym narzędziem przy ustaleniu wzoro w zachowan , kto rymi kie-ruje się człowiek w z yciu w obszarze preferowanego stylu reagowania na stres jest Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) autorstwa Endlera i Parkera [6, ss. 57-58].
Stres w ujęciu Tomaszewskiego
T. Tomaszewski przedstawia mechanizm regulujący relacje człowieka z oto-czeniem. Swoją koncepcję stresu oparł na ukazaniu podejs cia konkretnej jednostki, z jej osobniczymi cechami fizycznymi i psychicznymi, do sytuacji trudnej. Typowe sytuacje trudne według Tomaszewskiego to takie, kto re przekraczają moz liwos ci jednostki, zadania złoz one i o niejasnej struktu-rze. W tej teorii najbardziej stresogenne są: deprywacja, przeciąz enie, za-groz enie i utrudnienie [5, s. 61].
W zakładach opieki zdrowotnej niezmiernie często pracownik zostaje postawiony w sytuacji, kto ra początkowo wydaje się przerastac jego moz -liwos ci czy sprawia wraz enie zbyt złoz onej. Stres pacjenta, proces diagno-styczny i w kon cu podjęcie decyzji o sposobie postępowania z pacjentem moz e negatywnie wpływac na emocje pracowniko w opieki zdrowotnej.
Stres zawodowy w ujęciu Siegrista
Model ten uwzględnia niero wnowagę wysiłku i nagrody w pracy. Przy czym nie odnosi się bezpos rednio do miejsca pracy, a do sytuacji panującej na rynku pracy. Motywacja do pracy jest wypadkową pomiędzy ponoszonymi kosztami a otrzymanymi zyskami. Niero wnowaga pomiędzy tymi dwoma aspektami pracy powodująca zbyt duz y wysiłek dla małego zysku moz e byc przyczyną narastającego stresu w miejscu pracy. Obecnie w polskiej ochro-nie zdrowia widoczne jest narastaochro-nie tego typu rozwarstwienia. Dotyczy ono gło wnie personelu s redniego.
Wpływ stresorów na wystąpienie zaburzeń fizycznych i psychicznych pracowników ochrony zdrowia
T. Holmes i R. Rahe ogłosili alternatywną koncepcję stresu, bazującą na po-jęciu stresora. Opracowali oni skalę 43 wydarzen z yciowych, kto rą wolon-tariusze uszeregowali według tego, jak wielkiego przystosowania wymaga kaz de wydarzenie. Autorzy ci badali względną siłę działania sytuacji stre-sujących, przypisując bodz cowi odpowiednią wartos c umowną jednostek stresu w skali od 0 do 100. W ten sposo b powstał popularny
kwestiona-Sylwia Uniejewska
riusz Social Readjustment Rating Scale (SRRS). Kwestionariusz (SRRS) przeprowadzono ws ro d oso b przywiezionym na ostry dyz ur w charakterze pacjento w oraz osobom towarzyszącym. Okazało się, z e osoby chore do-s wiadczyły znacznie więcej do-stredo-sujących wydarzen w przeciągu roku po-przedzającego chorobę, niz osoby towarzyszące. Udowodniono wo wczas statystyczny związek pomiędzy stresorami a chorobą. Z badan Holmesa wynika zalez nos c statystyczna pomiędzy stresorami a prawdopodobien -stwem zapadnięcia na powaz ną chorobę: 150-199 jednostek stresu daje 37-procentową szansę choroby w ciągu kolejnych 2 lat; 200-299 jednostek stresu to 51-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat; ponad 300 jednostek stresu to 79-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat [4, ss. 51-52].
Lista stresoro w związanych z pracą i punkto w okres lających obciąz enie:
zwolnienie z pracy: 47,
przejs cie na emeryturę: 45,
reorganizacja firmy lub zmiana pracy: 39,
zmiana statusu finansowego: 38,
zmiana stanowiska pracy: 35,
awans w pracy: 29,
degradacja w pracy: 29,
kłopoty z przełoz onym: 23,
zmiana godzin lub warunko w pracy: 20,
urlop: 13.
W wyniku działan stresoro w powstają negatywne stany emocjonalne, kto rym towarzyszą zmiany o charakterze fizjologicznym. Najczęstszymi problemami fizycznymi powodowanymi przez stres są: choroba wien cowa, choroby nowotworowe, choroby atopowe sko ry, urazy.
Na chorobę wien cową szczego lnie naraz eni są ludzie pracujący w zawo-dach związanych z silnym stresem i jednoczesnym brakiem kontroli decy-zyjnej, np. straz acy, lekarze, ratownicy medyczni, pielęgniarki. Naraz one na chorobę wien cową wywołaną stresem są osoby [2, s. 159].:
1. duz ej dynamice zachowan i energii działania, 2. z yjące pod presją czasu,
3. wykazujące ogo lna nadpobudliwos c i niecierpliwos c , 4. mające skłonnos c do rywalizacji,
5. pragnące uznania i awansu, 6. duz ej ambicji,
7. agresywne i wrogo nastawione do innych.
Choroby nowotworowe. Stres obniz a odpornos c organizmu i zmniejsza aktywnos c komo rek cytotoksycznych, kto re biorą czynny udział w odnaj-dywaniu i niszczeniu komo rek nowotworowych. Ludzie podatni na choroby
13. NARAŻENIE NA STRES PRZEWLEKŁY PRACOWNIKÓW OCHRONY ZDROWIA
nowotworowe indukowane stresem wykazują cechy takie jak [2, s. 159]:
1. tendencje do tłumienia emocji, 2. chęc wspo łpracy,
3. popadanie w bezradnos c , 4. biernos c zachowan .
Astma oskrzelowa to schorzenie psychosomatyczne, u podłoz a kto rego często lez y stres. Wiąz e się to z zaburzeniami autonomicznego układu ner-wowego jako odpowiedzi na działanie czynnika stresogennego [2, s. 159].
Choroby atopowe sko ry, kto rych objawy to zmiany wypryskowe, s wiąd i lichenizacja są powodowane przez zwiększone stęz enie IgE jako odpo-wiedz na nadmierne wydzielanie kortyzolu. Choroby atopowe częs ciej wy-stępują u oso b wykazujących [2, s. 159]:
1. silne reakcje wegetatywne,
2. małą zdolnos c odpręz enia się w stresie, 3. trudnos ci w samoocenie,
4. biernos c w kontaktach z innymi ludz mi,
5. tendencje do kumulowania konflikto w z najbliz szym otoczeniem.
Urazy – stres zaburza percepcję, czyli uniemoz liwia prawidłowe rozpo-znanie zagroz en oraz zaburza motorykę ruchu. Oba te komponenty zwięk-szają ryzyko wystąpienia urazo w[2, s. 159].
Zawody medyczne to profesje szczego lnie naraz one na stres, kto ry moz e pojawic się, gdy pracownik ma zbyt duz o pracy, gdy działa pod presją czasu i termino w, gdy musi podejmowac zbyt wiele decyzji.
Gło wnie na stres naraz eni są lekarze (zwłaszcza specjalizacji zabiego-wych), pracownicy pogotowia ratunkowego, pielęgniarki oddziało w szpi-talnych i instrumentariuszki. Ta ostatnia grupa zawodowa posiada bardzo specyficzne kompetencje. Dotyczą one asysty lekarzom ro z nych specjalnos ci w wykonywaniu zabiego w operacyjnych i diagnospecjalnostycznych. Praca w ro z -nych warunkach, ze stale zmieniającymi się zespołami utrudnia wyciszenie emocji i skoncentrowanie się na wykonywanych czynnos ciach. Wydaje się, z e pielęgniarki instrumentariuszki są najbardziej naraz one na stres ze wszystkich specjalizacji w opiece zdrowotnej. Podobny poziom stresu wy-stępuje u lekarzy specjalnos ci zabiegowych. Kumulowanie się licznych sy-tuacji stresowych doprowadza do zmian patologicznych, gło wnie w obrębie układu sercowo-naczyniowego.
Trudne i odpowiedzialne są dyz ury w oddziałach pomocy doraz nej i iz-bach przyjęc . Tam o sukcesie terapeutycznym często decydują czas i precy-zja działania. Trudna sytuacja występuje w kontaktach z pacjentami pobu-dzonymi lub nietrzez wymi, a takz e roszczeniowymi lub gdy pacjentowi towarzyszą niezadowoleni członkowie rodziny. Działanie takiego stresu jest szczego lnie silne, gdyz pracownik często jest zmuszony do tłumienia swoich negatywnych emocji i reakcji.
Sylwia Uniejewska
Innymi czynnikami stresującymi u pracowniko w ochrony zdrowia są:
narastająca konkurencja,
szkodliwa rywalizacja (mobbing),
negatywne relacje międzyludzkie,
niskie płace w poro wnaniu do innych grup zawodowych i płace nie-wspo łmierne do wykształcenia i wysiłku pracownika;
zmianowy system pracy,
praca nocna,
w przypadku pielęgniarek niski status zawodowy (brak uznania w oczach społeczen stwa),
codzienny kontakt z chorobą i s miercią,
zły kontakt z pacjentem lub jego rodziną (w przypadku pielęgniarek częste instrumentalne traktowanie) [7, ss. 202-204].
Praca zmianowa i nocna zaburzają fizjologiczny rytm funkcjonowania organizmu, stres spowodowany tymi zmianami moz e powodowac :
zaburzenia snu,
przewlekłe zmęczenie,
zaburzenia z ołądkowo-jelitowe,
zaburzenia psychoneurotyczne,
dolegliwos ci sercowo-naczyniowe,
zaburzenia funkcji sercowych,
zmniejszenie satysfakcji z pracy i z z ycia,
zwiększenie spoz ycia kawy, tytoniu, alkoholu, leko w uspokajających i nasennych.
W przypadku nadmiernego zaangaz owania się w prace i dos wiadczanie zbyt wielu obciąz en , moz e wystąpic zespo ł wypalenia zawodowego. Czynnikiem kluczowym dla jego rozwoju jest stopniowo narastająca niemoz -nos c radzenia sobie ze stresem i przekonanie, z e nie ma sposobu na rozwi-kłanie stresogennej sytuacji.
Do najwaz niejszych objawo w wypalenia zawodowego według C. Cherni-ssa nalez ą [9]:
silna niechęc do codziennego chodzenia do pracy,
poczucie poraz ki,
uczucie winy i odpowiedzialnos ci,
uczucie zmęczenia i wyczerpania przez cały dzien ,
brak pozytywnych uczuc w stosunku do pacjento w,
traktowanie pacjento w szablonowo,
zaburzenia snu,
skupienie się na sobie,
częste infekcje i zaburzenia z ołądkowo-jelitowe,
konflikty rodzinne,
13. NARAŻENIE NA STRES PRZEWLEKŁY PRACOWNIKÓW OCHRONY ZDROWIA
silne zmęczenie po pracy.
Wypalenie zawodowe moz e dotyczyc nawet do 25% pracowniko w och-rony zdrowia [5, s. 98]. W zespole wypalenia zawodowego dominują: po-czucie cynizmu i wyobcowania w pracy, przytłaczającego zmęczenia oraz poczucia spadku osiągnięc zawodowych. Cynizm osoby dotkniętej zespo-łem wypalenia zawodowego moz e objawiac się zachowaniami postrzega-nymi jako grubosko rne, czy poprzez pro by izolacji od otoczenia. Zachowa-nie takie prowadzi często do znacznego rozluz Zachowa-nienia relacji międzyludzkich w pracy, do poczucia wyobcowania, co jeszcze bardziej pogłębia stres.
Zmęczenie wiąz e się z narastającym zwykle przewlekłym stresem, pro-wadzącym do szybkiego wyczerpywani się sił fizycznych jak i psychicznych.
Pracownik czuje się wyeksploatowany, a jednoczes nie nie widzi moz liwos ci regeneracji sił.
Uczucie spadku osiągnięc i efektywnos ci działania pogłębia negatywną samoocenę i niezadowolenie z wykonywanej pracy. Te trzy elementy, u po-dstaw kto rych lez y stres, jeszcze go potęgują. Ma tu miejsce sytuacja, kto rą moz na okres lic mianem „błędnego koła”.
Sposoby radzenia sobie ze stresem
W sposobach radzenia sobie ze stresem waz nymi elementami są: odpor-nos c osobnicza na stres, umiejętodpor-nos c relaksacji (moz na nauczyc się technik odpręz enia), zorganizowania zespołu ludzi w pracy tak, aby ich wzajemne stosunki nie rodziły konflikto w, systemowe działania pan stwa organizujące strukturę ochrony zdrowia [4, ss. 50-55]. Radzenie sobie ze stresem obej-muje całos c wysiłko w osoby, zmierzających do poradzenia sobie ze skut-kami zadziałania stresora. Lazarus i Folkaman wyro z niają dwie podstawo-we strategie radzenia sobie jednostki ze stresem. Jedna to strategia zorien-towana na problem, druga skoncentrowana na emocjach. Pierwsza metoda ma za zadanie opanowanie, ograniczenie działania stresora. Druga pomaga w kontrolowaniu reakcji emocjonalnej związanej ze stresem. Według tych dwo ch badaczy najpowszechniej przyjęta definicja radzenia sobie ze stre-sem to postępowanie mające na celu niwelowanie obciąz en zewnętrznych lub wewnętrznych odczuwanych jako obciąz enie przekraczające moz liwo-s ci człowieka. Spoliwo-soby radzenia liwo-sobie ze liwo-streliwo-sem mają liwo-spełniac przede wszystkim dwie podstawowe funkcje. Pierwsza polega na transformacji sytuacji na lepszą poprzez zmianę s rodowiska lub własnego zachowania.
Druga polega na opanowaniu emocji tak, aby nie wymknęły się one spod kontroli, nie zaczęły utrudniac relacji interpersonalnych i nie złamały od-pornos ci psychicznej [6, ss. 54-57].
Realizacja tych strategii moz e odbywac się na drodze: poszukiwania
in-Sylwia Uniejewska
formacji, działania bezpos redniego, proceso w intrapsychicznych i powst-rzymania się od działania.
Człowiek, kto ry znalazł się w sytuacji stresowej moz e poszukiwac infor-macji o tej sytuacji, o stresorze. Informacja taka zwykle ułatwia podjęcie działania i pokazuje kierunek tego działania tak, aby skutki stresu były naj-mniejsze. Informacje pozwalają przewartos ciowac straty czy zagroz enia.
Ułatwiają zmianę pierwotnej oceny sytuacji lub potwierdzenie słusznos ci podjętych działan [6, ss. 58-70].
Innym sposobem postępowania w sytuacjach stresu jest podjęcie dzia-łan bezpos rednio słuz ących zmianie sytuacji. Często słuz ą one nie tylko zła-godzeniu czy eliminacji skutko w stresu, ale takz e pozwalają na odsunięcie problemo w, z kto rymi człowiek nie jest w stanie sobie poradzic . Skrajnym przykładem takich zachowan jest ucieczka w alkohol, narkotyki czy zacho-wania kompulsywne. Zdecydowanie lepiej jest przewidywac zagroz enia i nie dopuszczac do ich powstania [6, ss. 58-70].
Unikanie reakcji tez moz e przynies c korzys ci i okazac się skutecznym sposobem w zwalczaniu skutko w stresu. Brak reakcji często jest korzyst-niejszy niz podjęcie błędnych decyzji [6, ss. 58-70].
Działania psychologiczne stosowane przez ludzi dla opanowania stresu są bardzo ro z norodne i mają charakteryzują się odmienną skutecznos cią.
W stresie moz e ujawnic i nasilic się tendencja do korzystania z pomocy innych ludzi, co wynika ze związku potrzeby kontaktu emocjonalnego z potrzebą bezpieczen stwa. „Czasami jednak ludzie w trudnych chwilach wolą pozostac przez pewien czas sami, w odosobnieniu, by ich cierpien nie widzieli inni, by nie byli postrzeganymi inaczej niz by chcieli” [10].
Podsumowanie
Wiele opracowan podaje, z e lekarze i pielęgniarki często dos wiadczają syn-dromu wypalenia zawodowego spowodowanego stresem w miejscu pracy.
Najczęstszymi stresorami są: praca zmianowa, praca w nocy, wzrost rosz-czeniowos ci pacjento w i ich rodzin, nadmierne obłoz enie pracą admini-stracyjną, brak satysfakcji finansowej i braki kadrowe. Waz nym elementem jest tez zbyt duz a hierarchicznos c panująca w polskich szpitalach. Niero w-nowaga pomiędzy nakładem pracy i osiąganymi zyskami skutkuje zna-cznym wyczerpaniem w formie stresu ostrego, jak i przewlekłego pod po-stacią wypalenia zawodowego. Poprawa istniejącej sytuacji wymaga roz-wiązan systemowych poczynając od dyrekcji poszczego lnych placo wek, jednostek samorządowych, na władzach centralnych kon cząc.
13. NARAŻENIE NA STRES PRZEWLEKŁY PRACOWNIKÓW OCHRONY ZDROWIA
Piśmiennictwo
[1] Marcinkowski J.T., Higiena, profilaktyka i organizacja w zakładach medycznych, PZWL Warszawa 2003, s. 54.
[2] Luban-Plozza B., Poldinge W., Kruger F., Wasilewski B., Zaburzenia psychosomatyczne w praktyce lekarskiej, PZWL Warszawa 1995, s. 159.
[3] Ogin ska-Bulik N., Stres zawodowy, Difin Warszawa 2006, s. 15.
[4] Łosiak W., Stres i emocje w naszym życiu, WAiP Warszawa 2009, ss. 50-55.
[5] Wilczek-Ruz yczka E., Wypalenie zawodowe pracowników medycznych, Wolters Klu-wer S.A., Warszawa 2014, ss. 51-66.
[6] Ogin ska-Bulik N., Juczyn ski Z., Osobowość. Stres a zdrowie, Difin, Warszawa 2008, ss. 51-70.
[7] Sęk H. (red.), Wypalenie zawodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, ss. 82-214.
[8] Zimbardo P.G., Gerrig R.J., Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa 2012 s. 683.
[9] Cherniss C., Professional Burnout in the Human Service Organizations, Praeger, New York 1980.
[10] Aouil B., Strategie i style radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej, http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=119 (online: 10.11.2017).
Autor mgr Sylwia Uniejewska Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu