Narody duże- narody małe

W tej dychotomii nie chodzi bynajmniej o klasyfikację dotyczącą aspektu ilościowego danego narodu. Chodzi tu o „(…) taki stosunek między narodem wielkim i małym, w którym określony naród, odłam narodu, grupa etniczna nie będąca narodem czuje się mały mając u boku większego sąsiada, od którego zależny ekonomicznie, politycznie,

kulturowo; stosunek, w którym naród wielki z kolei dysponuje na ogół wszelkimi atrybutami, aby swoją wielkość uzasadnić w postaci przewagi cywilizacyjnej, siły ekonomicznej, militarnej itp.” (Sadowski 1991: 46). Ta klasyfikacja czy porównanie duży i mały naród, dotyczy więc bardziej stosunków, interakcji, relacji między narodami dominującymi, ukształtowanymi, o silnej pozycji, a innymi narodami, odłamami narodów czy nie w pełni wykształconymi narodami, grupami etnicznymi.

Relacja ta nie jest stała, ale dynamiczna i zmienna z dwóch powodów. Po pierwsze kontakty między dużymi, a małymi narodami mogą przyjmować różną formę, od czystek etnicznych, asymilacji, do pluralizmu, integracji i autonomizacji. Po drugie, demokratyzacja życia społecznego, politycznego i kulturowego w nowoczesnych społeczeństwach sprawiła, że wiele narodów małych zaczęło się upominać o swoje prawa i wartości, rekonstruować lub tworzyć od podstaw swoją tożsamość i świadomość narodową. Jak pisał J. Obrębski „wielkim przewrotem naszej epoki jest może nie tyle powstawanie nowych państw narodowych, co tworzenie się nowych narodowych kultur, nowych narodowych grup kulturalnych. Te „twory” rodzą się z kontaktów między dwoma typami społeczeństw i cywilizacji współistniejących na naszym terenie, często w ramach tej samej struktury politycznej, niekiedy także w tej samej kategorii etnicznej czy narodowej: mam na myśli społeczeństwa ludowe, czy warstwy chłopskie i ich tradycyjną kulturę prymitywną i zróżnicowane zewnętrznie grupy reprezentujące kulturę narodową związane z masami ludowymi systemem politycznym czy strukturą klasową, często jednocześnie będące trzonem wspólnej kultury” (Obrębski 2005).

W tym rozumieniu podział na narody duże i małe był w Europie Środkowej szczególnie widoczny w początkach XX wieku. Dyskusji nie podlegała dominacja czterech potężnych państw wielonarodowych – niemieckiego, austrowęgierskiego, rosyjskiego i tureckiego. We wszystkich tych państwach istniał duży naród dominujący, który starał się asymilować i uzależnić ekonomicznie, politycznie i kulturowo inne narody będące w granicach danego państwa. Małe narody w tych państwach musiały podjąć starania, a czasami walkę o swoją narodową tożsamość i prawa.

Duże narody, wtedy jak i dziś, stanowią centra silnych państw i stref wpływów, natomiast małe sytuują się na poboczach istotnych wydarzeń, procesów ekonomicznych, politycznych czy kulturowych. Problemy małych narodów nie zostały rozwiązane wraz z upadkiem imperiów europejskich gdyż nowe podziały państwowe, a w szczególności pojawienie się i nakreślenie nowych stref wpływów spowodowało powstanie nowych

sytuacji mniejszościowych i nowych relacji duży naród – mały naród. Małe narody bywają mniejszościami w państwach narodów dużych, jednak w dzisiejszych czasach równie często posiadając własne państwo i teoretyczną niezależność mieszczą się w strefie wpływów jaką roztaczają narody o największym wpływie i sile. Bycie małym narodem wiąże się również ze specyficzną grupą aspiracji do zdobycia lepszej, wyższej pozycji, by być traktowanym jako grupa bardziej szanowana, posiadająca siłę i przywileje ekonomiczne i polityczne. „Niektóre zbiorowości charakteryzują się wyraźnie separatystycznymi tendencjami (zob. przypadek Albańczyków w Kosowie oraz obecnie w Macedonii), inne swoje aspiracje mieszczą w danym państwie, pragnąc jedynie utrwalać własną tożsamość i kulturę narodową, nie dążąc do politycznej secesji. Tę drugą postawę reprezentują np. Wołosi we wszystkich krajach bałkańskich. Nie wracają już myślą do zamierzchłej politycznej wielkości, lecz szukają dla siebie miejsca albo w postaci mniejszości narodowej lub grupy etnicznej o autonomii kulturowej” (Nowicka 2009: 18). Nie zawsze uzyskanie tego poszanowania czy przywilejów jest możliwe przy użyciu własnych sił, dlatego małe narody często poszukują autonomii czy „niezależności” w oparciu o siły zewnętrzne czyli najczęściej poszukują partnera w postaci narodu dużego, silnego albo wsparcia w postaci prawa międzynarodowego i międzynarodowych instytucji politycznych (np. UE, ONZ).

Również powstawanie, tworzenie tożsamości kulturowej i narodowej, jak i obrona i rozwój własnej kultury w większości przypadków przebiega inaczej wśród małych i dużych narodów. Małe narody Europy Środkowej „(…) tworzyły przeważnie społeczności wiejskie, a więc takie w obrębie których etniczność nakładała się na wiejskość i związaną z tym sytuację zacofania ekonomicznego i socjalnego, chociaż były i takie sytuacje, w których narody relatywnie małe znajdowały się w lepszej sytuacji ekonomicznej od wielkich (np. Estończycy, Łotysze, Litwini w ramach carskiej Rosji), co zasadniczo nie zmieniało ich peryferyjności w obrębie imperium” (Sadowski 1991: 47). Narody małe wywodziły się więc z podłoża kultury chłopskiej, ludowej, etnicznej, a proces ich powstawania przebiegał najczęściej oddolnie. Na bazie inności, odmienności od większości i kultury dominującej powstaje kapitał kulturowy małych narodów, a z czasem przy pomocy elit powstają instytucje narodowe, etniczne, które umożliwiają utrzymanie i rozwijanie tożsamości i kultury narodowej. „Wśród zbiorowości, które kwalifikuje jako mniejszości narodowe i etniczne lub małe narody, własna specyficzna kultura rozwija się jedynie, po pierwsze, dzięki pewnym zabezpieczeniom prawa do jej pielęgnacji oraz, po drugie, dzięki inicjatywie przynajmniej elity w obrębie tych grup. Tam, gdzie uzyskanie

odrębnego bytu państwowego nie jest realne i/ lub gdzie marzenia o niepodległości zostały pogrzebane wraz z nieodwracalnymi zmianami ekonomicznymi, politycznymi i kulturowymi, tam pojawia się działanie na rzecz autonomii w ramach systemu stworzonego przez obcą siłę polityczną” (Nowicka 2009: 19). Małe narody by utrzymać swoją tożsamość i kulturę narodową muszą więc podejmować próby instytucjonalizacji i prawnego zabezpieczenia swojej kultury. Często jednak jest to niemożliwe bez zgody i współpracy ze strony narodu dużego, który często bywa grupą dominującą w danym państwie. Podział na duży i mały naród, jak już podkreślałem, jest więc relacją i interakcją pomiędzy dwiema zbiorowościami, z których jedna ma widocznie więcej sił czy to politycznych czy ekonomicznych i w pewien sposób uzależnia od siebie drugą.