Tożsamość, tożsamość społeczna, zbiorowa – podstawowe koncepcje

Pojęcie tożsamości stanowi dziś jedno z najważniejszych narzędzi służących do badania i analizy nie tylko jednostek, ale całych zbiorowości i społeczeństw. Mimo zajmowania przez to pojęcie tak ważnego, doniosłego miejsca w naukach społecznych, jest ono rozumiane i definiowane wieloznacznie, a dodatkowo wyróżniono wiele rodzajów tożsamości (np. osobista, zbiorowa, narodowa, nowoczesna, ponowoczesna, klasowa, rasowa itd.). Pojęcie tożsamości „(…) występuje ono w tych wszystkich naukach, w których przedmiotem zainteresowania jest człowiek, społeczeństwo, kultura – w szerokim tego słowa rozumieniu” (Gałdowa 2000: 9).

Tożsamość jest szczególnie ważna, gdy mówimy o powstawaniu czy kształtowaniu narodów, grup etnicznych czy mniejszości narodowych, gdyż jest uniwersalną ludzką potrzebą, postrzegania siebie jako osoby, ze względu na odrębne, specyficzne właściwości dotyczące wyglądu, sposobu myślenia, zachowania, ale również zwyczajów, obyczajów, języka, religii czy pochodzenia. Tożsamość jest bardzo ważna dla każdego człowieka w społeczeństwie, ponieważ daje przekonanie o tym, kim się jest, co się robi, myśli, czuje. Sprawia, że jesteśmy świadomi więzi, przynależności i podobieństwa do danej grupy społecznej, religijnej czy narodowej, a przy tym jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że inne grupy są odmienne (Smolicz 1999).

Istnieje wiele różnych podejść i sposobów definiowania tożsamości. Zdzisław Mach proponuje, że „tożsamość społeczna odpowiada na pytanie: „kim jestem w stosunku do innych ludzi?” lub „kim jest moja grupa w stosunku do innych grup?”. Tożsamość jest zintegrowaną całością powstałą w toku interakcji z innymi ludźmi i grupami, w procesie ciągłego utożsamiania, nazywania, definiowania partnerów relacji społecznych, konstruo-wania ich tożsamości względem nas samych” (Mach 1998: 10).

Zbigniew Bokszański próbując podsumować tematykę tożsamości w socjologii i naukach społecznych przedstawia jej rozumienie w czterech parach dychotomicznych pojęć, nazywając je wymiarami tożsamości:

1) Tożsamość jako kategoria normatywna (normatywność) i tożsamość jako kategoria opisowa (deskryptywność)

„Tożsamość jest w perspektywie normatywnej równoznaczna z „istotą” człowieka bądź takim jego ukształtowaniem, w którym realizuje się sens jego egzystencji. W jednej bądź drugiej postaci stan ten powinien stanowić cel dążeń człowieka” (Bokszański 2005: 32). W

perspektywie normatywnej tożsamość jest więc kształtowanym sensem istoty człowieka, a rdzeniem tożsamości jest kultura ze zbiorem wartości czy wzorów kulturowych. Tożsamość jest z tej perspektywy zależna od przyjętych w danym społeczeństwie norm, wartości kulturowych, jest to „zbiór trwałych właściwości charakteryzujących sposoby autoprezentacji ukształtowane wśród członków dostatecznie dużej zbiorowości, przy czym sposoby postrzegania siebie wywodzone są z cech struktury społecznej lub całościowo, antropologicznie pojmowanej kultury właściwej rozpatrywanej zbiorowości” (Bokszański 1989: 33).

W opozycji stoi natomiast podejście opisowe wykorzystywane przede wszystkim w badaniach empirycznych nad tożsamością, gdzie próbuje się zbadać i opisać tożsamość, jej części bądź sposoby powstawania i przemian.

2) Tożsamość jako stan i jako proces

Zarysowany przez Bokszańskiego problem dotyczy podstawowych założeń dotyczących tożsamości, jak i pytań, jakie zadaje sobie dany badacz tożsamości. Czy interesuje go jedynie stan tożsamości w danej perspektywie czasowej, czy też proces i sposoby jej powstawania, tworzenia czy konstruowania. Bardzo trafnie podkreśla to Aldona Jawłowska: „Akcent pada tu na pytanie, w jaki sposób tożsamość się tworzy i zmienia, a nie na to, czym jest. Takie podejście do problemu tożsamości zawiera założenie, iż wysiłek samookreślenia nie zostaje uwieńczony ostatecznym wpisaniem się w jakiś rodzaj kulturowego porządku, a jednostka i grupa trwa w stanie permanentnego braku wyraźnie określonej tożsamości dającej poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa” (Jawłowska 2001: 54). Ten model interakcjonistyczny zakłada, że „tożsamość nie jest czymś „danym”, lecz jest nadawana w aktach społecznego rozpoznania. Stajemy się więc tacy, za jakich uznają nas inni” (Berger 2004: 97). Tożsamość rozumiana w ten sposób jest wytworem opartym na własnej podmiotowej refleksji, co sprawia, że możliwe są zmiany i jej przebudowa. Dana jednostka jest w stanie określić, kim się czuje w danym momencie, jednak nie ma pewności, że jest to „wersja ostateczna” i niezmienna tożsamości, gdyż na jej kształtowanie wpływ ma bardzo wiele czynników: środowisko życia, wartości, media, religia, sztuka, język, wykształcenie itp.. „Tożsamość jest zjawiskiem zapewniającym większą lub mniejszą ciągłość życia społeczno- kulturowego jednostki, a jednocześnie, ze względu na społeczny charakter, powodującym jego przemiany” (Sadowski 1995: 48).

3) Tożsamość jako kontynuacja i tożsamość jako odmienność

W tej dychotomii chodzi z jednej strony o trwałość tożsamości i pozostawanie tym samym, a z drugiej strony rozumienie tożsamości na zasadzie odróżniania się, odrębności

czy to jednostkowej czy grupowej. Bokszański przywołuje distinctiveness (odróżnianie się od innych) jako istotny aspekt tożsamości oraz sameness (pozostawanie tym samym) (Bokszański 2005: 36). Gdy chodzi o odmienność dobrze wpisują się tu słowa Katryn Woodward „Tożsamości mogą być określane przez polaryzację, np. w najbardziej ekstremalnych formach nacjonalistycznego lub etnicznego konfliktu, i poprzez zaznaczenie włączenia lub wyłączenia – wtajemniczonych i niewtajemniczonych, naszych i obcych. Tożsamości często są tworzone poprzez przeciwieństwa takie jak kobieta/ mężczyzna, czarne/ białe, hetero/ gej, zdrowy/ niezdrowy, normalny/ dewiant” (Woodward 1997: 50).

4) Tożsamość jako konsekwencja buntu lub konformizmu

Ta dychotomia odnosi się do źródeł treści, z których składa się tożsamość oraz ich „statusu” w związku z działaniami podejmowanymi przez podmioty. Oba pojęcia związane są z szeroko rozumianym ładem społecznym. Konformizm w tym przypadku będzie kontynuacją i potwierdzaniem wartości zastanego systemu kulturowego. Natomiast bunt związany jest nierozerwalnie z próbami przebudowy i zmiany tych wartości albo przyjmowaniem wartości kultur innych, „obcych”. Oczywistym jest, że oba te wymiary tożsamości najczęściej można spotkać tam, gdzie mamy do czynienia ze stykiem kultur, częstymi kontaktami czy przenikaniem się wzorów i wartości kulturowych czyli na pograniczach.

Dariusz Wojakowski (2002: 52-53) zwraca uwagę, że strukturę tożsamości można ujmować dwojako. W pierwszym przypadku jako strukturę mniejszych elementów składowych, przykładowo jako grupę zorganizowanych postaw lub sytuację, gdy można wyróżnić widoczne aspekty tożsamości. W koncepcji Kłoskowskiej dotyczącej badań tożsamości etnicznej są to identyfikacje i przyswojenie kultury czyli walencja. Drugie ujęcie struktury tożsamości jest wedle przedstawianego autora komplementarne wobec pierwszego, gdyż dotyczy odrębnego poziomu złożoności. „Zakłada ono istnienie wielu tożsamości i dotyczy relacji między nimi. Tożsamości te stanowią części całościowej tożsamości jednostki” (Wojakowski 2002: 52).

Kontynuując wątek tożsamości pragnę w dalszej części podrozdziału skupić się na tych jej odmianach, które są najbardziej interesujące ze względu na obrany temat pracy, czyli na tożsamościach zbiorowych, społecznych i docelowo etnicznych i narodowych.

Według Antoniny Kłoskowskiej tożsamość jest niepodzielną całością, ale złożoną z wielu elementów, często zmienną, pełną napięć i niestabilną. Według autorki, jej bardzo ważnymi częściami jest uznawana za własną kultura i identyfikacja narodowa bądź

etniczna (Kłoskowska 1996: 112). Jednocześnie autorka zaznacza, że nie jest rzeczą prostą dotarcie do i odkrycie podzielanej świadomości społecznej czy tożsamości społecznej. „Nie podobna dzisiaj stosować dziewiętnastowiecznych organistycznych koncepcji wspólnego sensorium organizmu, jeśli jednak koncepcję tę traktuje się jako metaforę, można zastąpić ją w empirycznym zastosowaniu określeniem funkcji elit intelektualnych, grup wzorcotwórczych, wreszcie narodowego centrum kultury głównego nurtu (Mainstream culture), kultury prawomocnej i dominującej” (Kłoskowska 1992). Zbigniew Bokszański związany z podejściem socjologicznym pisze: „jeśli pragniemy na gruncie głównego nurtu socjologicznego utrzymać pojęcie tożsamości, wydaje się, iż powinno ono być wiązane przede wszystkim ze zbiorowościami” (Bokszański 2005: 57).

Jedną z najważniejszych teorii tożsamości zaproponował Henri Tajfel. Wraz z współpracownikami stwierdził on, że na „ja” składa się wiele, często różnych, tożsamości. Tożsamość osobista zawiera te aspekty „ja”, które wywodzą się i pochodzą wprost z indywidualnych cech człowieka, natomiast tożsamość społeczna obejmuje te części „ja”, które są wypadkową i konsekwencją przynależności i uczestnictwa w grupie. Henri Tajfel definiuje tożsamość społeczną jako „ta część indywidualnej samoświadomości, która wywodzi się z jej wiedzy odnoszącej się do przynależności do jakiejś grupy społecznej (lub grupy społecznej), wraz z wartością i emocjonalnym znaczeniem związanym z tą przynależnością” (Tajfel 1978: 63). Ludzie dążą więc do oceny własnej tożsamości społecznej przez porównanie siebie do grup, do których należą, a jednocześnie dążą do tego, aby przez konkretne elementy odróżniać się od innych w pozytywnym kontekście. Dlatego problem i zagadnienie tożsamości bardzo często, jeśli nie najczęściej, pojawia się tam, gdzie grupy mają silne kulturowe korzenie i widoczne są różnice między danymi grupami. „Tożsamość społeczna wiąże się z uformowaniem się „My”, co wyraża się poznawczymi powiązaniami własnej osoby z innymi ludźmi oraz identyfikowaniu się z ich celami, wartościami, zasadami postępowania” (Grzelak, Jarymowicz 2000: 117). Tożsamość społeczna przejawia się w identyfikowaniu się z innymi, odczuwaniu więzi, świadomości i poczuciu wspólnoty i gotowości do działania.

W podobnym tonie wypowiada się John Turner, który stwierdza, że na nasze „ja” składają się trzy poziomy autokategoryzacji: „ja”, jako istota ludzka, jako członek rozmaitych grup społecznych oraz jako niepowtarzalna jednostka” (W.G. Stephen, C.W. Stephen, 2002: 101- 102). Wedle autora, w zależności od sytuacji społecznej, w której znajduje się jednostka, aktywowane zostają inne poziomy naszego „ja”. „Wedle

omawianej teorii jednostka myśli o sobie, jako o członku grupy, kiedy dostrzega podobieństwa pomiędzy własną osobą a zespołem innych indywidualnych osobników. Myśli tak o sobie również wówczas, gdy widzi różnice między sobą (oraz ludźmi sobie podobnymi) a innymi jednostkami, które są przez nią postrzegane, jako niepodobne” (ibidem, s. 112). Sam akt kategoryzacji najczęściej prowadzi do pozytywnej oceny własnej grupy i mniej pozytywnej lub negatywnej grupy obcej. Najczęściej problem tożsamości, identyfikacji i samokategoryzacji pojawia się w interakcjach i kontaktach z innymi grupami kulturowymi, jak np. naród, inna grupa etniczna, religijna czy językowa. Jednostka może w takich sytuacjach poczuć się obco, a obudzić się może świadomość tożsamości kulturowej i etnicznej, która może się opierać na wspólnocie dziejów, religii, języku, ojczyźnie czy wierze we wspólne pochodzenie (Nikitorowicz 1997: 169).

Człowiek żyjąc wśród innych ludzi nabywa więc naturalną potrzebę identyfikacji z jakąś grupą. To kultura jest czynnikiem pośredniczącym w kontaktach z innymi ludźmi, który najmocniej wpływa na tożsamość każdego człowieka. Tożsamość indywidualna każdego człowieka uczestniczącego w danej grupie zawiera w sobie elementy zbiorowej tożsamości kulturowej, a najbardziej powszechnym rodzajem, formą grupowej tożsamości, różnicującej ludzi jest tożsamość etniczna (Gęsiak 2008).

Jerzy Smolicz uważa, że tożsamość etniczna stanowi ważną, jeśli nie podstawową część tożsamości społecznej. Jej ramy stanowi wspólne dziedzictwo kulturowe opierające się o podstawowe i rdzenne wartości, związane z terytorium, religią, tradycją językiem czy innymi elementami umożliwiającymi identyfikację etniczną. Tożsamość etniczna może być bardzo silnym elementem spajającym grupę i prowadzącym do wzajemnej solidarności (Smolicz 1999, s. 126). Tożsamość etniczna jest wielowymiarowym konstruktem odnoszącym się do poczucia przynależności jednostki do danej grupy etnicznej. Autor rozumie grupę etniczną w szerokim kontekście, jako grupę odnoszącą się do wspólnych przodków i posiadającą co najmniej jeden element wspólny (cechy kulturowe, religia, język, faktyczne lub wyimaginowane wspólne pochodzenie, terytorium). Tożsamość etniczna jest konstruowana i podlega modyfikacji, a jednocześnie daje możliwość zrozumienia jednostce siebie i swą przynależność. Powstaje gdy jednostka nabiera świadomości różnic i odmienności między grupami etnicznymi i stara się zrozumieć własną etniczność w kontekście społecznym (Phinney 2003: 63). Jean S. Phinney zaznacza, że trzy spośród wymienionych elementów odgrywają kluczową rolę przy powstawaniu tożsamości etnicznej: rasa, język i religia. Rasa w sposób oczywisty powoduje samookreślenie się jednostki odwołując się do wspólnego pochodzenia. Język,

gdyż to on zapośrednicza porozumiewanie się i przekazywanie innych elementów kultury. Religia natomiast wiąże jednostkę z daną wizją świata, jego natury, praw i wartości. Autorka dokonując analizy kształtowania się tożsamości etnicznej pisze o trzech elementach. Pierwszy to etniczne samookreślenie jednostki i wzorzec używany do określenia swojej etniczności. Drugi to przynależność do grupy etnicznej i odczucia temu towarzyszące (wartość przynależności), natomiast trzeci element to poziom rozwoju tożsamości etnicznej (np. wzrost odczuć związanych z przynależnością) (Phinney 2003: 64-76).

Ta koncepcja wiąże się z przeświadczeniem, że tożsamość etniczna odnosi się i jest związana z wartościami podstawowymi, zwanymi również wartościami rdzennymi (Smolicz 1999, Kłoskowska). Wartości rdzenne są najważniejszymi dla tożsamości grupy i co warte podkreślenia nie są takie same dla każdej grupy. Grupa zachowuje, poprzez te wartości, poziom kultury etnicznej, co wpływa na kontakty i relacje kulturowe z innymi grupami oraz własny rozwój. Z drugiej strony, zanik wartości rdzennych, bardzo często prowadzi do dezintegracji grupy, utraty jej potencjału kulturowego i twórczego. Wartości te, są więc podstawowymi elementami kultury i tożsamości etnicznej oraz swego rodzaju znakiem rozpoznawczym grupy. W sytuacji zagrożenia zewnętrznego utrzymanie przez grupy mniejszościowe wartości rdzennych jest podstawą etnicznej identyfikacji i punktem odniesienia przeciwko presji asymilacyjnej grup dominujących czy większościowych (Smolicz 1999 i Smolicz 1997: 24).

Próbując w sposób skrócony i ogólny dać opis tego czym jest tożsamość etniczna należy zwrócić uwagę na zależności występujące między jej poszczególnymi elementami składowymi. Relacje te i zależności „mogą być różnorodne, ale nie dowolne. Najwyraźniej tożsamość narodowa jest powiązana z tożsamością kulturową i zapewne państwową. Jednak także tożsamości o węższym, czy <niższym> zakresie, takie jak tożsamość regionalna czy lokalna, mają modyfikujący wpływ na zakres i treść tożsamości narodowej” (Babiński 1997: 88-89). Tożsamość etniczna jest więc częścią struktury innych identyfikacji z mniejszymi i większymi zbiorowościami terytorialnymi. Dariusz Wojakowski pisze o możliwej do wyróżnienia osi tożsamości etniczno- terytorialnych (model heurystyczny), składającej się z kilku poziomów tożsamości: państwowej, narodowej, regionalnej, lokalnej i innej (w tym np. religijnej czy zawodowej) (Wojakowski 2002: 55). Autor jednocześnie zwraca uwagę, że nie każda jednostka musi mieć silnie rozwiniętą strukturę tożsamości. „Gdy dla jednej osoby pewne identyfikacje i postawy

składają się na tożsamość regionalną, dla innej stanowią o tożsamości narodowej” (tamże: 56).

Zmiany związane i zachodzące w tożsamości etnicznej są wielowymiarowe, a trwają czasami wiele pokoleń będąc częścią rozwoju i ewolucji społeczeństw. Są bardzo silnie związane z procesami akulturacyjnymi i mogą podążać w dwóch całkowicie odmiennych kierunkach. W stronę rozwoju identyfikacji i umocnienia kultury etnicznej, z której jednostka się wywodzi, albo w stronę przysposobienia i identyfikacji z dominującą kulturą danego państwa czy społeczeństwa (Smolicz 1999, Phinney 2003).