Po drugiej wojnie światowej lewica literacka stanowiła wyraźną opozycję wobec kultu-ry mieszczańskiej. Pisarze określający się tym mianem byli zwolennikami światopoglądu marksistowskiego i czynnie wspierali działania Komunistycznej Partii Jugosławii [Ma-dany 1982: 85]. Podobnie jak w Związku Radzieckim, władze polityczne w Jugosławii uważały literaturę za społecznie użyteczną, zwłaszcza z powodu zadania politycznego stawianego twórcom przez decydentów komunistycznych. Socrealizm (nazywany rów-nież „nowym” realizmem) był metodą twórczą odpowiadającą ideologicznym zadaniom stawianym sztuce i jako taki uznawany był za jedynie słuszną drogę.
Sytuacja taka nie trwała jednak długo. W roku 1948 władze Kremla rozpoczęły kampanię oskarżeń i zarzutów pod adresem Komunistycznej Partii Jugosławii. Pod-czas konferencji Kominformu w Bukareszcie wytknięto komunistom jugosłowiań-skim odstępstwa od marksizmu i leninizmu. Tito nie ugiął się jednak, mając za sobą poparcie zdecydowanej większości społeczeństwa. Jugosławia zdecydowała się na zerwanie ze Związkiem Radzieckim oraz jej sojusznikami i zaczęła pracować nad własnym modelem socjalizmu. Liberalizacja dotyczyła przy tym również sfery kul-turalnej, co dość szybko stało się widoczne: „[…] w Jugosławii wszystkie kierunki modernistyczne i awangardowe rozwijały się bez większych problemów od chwili, gdy Tito, rozstając się ze Stalinem, rozstał się także z realizmem socjalistycznym” [Janaszek-Ivaničkova 1996: 149].
Na początek lat pięćdziesiątych przypadła w Jugosławii burzliwa dyskusja mię-dzy zwolennikami „nowego realizmu” oraz twórcami, którzy opowiadali się za po-trzebą większej swobody artystycznej. Do tych drugich zaliczyć można Petra Še-gedina, który na drugim kongresie Związku Pisarzy Jugosławii w Zagrzebiu w 1949 roku wygłosił referat zatytułowany Naša suvremena lirika. Opowiedział się w nim przeciwko rozumieniu sztuki wyłącznie w kategoriach użyteczności dla systemu. „Na cenzurowanym znalazło się doktrynerstwo w polityce kulturalnej, […] system ocen wystawianych pisarzom podług ideologicznego klucza. […] P. Šegedin upomniał się o humanistyczne treści poezji i prozy, o rozszerzenie horyzontów poznawania życia, świata i człowieka, o to, by literatura ogarniała prawdę o człowieku, który we współczesnym świecie przeżywa wzloty i upadki, chce poznać siebie i swoje miejsce w życiu” [Madany 1982: 142].
Poza Šegedinem w dyskurs włączyli się także inni pisarze. Apogeum tego sporu było wystąpienie Miroslava Krležy na III Kongresie Pisarzy Jugosławii w Ljubljanie w 1952 roku [Milanja 1996: 33]. Konieczność wyzwolenia twórczości literackiej spod politycznego jarzma „jedynie słusznej” drogi pisarz ten postulował już na początku lat trzydziestych dwudziestego wieku. Wywołało to wówczas polemikę, której punktem kulminacyjnym stało się wykluczenie pisarza z szeregów partii komunistycznej po wydaniu w 1939 roku utworu Dijalektički antibarbarus. Trzynaście lat później Krleža ponownie zabrał głos. Swój referat uważał przy tym za odnowę niezbędną literaturze nowego realizmu, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie chciał zwalczać go całkowicie, a jedynie zmienić [Lasić 1970: 54].
W referacie stwierdził m.in, że poza potrzebą wychowywania i zawarcia ideologii w teorii dzieła, w jego syntaksie i leksyce, dla pisarza liczy się najbardziej literacko-artystyczny aspekt utworu. Nawet gdy jest ono partyjne, musi zostać przede wszyst-kim dziełem sztuki [Mataga 1955: 140]. Jeżeli zaś to główne, estetyczne kryterium zostanie odsunięte, a na pierwszy plan wysunie się kryteria ideologiczne, wówczas — zdaniem Krležy — utwór przestanie być „literaturą”, a stanie się jedynie teks-tem ideologicznym lub pedagogicznym. Jak zauważa E. Madany „Istotą frontalnego starcia — choć kruszono kopie o sprawy tej miary co obiektywizm i subiektywizm
N
at
al
ia
W
ys
zo
gr
od
zk
a
sztuki, jej utylitaryzm i autonomiczność, wartości tradycji realizmu i awangardy — było dążenie wszystkich pisarzy do swobody wypowiedzi. Chodziło o wywal-czenie własnej, autorskiej koncepcji widzenia świata, własnych prawd o człowieku i życiu, własnych ocen rzeczywistości” [Madany 1982: 145].
Wystąpienie Krležy, jak i wcześniejsze Šegedina, było szokiem dla dogmatycznych przedstawicieli ówczesnej literatury jugosłowiańskiej. Należy jednak pamiętać, że przypadły one na okres konfliktu Tity z Informbiurem i rozluźnienie polityki kul-turalnej jugosłowiańskich władz. Nie mniej ważny wydaje się również fakt, że sam Miroslav Krleža, którego wystąpienie odbiło się szerokim echem w ówczesnej opinii publicznej, był pisarzem powszechnie szanowanym, co do którego komunistycznej, lewicowej orientacji nikt nie miał wątpliwości. Fakt, iż twórca tej miary otwarcie wy-stąpił przeciwko poetyce socrealizmu, nie mógł zostać niezauważony, a przy znacz-nej liberalizacji polityki kulturalznacz-nej państwa pomógł wyraźnie w przetarciu ścieżek nowemu pokoleniu.
Przełomową datą w powojennej historii literatury chorwackiej jest rok 1952, gdy na literacką scenę wychodzi nowe pokolenie pisarzy urodzonych przeważnie między 1920 i 1932 rokiem. Generacją tą byli krugowcy (w literaturze chorwackiej —
kru-govaši), grupa, która nazwę swą wzięła od tytułu periodyku, wokół którego skupili
się jej członkowie — czasopisma „Krugovi”, wychodzącego (z małymi przerwami) w latach 1952–1958: „Naziv „krugovaši” vrlo se često upotrebljava da bi se označi-la grupa književnika (rođenih oko 1930.) koji se okupljaju oko časopisa „Krugovi” (1952–1958). Taj naziv ćemo prihvatiti i mi jer mislimo da on dobro „pokriva” različi-te odrednice različi-te skupine: označava i naraštaj i glasilo u kojem ti književnici objavljuju prve radove, a i poseban, krugovaški, model književnosti. Također, valja napomenuti da postoji već i tradicija upotrebe tog naziva” [Visković 1978: 663].
Pisarze ci wykorzystali pierwsze sygnały demokratyzacji społeczeństwa i w sto-sunkowo krótkim czasie doprowadzili do prawdziwego odrodzenia literatury chor-wackiej, tkwiącej do tej pory w socrealistycznym letargu. „Krugovi” było pierwszym widocznym rezultatem zmian na polu literackim, przemian społecznych i znakiem łagodzenia dogmatycznej polityki. Pokolenie to przedstawiło pierwszy w pełni świa-domy i dojrzale ukształtowany program literacki w powojennej Chorwacji.
Manifest programowy „Krugova” napisany został przez jego pierwszego redakto-ra naczelnego, Vlatka Pavleticia, i zamieszczony w sygnalnym numerze pisma. Neka
bude živost! (Czas na życie!) to awangardowy apel, w którym autor (w imieniu
włas-nym i swych kolegów) postulował obronę wolności i swobody twórczej, bez których współczesna literatura nie może istnieć:
I neka bude živost. Neka se ukrste suprotna uvjerenja, što više najoprečnijih sudo-va, samo da ne bude presude. U književnosti se osudom ne rješava problem, samo ga se odgađa. Umjetnost može da se razvija samo na principu stvaralačke slobode. Slobode za one, koji osporavaju vrijednost novoga, ali i za to novo, da brani svoje postojanje ako to može i umije [Pavletić 1952: 7].
Pisarze skupieni wokół czasopisma „Krugovi” afirmowali ducha tolerancji, głosili prawo do własnej drogi twórczej. Rozpoczął się etap estetycznej odnowy — literatura ponownie stała się miejscem dla eksperymentów, sposobów wyrażania indywidualne-go subiektywneindywidualne-go spojrzenia na świat. Zauważyć należy, że kruindywidualne-gowcy nie odrzucali realizmu jako takiego — sprzeciwiali się jedynie jego przestarzałej formie, niepasują-cej do obecnych czasów:
Po
ko
le
ni
e
kr
ug
ow
có
w
w
ob
ec
e
st
et
yk
i s
oc
re
al
iz
m
u
w
p
ow
oj
en
ne
j J
ug
os
ła
w
ii
Mi smo za realizam. Dobro, ali… za realizam dvadesetog stoljeća! A Dickens i Bal-zac spadaju u devetnaesto. […] Čovjek današnjice ovladao je prostorom, ali je pao pod vlast još goreg tiranina, neumoljivog vremena, i njegove sadistčke ljubovice — brzine. Naprotiv, čovjek Balzacova doba bio je gospodar vremena, a rob — prosto-ra. Stvari se, dakle, nisu mnogo okrenule. Samo za 180 stupnjeva [Pavletić 1952: 3].
Niezgoda na prymat innych, poza czysto literackimi, kryteriów była najsilniejszym cio-sem skierowanym przez młode pokolenie w estetykę nowomowy narzuconą pisarzom przez „budowniczych” kultury w jugosłowiańskim reżimie komunistycznym. Jak trafnie zauwa-żył T. Ladan: „Svima im [krugowcom — N. W.] je zajedničko, što interes s ideja prebacuju na oblik, od politike prelaze na jezik, koji im postaje nova i jedina politika” [Ladan 1970: 70].
Krugowcy otwarcie wyrażali swoje niezadowolenie z powodu jakiegokolwiek ideologicznego przymusu. Odrzucali utarte schematy i komunistyczne zalecenia, na których się opierać powinna — według partii — ich twórczość. Utarte slogany będą-ce jedną z charakterystycznych będą-cech socrealistycznej nowomowy zostały wyśmiane. Nic dziwnego, że zdaniem jugosłowiańskiego aparatu władzy pokolenie to było „ban-dą heretyków“, łamiącą prawa ideologicznie poprawnego postępowania:
Dijalektički realizam? Socijalistički? Realizam apsurda? Ili jedan od izama?… Čitava rizma papira! Programi, pravci i firme najmanje su važni. Oduvijek su bili samo prak-tično oruđe, publicistička prethodnica, koja je krčila put glavnini — umjetničkom djelu [Pavletić 1952: 3].
Działania krugowców doprowadziły do zwiększenia swobody literackiej, której sprzyjała wymiana poglądów. Pod wpływem amerykańskiej szkoły nowokrytycznej krytyka literacka, w okresie władania estetyki socrealizmu zdegradowana i traktowa-na margitraktowa-nalnie, stopniowo zajęła ponownie traktowa-należne jej miejsce w walce ze schema-tyzmem, zakłamaniem i w kształtowaniu nowych programów oraz koncepcji arty-stycznych. w pierwszym numerze czasopisma „Krugovi” Radoslav Rotković zwrócił uwagę na fakt, że jugosłowiańska krytyka literacka jest albo nudna, dydaktyczna i zajmuje się utworami, o których tak naprawdę nie da się niczego konstruktywnego powiedzieć, albo nie ma jej wcale [Rotković 1952: 79]. Ważne było jednak, że uczy-niono pierwszy krok, po nim przyszły kolejne.
Wraz ze zmianą spojrzenia na literaturę zmieniła się również tematyka. Krugowcy wybrali za cel swoich obserwacji środowisko miejskie, a głównym bohaterem pokole-niowej literatury stał się młody, zbuntowany człowiek. Na powstanie takiego modelu wpływ wywarła literatura amerykańskiego „straconego pokolenia” — powstał „boha-ter w dżinsach” [Flaker 1983], sprzeciwiający się estetyce socrealizmu i wszechobec-nemu optymizmowi bratstva i jedinstva, targany egzystencjalnymi problemami i pełen zwątpienia. Bohater ten nie posługiwał się nowomową — chyba że w formie pogar-dliwej i prześmiewczej. Korzystał natomiast z wyrażeń potocznych, luźnych cytatów z literatury anglojęzycznej, młodzieżowego slangu. Teoretycy socrealizmu sprze-ciwiali się tak skonstruowanej poetyce utworów, jednak na próżno. Język, którym posługiwali się krugowcy, był żywy, zawierał w sobie ładunek emocjonalny. Sztywna i płytka, rażąca sztucznością poetyka nowego realizmu nie była w stanie konkurować ze świeżością przekazu młodego pokolenia.
Krugowcy próbowali jak najszybciej nadrobić wszystko, co w okresie socrealizmu zostało stracone, zapomniane lub zabronione. Nastąpił czas „wielkiego otwierania się”, „burzenia murów”. Literatura chorwacka ponownie stała się częścią europejskiej, ponieważ krugowcy nie tylko — dzięki pracy translatorskiej — zapoznawali czytelni-ków z najnowszymi trendami, lecz również sami z nich korzystali.
N
at
al
ia
W
ys
zo
gr
od
zk
a
Wprawdzie chorwacka proza lat pięćdziesiątych nadal w dużym stopniu oparta była na tematyce wojenno-partyzanckiej, jednak nawet ten kompleks tematyczny stawał się terenem eksperymentów. Heroizm, patetyczność, czarno-biało nakreślone postaci skonstruowane według założeń nowego realizmu ustąpiły pola egzystencjal-nym traumom samotnego człowieka szarganego przez wichry wojny. Zamiast jasno określonych zasad postępowania czytelnik natrafiał na pytania o zasadność decyzji i rozważania o etycznej odpowiedzialności jednostki.
Pisarze z pokolenia krugowców zaadaptowali na grunt chorwacki nowy typ opo-wiadania — kratku priču (short story), wzorowaną na dokonaniach amerykańskiego „straconego pokolenia” lat trzydziestych (E. Hemingway, F. S. Fitzgerald). w struk-turę narracji wpleciono takie elementy, jak: dialog wzorowany na filmowym, subiek-tywne spojrzenie narratora, stylizowaną surowość stylu (tzw. hard-boiled style), roz-ległe dygresje odautorskie oraz wspomniany wcześniej język młodych i wyrażenia potoczne. Zmiany nadeszły również w poezji. Poetyka socjalnego realizmu w pierw-szej połowie lat pięćdziesiątych ustąpiła niemal całkowicie nowym formom wyrazu.
Nie można jednak mówić o jednolitej stylistyce i tematyce wspólnej dla całej ge-neracji. Tym, co łączy pisarzy, jest dążenie do absolutnej wolności, tak w znaczeniu etycznym, jak socjalnym czy ideologicznym. Była to odpowiedź na ówczesną jedno-myślność struktur politycznych, które władały państwem. Świadomy bunt przeciwko różnym formom mitomanii i fałszywym żywym legendom doprowadził do pojawie-nia się jedynego w swoim rodzaju anty-bohatera, który istniejącym stanom ducha i społecznej rzeczywistości przeciwstawia się w głównej mierze obojętnym zdystan-sowaniem się i ironią.
Czasopismo „Krugovi”, po wydaniu pięćdziesięciu czterech numerów, przesta-ło wychodzić w 1958 roku. Przez siedem lat pismo wyrażaprzesta-ło duchowe i estetyczne poszukiwania młodego pokolenia chorwackich literatów. w czasach obowiązywania wytartych sloganów i patetycznego toposu bohaterskich partyzantów Tity pismo stało się swego rodzaju pamiętnikiem egzystencjalnego niepokoju dręczącego młode pokolenie czasu zimnej wojny.
Bibliografia
[Flaker 1983] — Flaker A., Proza u trapericama, Zagreb.
[Głowiński 1992] — Głowiński M., Rytuał i demagogia, Warszawa.
[Janaszek-Ivaničkova 1996] — Janaszek-Ivaničkova H., Postmodernistyczna literatura a problem tożsamości kulturowej w Europie Centralnej, Katowice.
[Ladan 1970] — Ladan T., Ta kritika, Zagreb.
[Lasić 1970] — Lasić S., Sukob na književnoj ljevici 1928–1952., Zagreb. [Madany 1982] — Madany E., Jugosłowiański bóg Mars, Łódź.
[Mataga 1995] — Mataga V., Književna kritika i ideologija, Zagreb. [Milanja 1996] — Milanja C., Hrvatski roman 1954–1990., Zagreb.
[Możejko 2001] — Możejko E., Realizm socjalistyczny. Teoria. Rozwój. Upadek, Kraków. [Pavletić 1952] — Pavletić V., Neka bude živost!, „Krugovi”, nr 1, Zagreb.
[Rotković 1952] — Rotković R., Kritika na malo i na veliko, „Krugovi”, nr 1, Zagreb. [Tomasik 1988] — Tomasik W., Polska powieść tendencyjna 1949–1955. Problemy perswazji
literackiej, Wrocław.
[Visković 1978] — Visković V., Komparativni pregled hrvatske proze u šezdesetim i sedamdesetim godinama, [w:] Hrvatska književnost u evropskom kontekstu, red. A. Flaker, K. Pranjić, Zagreb.