RUCH NATURALNY LUDNOŚCI MIASTA WROCŁAWIA

Przedstawienie sprawy ruchu naturalnego danej populacji określa wyraźnie jej charakter demograficzny. Do problemów ruchu naturalnego ludności zalicza się sprawy ilości urodzin, zgonów oraz małżeństw i rozwodów. Zasadniczym elemen-tem jest przy tym sprawa urodzin i zgonów. Zagadnienie małżeństw ma duże zna-czenie przy analizie rozrodczości populacji, zajmiemy się nim jednakże w następ-nym ustępie. Tu interesuje nas sprawa ilości urodzin i zgonów we Wrocławiu w la-tach 1945—1957 oraz obliczenie na podstawie tych danych przyrostu naturalnego ludności tego miasta.

Najważniejszym dla nas zagadnieniem w tych rozważaniach jest stosunek ilo-ściowy urodzeń i zgonów wśród mieszkańców Wrocławia, pozwalający określić przyrost naturalny. W tym zakresie posiadamy jedynie dane różnej wartości. Dla lat 1945—1947 posiadamy dane o ilości urodzin i zgonów we Wrocławiu zestawio-ne na podstawie danych z Urzędu Stanu Cywilzestawio-nego i parafii wyznania rzymskoka-tolickiego. Dla lat 1948 —1952 posiadamy jedynie pewne orientacyjne i przybli-żone dane, dokładny zaś urzędowy wykaz ilości urodzin i zgonów dotyczy dopiero lat 1953—1957.

Dane w odniesieniu do ludności polskiej za lata 1945—1947 obliczone zostały na podstawie materiałów Urzędu Stanu Cywilnego (po odliczeniu liczby urodzin i zgonów ludności niemieckiej) przy porównaniu ich z danymi o ilości chrztów i pogrzebów zarejestrowanych we wrocławskich parafiach wyznania rzymskoka-tolickiego. Wyniki tych obliczeń przedstawia następująca tabela XXVI.

TABELA XXVI

Lata

Liczba urodzin we Wrocławiu — dane z Urz.

Stanu Cyw.

1945 83 181 121 159

1946 2 677 2 745 951 1 069

1947 8 430 5 519 2 582 1 242

Na pierwszy rzut oka uderzają różnice w liczbie zarejestrowanych urodzin i chrztów, oraz zgonów i pogrzebów pomiędzy danymi z Urzędu Stanu Cywilne-go i z parafii katolickich. Trzeba te różnice ilościowe rozważyć kolejno. Otóż w r.

1945 uderza przewaga liczby chrztów i pogrzebów zarejestrowanych w parafiach wrocławskich w porównaniu z liczbą urodzin i zgonów, podanych na podstawie materiałów Urzędu Stanu Cywilnego. Różnicę tę tłumaczyć można faktem, iż nie było w tym czasie tak ścisłych rozporządzeń dotyczących rejestrowania urodzin i zgonów. Ludność, w znacznej części pochodząca ze wsi, tradycyjnie rejestrowa-ła urodzenia i zgony w biurze parafialnym nie troszcząc się o urzędowe rejestracje.

Dzięki temu wydaje się, że dane parafialne, jakkolwiek obejmują tylko praktyku-jących katolików, są bardziej zbliżone do rzeczywistości.

W r. 1946 to samo zjawisko nierejestrowania urodzin i zgonów w Urzędzie Stanu Cywilnego jeszcze istnieje, ilość jednakże tego typu wypadków znacznie się zmniejsza. Różnice w danych liczbowych z obu źródeł są stosunkowo niewielkie.

Szczególnie mała jest liczba chrztów dzieci nie zarejestrowanych w Urzędzie Sta-nu Cywilnego. Powiększałaby ją oczywiście pewna liczba ludności innych wyznań, byłyby to jednak niewielkie różnice ilościowe. Dane Urzędu Stanu Cywilnego do-tyczące urodzin z r. 1946 są bliższe rzeczywistości, aniżeli dane odnoszące się do liczby zgonów. Jednym z powodów był fakt, że od zarejestrowania dziecka zależało otrzymanie cennej kartki żywnościowej.

Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa stosunku liczebnego danych z obu źródeł w r. 1947. Dane ilościowe dotyczące zarejestrowanych urzędowo zgonów przekraczają dwukrotnie liczbę pogrzebów podanych przez wrocławskie parafie katolickie. Blisko dwukrotnie wyższa jest również liczba zarejestrowanych urzę-dowo urodzin. Zarazem godny uwagi jest poważny wzrost urodzin w r. 1947, który w porównaniu z poprzednim rokiem tylko częściowo można tłumaczyć wzrostem liczby ludności Wrocławia.

Znaczne rozbieżności danych ilościowych z obu podanych źródeł, odnoszących się do ruchu ludności w pierwszych latach osadnictwa wrocławskiego, tłumaczyć można następującymi względami. Przede wszystkim we Wrocławiu znajdowała się w tym czasie dość liczna gmina żydowska, a także pewna liczba czy to protestan-tów, czy też ludzi innych jeszcze wyznań, wreszcie zaś niewierzących. Różnice ilo-ściowe w odniesieniu do liczby urodzin i zgonów ludności nie związanej z parafiami katolickimi w pierwszych latach osadnictwa nie były jeszcze zbyt wielkie. Innym jeszcze czynnikiem powodującym różnice pomiędzy liczbą urodzin i zgonów z obu

źródeł w r. 1947 jest również fakt, że znaczną liczbę dzieci wcześniej urodzonych zarejestrowano w Urzędzie Stanu Cywilnego dopiero w r. 1947. Stwierdzono, że w dość licznych wypadkach rok urodzenia dziecka nie był zgodny z rokiem zareje-strowania go w urzędzie. Trudno ustalić niestety dokładną liczbę tych przesunięć ilościowych, która dotyczyła zresztą z drugiej strony i danych z parafii. Niejedno-krotnie chrzczono przecież dzieci, które miały więcej niż rok, nie zaś w roku ich urodzenia. Różnice pomiędzy danymi z obu źródeł łatwiej wyjaśnić, gdy chodzi o ilość zgonów. Przy podniesieniu poziomu wrocławskiej służby zdrowia znaczna część chorych umiera w szpitalach i unika w ten sposób rejestracji parafialnej.

Na podstawie tych uwag widać, że dane o ilości urodzin i zgonów pochodzące z wrocławskich parafii katolickich miały pewne znaczenie w dwóch pierwszych latach osadnictwa wrocławskiego. W r. 1947 po zorganizowaniu rejestracji Urzę-du Stanu Cywilnego dane te tracą jakiekolwiek znaczenie. W każdym zaś razie uwzględniano je jedynie dla celów porównawczych.

Na podstawie powyższych danych należy obliczyć w przybliżeniu przyrost na-turalny. Obliczenia te nie są rzeczą łatwą, gdyż liczba mieszkańców Wrocławia w tym okresie nie została ustalona, co podkreślaliśmy przy rozważaniu nad liczeb-nością ludności i obliczeniach co do przyrostu drogą migracji. Za podstawę obli-czeń została wzięta liczba ludności stale zameldowanych mieszkańców Wrocławia z 31 grudnia 1946 i 1947 r.⁸².

Na podstawie tych obliczeń stwierdzono, że w r. 1945 należałoby podać nie-znaczny ubytek ludnościowy (oczywiście naturalny nie migracyjny). Jedynie dane, pochodzące z ksiąg parafialnych niewielkiej liczby katolickich parafii, jakie wte-dy istniały, wykazują nieznaczną przewagę liczby chrztów nad ilością pogrzebów w tym mieście. Być może, że dane te są bardziej zbliżone do rzeczywistości wobec trudności organizacyjnych Urzędu Stanu Cywilnego. W każdym razie czy byłby to ubytek, czy też minimalny przyrost naturalny tłumaczyć by go należało dość znaczną liczbą zgonów Polaków w r. 1945, przy tym jako powód zgonów podawa-no po większej części nagłe wypadki. Wiemy, w jak trudnych warunkach Polacy organizowali instytucje miejskie Wrocławia. W samej dyrekcji wrocławskiej Pol-skich Kolei Państwowych od września 1945 do marca 1946 poległo 17 kolejarzy zamordowanych w czasie pracy⁸³. Wielu prac organizacyjnych dokonywano przy większych jeszcze ofiarach w ludziach:

„Ze sprawozdania wojewódzkiego komendanta Milicji Obywatel-skiej: na terenie Dolnego Śląska zlikwidowano 30 band o charakterze politycznym, 25 większych band rabunkowych, przy czym zginęło 140 żołnierzy MO”⁸⁴.

Poza znaczną liczbą zgonów Polaków ubytek naturalny Wrocławia w r. 1945 tłumaczyć można także tym, że niewiele kobiet przenosiło się w nowe i trudne wa-runki przed samym urodzeniem dziecka. Wielu mężczyzn dopiero po otrzymaniu mieszkania i zagospodarowaniu się sprowadzało rodzinę z Polski centralnej.

Przyrost naturalny ludności Wrocławia w r. 1946 obliczono na podstawie stanu ludnościowego w dniu 31 grudnia tegoż roku (203 184 mieszkańców) na 8,49‰

na podstawie danych z Urzędu Stanu Cywilnego. Na podstawie danych z ksiąg parafialnych przyrost ten wyniósł tylko 8,24‰. Tak więc na podstawie obu zesta-wianych źródeł przyrost naturalny we Wrocławiu w r. 1946 przekraczał 8‰.

82W okresie dokonywania badań nad Wrocławiem, a więc w końcu 1947 roku, otrzymano z Urzędu Wojewódzkiego i Biura Ewidencji Ludności Zarządu Miejskiego następujące dane: z grudnia 1946 r.

— 203 184 mieszkańców, z grudnia 1947 — 255 058 mieszkańców. Dane dot. ilości ludności polskiej w końcu 1945 r. są jeszcze trudniejsze do ustalenia. W przybliżeniu podawało się podówczas liczbę 30 000 do 50 000 ludności polskiej. Jak widać z rozlicznych zestawień, liczby te są stosunkowo wyż-sze aniżeli powyżej podane, gdyż dotyczą również ludności zameldowanej na pobyt czasowy. Użyto ich jednak do obliczenia przyrostu naturalnego ze względu na możliwość urodzeń i zgonów ludności zamieszkałej poza Wrocławiem w szpitalach miejskich.

83Dolny Śląsk, t. II, wyd. Instytutu Zachodniego, Poznań 1948 s. 330.

84E. Osmańczyk, Śląsk w Polsce Ludowej, Warszawa 1953, s. 96.

W r. 1947 stosunek ilościowy urodzin i zgonów u ludności miasta Wrocławia zmienia się w sposób zasadniczy. Obserwuje się znaczny wzrost liczby urodzin, którego nie można by tłumaczyć wzrastającą liczbą ludności. Obliczając na pod-stawie naszych danych przyrost naturalny ludności miasta Wrocławia w r. 1947 (liczba ludności 31 grudnia wynosiła z zameldowanymi na pobyt czasowy 255 058 mieszkańców), dojść trzeba do wniosku, że wynosił on aż 22,92‰. Dla dalszych lat osadnictwa wrocławskiego posiadamy jedynie orientacyjne dane⁸⁵, które wy-kazują w każdym razie stały wzrost przyrostu naturalnego.

W roku 1947 — 24,08‰

niemowląt zgony niemowląt na 100 urodzeń żywych

Tabela XXVII przedstawia bardziej szczegółowe dane z Urzędu Stanu Cywilne-go odnoszące się do ruchu naturalneCywilne-go w ostatnich latach osadnictwa wrocław-skiego⁸⁶:

Dane, dotyczące przyrostu naturalnego we Wrocławiu w latach 1946—1957, są bardzo interesujące. Okazuje się bowiem, że przyrost naturalny we Wrocławiu wzrasta stale aż do r. 1953 i osiąga niezmiernie wysoką liczbę około 30‰. Tak długotrwałego wzrastającego przyrostu naturalnego nie można tłumaczyć kom-pensacyjnym przyrostem ludnościowym okresu powojennego. Jest on porówny-walny jedynie z przyrostem naturalnym wsi polskiej w okresie międzywojennym, natomiast jest wyższy od ogólnego przyrostu ludnościowego w Polsce Ludowej⁸⁷. Wiemy zarazem, że wielkie miasta odznaczały się zawsze niską stopą rodności.

Przyrost naturalny w miastach polskich powyżej 100 000 mieszkańców wynosił w latach 1931/32 17,4‰, podczas gdy przyrost naturalny na wsiach w tym sa-mym czasie dochodził do 33‰⁸⁸. Niezwykle wysoka stopa rodności we Wrocła-wiu wynikła po części z jego struktury społecznej, a więc pochodzenia przewa-żającej części ludności miasta ze wsi i z małych miasteczek, gdzie stopa rodno-ści jest z reguły wyższa niż w dużych miastach. Najważniejszym czynnikiem jest jednak struktura demograficzna badanego miasta. Wielka nadwyżka urodzin nad zgonami tłumaczyła się układem ludności według grup wieku, ogromną przewa-gą ilościową mężczyzn i kobiet o największych możliwościach rozrodczych. Jak to wykazały badania, przeprowadzone w końcu 1947 roku, kobiety między 15—49 rokiem życia stanowiły 77,2% ogółu kobiet we Wrocławiu. U mężczyzn zaś ten

85Dane z Wydziału Statystyki Miejskiej Rady Narodowej zestawiono z danymi uzyskanymi przez Ptaszycką i przeze mnie z Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego (A. Ptaszycka, op. cit., s.

197). Jakkolwiek niepodobna ustalić dokładniej promille przyrostu naturalnego w tych latach, stwier-dzić łatwo, że był on niezmiernie wysoki, jak na możliwości rozrodcze wielkiego miasta.

86Dane z Wydziału Statystyki Miejskiej Rady Narodowej we Wrocławiu.

87E. Szturm de Sztrem, op. cit., s. 133—135.

88Tamże.

stosunek ilościowy pomiędzy poszczególnymi grupami wieku zaznaczał się jesz-cze wyraźniej. Wskutek niewielkiej lijesz-czebności starszego pokolenia umieralność we Wrocławiu, przynajmniej w pierwszych latach osadnictwa, była stosunkowo niewielka. Podobnie wysoką stopę rodności wykazała w okresie międzywojennym budująca się Gdynia, która powstała z ludności napływowej⁸⁹.

Pozostaje do omówienia spadek przyrostu naturalnego we Wrocławiu. Różnica pomiędzy przyrostem naturalnym w latach 1953 i 1957 wynosi około 8‰. Spadek przyrostu naturalnego we Wrocławiu tłumaczyć trzeba po części przyzwyczaje-niem się mieszkańców do wymogów życia wielkomiejskiego, które ze swymi trud-nymi warunkami mieszkaniowymi i życiowymi nie sprzyja powstawaniu rodzin wielodzietnych. Najważniejszą rolę odegrały tu ogólnopaństwowe hasła świado-mego macierzyństwa, rozpowszechnienie środków antykoncepcyjnych i dążenie do pewnego ograniczenia rozrodczości naszego narodu w celu przyśpieszenia pod-niesienia stopy życiowej⁹⁰. Pomimo pewnego spadku rodności u ludności miasta Wrocławia utrzymuje on i obecnie niezwykle wysoki, jak na duże miasto, przy-rost naturalny. (Przyprzy-rost ten w dużych miastach przed drugą wojną światową nie przekraczał nigdy 15‰)⁹¹.

Na zakończenie omówienia ruchu naturalnego we Wrocławiu warto przytoczyć dane co do urodzenia według płci. Jak wiadomo istnieje wielka stałość w stosunku urodzeń chłopców i dziewcząt. Zwykle ilość urodzeń żywych chłopców w stosunku do urodzeń dziewcząt zawiera się w granicach 1040—1080 na 1000 i rzadko prze-kracza tę liczbę. W Polsce w r. 1949 na 1000 urodzeń dziewcząt wypadało 1074 urodzeń chłopców⁹². Trudno na podstawie nielicznych danych obliczyć ten Stosu-nek we Wrocławiu. Jednakże na podstawie danych z ostatnich lat widać, że liczba urodzeń żywych u chłopców przekracza w sposób zbliżony do zwykłego stosunku w Polsce liczbę urodzeń u dziewcząt⁹³.

TABELA XXVIII

Lata

Urodzenia

ogółem żywe

martwe

razem chłopcy dziewczęta

1955 12 648 12 546 6 438 6 108 102

1956 11 575 11 452 6 006 5 446 123

1957 10 877 10 745 5 581 5 164 132

5. ZAWIERANIE MAŁŻEŃSTW