gotowuje do czytania w języku polskim i litewskim, jak i niemieckim. To samo dotyczy nauki pisania.
4 . Wesołe piosenki również z tekstem niemieckim mają ćwieżyć dzieci polskie i litewskie.
J e d y n y p r z e d m io t: r e łig ię , w y k ła d a n o w ję z y k u o jc z y s ty m .
N a l e ż y p o d k r e ś lić , że w s to s u n k u d o M a z u r ó w w s z ę d z ie u r z ę d o w o o k r e ś la n o ic h j ę z y k j a k o p o ls k i. D o p ie r o w d r u g ie j p o ło w ie w ie k u X I X w y m y ś lo n o „ d i a l e k t m a z u r s k i” . M i m o r ó ż n o r o d n y c h n a c is k ó w lic z b a t a k o k a le c z o n y c h k la s o b c o ję z y c z n y c h w y n o s iła je s z c z e w r. 1 8 4 7 w n a jb a r d z i e j n ie m ie c k ie j r e g e n c ji k r ó le w ie c k ie j — 5 0 0 z lic z b ą d z ie c i o k o ło 31 0 0 0 (p r z y o g ó ln y m s ta n ie lu d n o ś c i 8 3 0 6 5 4 , z te g o d z ie c i 1 2 4 2 9 3 ).
B y ł to p r z e w a ż n ie ty p n iż s z y c h s z k ó ł lu d o w y c h , g d z ie n a je d n e g o n a u c z y c ie la p r z y p a d a ło w e d łu g p r z e p is ó w 8 0 d z ie c i, a w rz e c z y w is to ś c i z n a c z n ie w ię c e j. J a k o c e l ic h o k re ś la n o : „ r a c z e j d o p r o w a d z e n ie d o b o ja ź n i b o ż e j, ć w ic z e n ie w p r a c o w ito ś c i, o b y c z a ja c h i p o r z ą d k u n iż z d o b y c ie o k re ś lo n y c h w ia d o m o ś c i i u m ie ję tn o ś c i” . M a z u r m i a ł p o z o s ta ć c ie m n y i s p e łn ia ć fu n k c je ś le p o p o s łu s z n e j s iły ro b o c z e j, s ta n o w ić m a t e r ia ł n a n iż s z e f u n k c je w o js k o w e , p o lic y jn e it p . N a u k a ję z y k a n ie m ie c k ie g o p o s ia d a ła c h a r a k t e r w y b it n ie
u ż y t k o w y , n ie r o z w i j a ł a w ię c u m y s łu , Z a ć m ie w a ło go n a to m ia s t z a n ie d b a n ie w ła s n e j m o w y , g d y ż w „ n o w e j ” n ie n a b y ł u c z e ń s z tu k i c z y ta n ia a n i p is a n ia .
T a k i s y s te m o ś w ia ty b y ł k lę s k ą k u lt u r a l n ą d l a , M a z u r , w y c h o w y w a ł p o k o le n ie s k a z a n e n a w e g e ta c ję .
A o to n ie o c z e k iw a n ie w ś ró d k le r u p ro te s ta n c k ie g o , k t ó r y b r o n ił w ł a s n y c h w p ły w ó w n a s z k o ln ic tw o i n ie c h ę tn y b y ł je g o z e ś w ie c c z e n iu , z a z n a c z y ł się o d r u c h p ro te s tu .
U z w o le n n ik ó w h a s e ł O ś w ie c e n ia s k o ja r z y ły się z ty m ta k ż e W z g lę d y h u m a n ita r n e : w s p ó łc z u c ie d la c ię ż k ie j d o li lu d n o ś c i m a z u r s k ie j. N a j g o r l i w s z y m i o b r o ń c a m i o k a z a li się p a s to rz y p o c h o d z e n ia p o ls k ie g o , k tó r z y w y s t ą p ili w o b r o n ie w s p ó ln o ty j ę z y k o w e j z io m k ó w .
N a t a k im tle r o z w in ą ł s w ą n ie s tr u d z o n ą d z ia ła ln o ś ć K r z y s z t o f C e le s ty n M r o n g o w i u s z (u r . w r. 1 7 6 4 ' w O ls z t y n k u ) , k t ó r y p o s tu d ia c h te o lo g ic z n y c h w K r ó le w c u p r a c o w a ł j a k o n a u c z y c ie l j ę z y k a p o ls k ie g o p r z y t a m te js z e j s z k o le k a t e d r a l n e j . P r z e z c a łe s w e d łu g ie ż y c ie p o z o s ta ł o b r o ń c ą j ę z y k a p o ls k ie g o . J a k k o lw ie k j u ż w r. 1 7 9 8 p r z e n ió s ł się n a s ta łe d o G d a ń s k a , w y w ie r a ł z n a c z n y w p ły w n a ru c h o d r o d z e ń c z y n a M a z u r a c h z a r ó w n o p rz e z k o n ta k t y z m ło d y m i p a s to r a m i, j a k p r z e z lic z n e s w e p ra c e , k tó r e w ś r ó d lu d u s z e r z y ły z n a jo m o ś ć lit e r a c k ie g o ję z y k a p o ls k ie g o , j a k n p . K a le n d a r z e p r u s k o- p o ls k ie 1 7 9 1 — 1 7 9 5 , R o c z n ik k a z a ń c h r z e ś c ija ń s k ic h , P ię c io k s ią g , c z y l i K a n c j o n a ł G d a ń s k i (w y d . 1 8 0 9 i 1 8 4 0 ) i in n e .'
W z b io rz e k a z a ń , k t ó r y d r u k u je s ła w n y w y d a w c a k r ó le w ie c k i H a r t u n g w r. 1 8 3 5 , m ia n o w ic ie P o s t y l l i k o ś c ie ln e j i d o m o w e j, z a w a r ł M r o n g o w iu s z f r a g m e n t y l i t e r a t u r y p o ls k ie j z ło te g o w ie k u . Użył te ż do d r u k u p o ra z p ie r w s z y c z c io n k i ła c iń s k ie j z a m ia s t g o t y c k ie j, co w y r a ż a n i e w ą t p l i w i e s iln ie js z y z w ią z e k z k u lt u r ą p o ls k ą .
O ile w y d a w n ic t w a p o d r ę c z n ik o w e i r e l i g i j n e o d p o w ia d a ły p o trz e b o m lo k a ln y m , o t y le s tu d ia ję z y k o z n a w c z e M r o n g o w iu s z a u c z y n iły z e ń p r z ę d
li 7
s ta w ic ie la o d r o d z e n ia lu d u m a z u r s k ie g o i z w ią z a ły go z ż y w y m ru c h e m u m y s ło w y m p o ls k im . Z b i e r a o n m a t e r ia ł y d o ro z s z e rz o n e g o p o d r ę c z n ik a g r a m a t y k i i n a w ią z u je k o n ta k t y z f ilo lo g a m i p o ls k im i w W a r s z a w ie . W y d a j e k il k a p r a c m o n o g r a f ic z n y c h , k tó r e z w r a c a j ą u w a g ę s p e c ja lis tó w i z y s k u ją m u w ś r ó d n ic h u z n a n ie . T a d e u s z C z a c k i p r o p o n u je m u p r o fe s u r ę ję z y k ó w s ło w ia ń s k ic h w K r z e m ie ń c u (1 8 0 5 ). W a r s z a w s k ie T o w a r z y s t w o P r z y ja c ió ł N a u k p o p ie r a je g o z a b ie g i z m ie r z a ją c e d o w y d a n i a s ło w n ik a p o ls k o - n ie m ie c k ie g o o r a z do w p r o w a d z e n ia g o n a te r e n ie s zk ó ł w K r ó le s tw ie P o ls k im . Z n a k o m i t y m d z ie łe m s ta ł się S ło w n ik p o ls k o - n ie m ie c k i o p u b lik o w a n y p o d p r o te k to r a t e m A d a m a C z a r to r y s k ie g o w r. 1 8 2 3 . M r o n g o w iu s z w p r o w a d z a d o n ie g o w ie le w y r a ż e ń m a z u r s k ic h i k a s z u b s k ic h , co z re s z tą s p o t y k a się z k r y t y k ą (J e r z y S a m u e l B a n d t k e ) , ja k o s k a ż e n ie ję z y k a lite r a c k ie g o . S ło w n ik p r z y ję t y j e d n a k z o s ta ł n a o g ó ł p r z y c h y ln ie , a T o w a r z y s t w o N a u k o w e W a r s z a w s k ie z a p r o s iło a u to r a n a s w e g o c z ło n k a -k o r e s p o n d e n ta . Z r e s z t ą i J . S. B a n d t k e , k t ó r y d z i a ł a j a c n a o d le g ły m p o s te ru n k u ś lą s k im w ty c h s a m y c h c e la c h o b r o n y ję z y k a r o z u m ia ł s z c z e g ó ln ie g łę b o k o d o n io s ły t r u d M r o n g o w iu s z a i n ie s z c z ę d z ił m u w y r a z ó w u z n a n ia . W k r ó t c e z a je g o p o ś r e d n ic tw e m T o w a r z y s t w o N a u k o w e w W a r s z a w ie o f ia r u j e M r o n g o w i u - s zo w i c z ło n k o s tw o (1 8 2 8 ). M r o n g o w iu s z n a w ią z a ł b e z p o ś re d n ie i ż y w e k o n t a k t y z P o z n a n ie m u z y s k u ją c p o p a r c ie ó w c z e s n e g o m e c e n a s a l i t e r a t u r y E d w a r d a R a c z y ń s k ie g o ; z a je g o p o p a r c ie m d o k o n u je p r z e k ła d u k la s y k ó w s ta r o ż y tn y c h . U t r z y m u j e s ta łą k o r e s p o n d e n c ję z J ó z e fe m Ł u k a s z e w ic z e m , b i b lio te k a r z e m i d o r a d c ą R a c z y ń s k ie g o , a p o d c z a s p o b y tu Ł u k a s z e w ic z a w G d a ń s k u n a w i ą z u j e z n im d łu g o t r w a ł ą s e rd e c z n ą łą c z n o ś ć . D z ię k i n ie m u o d c z u w a ł tę tn o ż y c ia n a r o d o w e g o W . K s ię s tw a P o z n a ń s k ie g o .
Mrongowiusz poświęcił studiom językowym najwięcej wysiłku i czasu, a motto jego prac. sformułowane już w r. 1 8 0 6 , brzmiało: „Mowa polska jest piękniejsza i cudniejsza niż język francuski i niemiecki, więc się jej poczciwy człowiek wstydzić nie powinien i owszem, pilnie się jej uczyć.
0 n ią d b a ć i o u t r z y m a n ie j e j j a k o w i e l k i s k a rb s ta ra ć p o w in ie n ” .
D o n io s ło ś ć p r a c y M r o n g o w iu s z a g łę b o k o u j ą ł (w r. 1 8 5 2 ) M ic k ie w ic z z o k a z ji o f ia r o w a n i a p r z e z T o w a r z y s t w o H is t o r y c z n o - L it e r a c k ie w P a r y ż u m e d a lu p a m ią tk o w e g o „ B o jo w n ik o w i o p o ls k o ś ć P r u s ” . „ S a m w ś ró d o b c e g o je ż y k a b e z w s z e lk ic h o ż y w c z y c h z a c h ę tó w . . . m o c ą je d y n ie m iło ś c i p o w o ł a n ia s w e g o u z a c n iłe ś ż y c ie T w o j e n ie z m o r d o w a n ą , n ie p r z e r w a n ą , o w o c n ą p ra c ą o k o ło ję z y k a p o ls k ie g o , k t ó r y d o c h o w u je s z w c a łe j ję d r n o ś c i i ś w ie żości r o d z im e j je g o is to ty ” .
D o d a t k o w ą z a s łu g ą M r o n g o w iu s z a b y ło r o z b u d z e n ie z a in t e r e s o w a n ia l u d o w ą g w a r ą m a z u r s k ą i k a s z u b s k ą w k o ła c h n a u k o w y c h p o ls k ic h , ro s y js k ic h 1 niemieckich, a przez użycie w licznych przekładach — podniesienie jej wartości literackiej. Umiłowanie twórczości ludowej torowało drogę ro
mantyzmowi następnego pokolenia.
28
R o m a n t y z m w t a r g n ą ł j u ż w m u r y u n iw e r s y t e t u k r ó le w ie c k ie g o , g d y w p ó ł w ie k u p o M r o n g o w iu s z u k s z ta łc ił się tu m ło d y k a n d y d a t te o lo g ii G u s ta w G i z e w i u s z (u r. w r . 1 8 1 0 w P is z u ).
J a k k o lw ie k w y c h o w a n y w s z k o ła c h n ie m ie c k ic h i n ie p o m n y p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia s w e j r o d z in y ( G iż y c k ic h z z ie m i c z e r s k ie j) , p r z e ją ł się g o rą c o b o h a te r s tw e m p o w s t a n ia lis to p a d o w e g o . W s p ó łc z u c ie d la w a lc z ą c e go n a r o d u z a c h ę c a m ło d y c h e n tu z ja s tó w d o n a u k i ję z y k a p o ls k ie g o . P o d c h w y t u ją p o e z ję o b r a z u ją c ą c z y n y b ite w n e , o b ro n ę W a r s z a w y , a n a s tę p n ie o s ta te c z n ą k lę s k ę .
P o u k o ń c z e n iu s tu d ió w G iz e w iu s z z d e c y d o w a ł się p o ś w ię c ić p r a c y w ś ró d M a z u r ó w . O s ia d ł w O s tr ó d z ie j a k o k a z n o d z ie ja p o ls k i ( w r. 1 8 3 5 ). P o z n a je tu n ie d o lę lu d u , k t ó r y z n ik ą d n ie m o ż e u z y s k a ć p o m o c y .
G iz e w iu s z p o d e jm u je o b ro n ę p r a w ję z y k a p o ls k ie g o w k o ś c ie le i w s zk o le (s a m je s t z u r z ę d u w iz y t a t o r e m s z k ó ł) o r g a n iz u ją c w ty m c e lu a k c ję p r o te s t a c y jn ą n a s y n o d a c h p o w ia t o w y c h k le r u p ro te s ta n c k ie g o . D z ia ła ln o ś ć je g o p r z e k r a c z a w k r ó tc e g r a n ic e p o w ia t u o s tró d z k ie g o . In t e r w e n c j e s y n o d ó w w s p r a w ie z a c h o w a n ia ję z y k a p o ls k ie g o d o c ie r a ją d o K r ó le w c a w y w o łu ją c p o tę p ie n ie „ p a t r io t ó w ” n ie m ie c k ic h .
W k r ó t c e i s a m G iz e w iu s z p r z e k r o c z y ł g r a n ic e m a c ie r z y s te j p r o w in c ji.
K o r z y s t a ją c z p o m o c y M r o n g o w iu s z a n a w ią z u je k o n ta k t lis to w n y z w y d a w c a m i i li t e r a t a m i w P o z n a n iu , s a m p o ś w ię c a się p r z e k ła d o m , u m ie s z c z a p i e ś n i lu d o w e m a z u r s k ie w c z a s o p is m a c h w ie lk o p o ls k ic h . S z c z e g ó ln ie z b liż y ł się d o J ó z e fa Ł u k a s z e w ic z a , s e k r e ta r z a E d w a r d a R a c z y ń s k ie g o . P o m a g a m u w b a d a n ia c h d z ie jó w r e f o r m a c j i w P o ls c e p r z e s y ła ją c s ta re d r u k i k r ó le w ie c k ie i in n e . P l a n u je w s p ó ln ą p o d r ó ż d o W a r s z a w y , m ia s ta s w y c h m ło d z ie ń c z y c h m a r z e ń . G d y p r o je k t u p a d a , rz u c a w liś c ie d o Ł u k a s z e w ic z a g o r z k ie s ło w a : „ T a k te d y n a n ic z y m s p e łz ły w s z y s tk ie o n e b ło g ie , d łu g o k a r m io n e i p ie s z c z o n e n a d z ie je ! I u m iło w a n ą P o ls k ę n ie z o b a c z ę . . . ” (9 . X I . 1 8 4 0 ).
Z o b a c z y ł j e d n a k w k r ó tc e , g d y ż w y r u s z y ł d o s to lic y z i n n y m p r z e w o d n ik ie m w lis to p a d z ie 1 8 4 0 r . T a m z e t k n ą ł się ju ż z o d m ie n n ą a tm o s fe r ą n iż w d n ia c h p o w s ta n ia . Z a z n a j o m i ł się z k o ła m i s la w is tó w d ą ż ą c y c h d o w s p ó ł
p r a c y p o ls k o - r o s y js k ie j; z ła g o d z iło to d o ty c h c z a s o w ą je g o w ro g o ś ć w o b e c R o s ji. W d a ls z y c h p o d r ó ż a c h m . i. d o C z e c h i Ł u ż y c w łą c z a się w n u r t ż y w e g o n a Z a c h o d z ie ru c h u s ło w ia ń s k ie g o .
W r a c a do c ic h e j p a r a f i i o s tr ó d z k ie j, a b y z n o w u p o d ją ć w a lk ę o j ę z y k p e ils k i; r o z u m ie te r a z , że n a s w e j s k r o m n e j p la c ó w c e s łu ż y d z ie łu o g ó ln o n a r o d o w e m u i o d r a d z a ją c e j się S ło w ia ń s z c z y ź n ie .
W y s u w a ś m ia ły p o s tu la t z r ó w n a n ia w p r a w a c h ję z y k o w y c h M a z u r z W . K s ię s tw e m P o z n a ń s k im .
W o b r o n ie ję z y k a p o ls k ie g o o d w o łu je się w s p ó ln ie z M r o n g o w iu s z e m d o n a jw y ż s z e j in s t a n c ji — d o k r ó la F r y d e r y k a W i l h e l m a I V , k tó r e m u w r ę c za os o b iśc ie o b s z e rn ie u z a s a d n io n y m e m o r ia ł. U z y s k u je ż y c z liw e z a p e w
2 9
n ie n ia o p o s z a n o w a n iu ję z y k a lu d n o ś c i m a z u r s k ie j, co ś c ią g a n a n ie g o o b u rz e n ie N ie m c ó w w s c h o d n io -p r u s k ic h .
N a ła m a c h p ra s y k r ó le w ie c k ie j i p r o w i n c j o n a l n e j r o z w ij a się o s tra p o le m ik a m ię d z y s a m o tn y m G iz e w iu s z e m z j e d n e j a lic z n y m z a s tę p e m p s e u d o n a u k o w c ó w d o w o d z ą c y c h , że M a z u r z y są N ie m c a m i, z d r u g ie j s tro n y .
R ó w n o c z e ś n ie o d r . 1 8 4 2 w s p ó łp r a c u je G iz e w iu s z ż y w o p r z y w y d a w a n iu p ie r w s z e g o c z a s o p is m a p o ls k ie g o n a M a z u r a c h p t. P r z y j a c i e l L u d y Ł ę c k i.
U k a z u je się o n o w E ł k u z i n i c j a t y w y m ie js c o w e g o w ła ś c ic ie la d r u k a r n i p r o f. M e n z la ; s k u p ia j a k o w s p ó łr e d a k to r ó w s p o re g ro n o p a s to r ó w i n a u
c z y c ie li, p r z e w a ż n ie p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia (k s. B a l i c k i, ks. S z c z ę s n y , ks.
S k r o d z k i, n a u c z y c ie le : K o z ło w s k i, P a w ło w s k i, M a le c ) o ra z ś w ia t le js z y c h g o s p o d a r z y (n p . F r y c z , O ls z e w s k i). W y b i t n i e j s z ą r o lę w r e d a k c ji o d e g r a li o b o k G iz e w iu s z a M a r c i n G ie rs s * ) i J a n M a r c z ó w k a .
G iz e w iu s z u w a ż a ł j ę z y k p o ls k i z a ź r ó d ło o d r o d z e n ia k u lt u r a ln e g o M a z u r, z a p o d s ta w ę s a m o r o d n e j tw ó rc z o ś c i, k t ó r a s to p n io w o i n a M a z u r a c h o s ią g n ie p e łn y w y r a z lite r a c k i. D w a j p o z o s ta li t r a k t o w a l i j ę z y k p o ls k i n a M a z u r a c h j a k o z a b y te k t r a d y c j i lo k a l n e j , k t ó r y z c za s e m u s tą p ić m u s i p rz e d ty p e m k u lt u r y w y ż s z e j, n ie m ie c k ie j. P o ś w ię c a ją c się b a d a n io m g w a r y m a z u r s k ie j, z b ie r a ją c p ie ś n i lu d o w e itp . w z y w a l i ró w n o c z e ś n ie m ło d e p o k o le n ie d o n a u k i ję z y k a n ie m ie c k ie g o . J a n M a r c z ó w k a u m ie ś c ił w t y m sensie w ie rs z ( w n u m e r z e 12 P r z y j a c i e la z r. 1 8 4 4 ), k t ó r y w y w o ła ł g o r ą c y p ro te s t G iz e w iu s z a . O g ło s ił go w tz w . P r z y d a t k u d o P r z y j a c i e la L u d u Ł ę c k ie g o „ k t ó r y u k a z a ł się a ż w L ip s k u , g d y ż w E ł k u o d m ó w io n o p r z y ję c i a a r t y k u łó w . Z a w i e r a on m . in . c ię ty w ie rs z G iz e w iu s z a z a k o ń c z o n y , j a k n a s tę p u je :
...K u p c z y ć m o w ą p o k u p ie c k a , M ie n ią c j ą po< n o w o ś w ie c k u , N i e je s t to p o m a z o w ie c k a , W o l ę s ie d z ie ć w m y m z a p ie c k u , S k r o m n ie ż y ć n ie p o ś la c h e c k u , N i ż b y ć p r z e c h r z tą p o n ie m ie c k u .
T a ro z b ie ż n o ś ć d ą ż e ń w s a rń e j r e d a k c ji P r z y j a c i e la L u d u Ł ę c k ie g o b y ła z n a m ie n n a , g d y ż s ta n o w iła o d b ic ie z a o s tr z a ją c e j się w a l k i . C z a s o p is m o m im o s k ro m n e g o z a s ię g u (2 8 7 p r e n u m e r a t o r ó w ) i dość u b o g ie j tre ś c i, w k t ó r e j p r z e w a ż a ły a r t y k u ł y d y d a k ty c z n e i r e li g i j n e , p r z e p la ta n e p o e z ją lu d o w ą , b y ło w i e l k ą z d o b y c z ą d la M a z u r . Ś w ia d c z y ło o ic h p o ls k o ś c i, m a n if e s t o w a ło p r z y w ią z a n ie d o ję z y k a i t r a d y c j i , k t ó r a s ta ła się g łó w n y m e le m e n te m o d r a d z a ją c e j się ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j. P r z e t r w a ło o n o d o r. 1 8 4 5 o b e j
m u ją c 2 4 n u m e r y .
* ) Z a c h o w u ję o ry g in a ln ą p is o w n ię n ie m ie c k ą , g d y ż b ra k d o s ta te c zn y c h p o w o dów , a b y n a z w is k o je g o p o lo n izo w a ć .
30
K o r z y s ta ją c ze s w y c h k o n t a k t ó w n a w ią z a n y c h w c za s ie p o d r ó ż y G i z e w iu s z w y ta c z a s p r a w ę m a z u r s k ą n a s ze rs zy te r e n . P u b l i k u je w L ip s k u c a - ' io ś ć m a t e r ia łó w o b r a z u ją c y c h w a lk ę o j ę z y k p o ls k i n a M a z u r a c h w d w ó c h ta m a c h : D i e p o ln is c h c K a t i o n a l i t a t i n P re u s s e n (N a r o d o w o ś ć p o ls k a w P r u s a c h ) r . 1 8 4 3 i D ie p o ln is c h e S p r a c h f r a g e i n P re u s s e n ( K w e s t ia ję z y k a p o l s k ie g o w P ru s a c h ) r . 1 8 4 5 . W y d a w n i c t w a te p o ś w ię c ił „ S ta n o m P r o w i n c jo n a ln y m P ru s W s c h o d n ic h i Z a c h o d n ic h , Ś lą s k a i W . K s ię s tw a P o z n a ń s k ie g o ” .
D e d y k a c j a ta s ta n o w i s y g n a ł n o w e g o e ta p u d z ia ła ln o ś c i G iz e w iu s z a . W y r a s t a o n p o n a d r o lę u m o r a ln ia ją c e g o p a s to r a i r e d a k t o r a p r o w i n c j o n a l n e g o p is e m k a , p o n a d r o lę b o jo w n ik a o o d r o d z e n ie n a r o d o w e n ie w ie lk ie g o re g io n u .
D o m a g a się p o w ią z a n ia M a z u r z c a ło ś c ią p o ls k ic h z ie m z a c h o d n ic h , k tó r e ró w n o c z e ś n ie to c z ą w a lk ę o s w e p r a w a k u lt u r a ln e . A p e l u j e w k o re s p o n d e n c ji d o p o s łó w p o ls k ic h w P o z n a n iu , a b y s ta li się p r z e d s t a w ic ie la m i c a łe j lu d n o ś c i p o ls k ie j w g r a n ic a c h m o n a r c h ii p r u s k ie j. N ie s t e t y , g ło s je g o n ie w y w o łu je w P o z n a n iu ż a d n e g o e c h a . S ię g a w ię c d o ś r o d k ó w p o lit y c z n y c h . P o d z ie la p o w s z e c h n e p r z e k o n a n ie l ib e r a łó w , że n a d r o d z e p a r l a m e n t a r n e j u d a się p r z e p r o w a d z ić k o r z y s tn e r e f o r m y .
R e w o lu c ja b e r liń s k a 1 8 4 8 r o k u b u d z i w G iz e w iu s z u n a d z ie je i o b a w y . P r z e s tr z e g a b o w ie m G iz e w iu s z lo ja ln o ś c i w o b e c k r ó la , k t ó r y w d n ia c h k l ę ski g ło d o w e j 1 8 4 5 r o k u o s o b iśc ie p r z y b y ł n a M a z u r y ; lic z y j e d n a k n a d o n io s łe z m ia n y , k tó r e p r z y z n a j ą lu d o w i g lo s w s ta n o w ie n iu p r a w a . N a d z i e j e te z d a j ą się s p e łn ia ć .
W p o c z ą tk a c h m a j a 1 8 4 8 r o k u o d b y ły się w y b o r y d o p a r la m e n t u p r u s k ie g o . Z i e m i a m a z u r s k a z d o b y w a s w e g o p o s ła : z o s ta je n im G u s t a w G i z e - w iu s z . Z n a l a z ł się u s z c z y tu s w e j a k ty w n o ś c i. N a g l e n a s k u te k a ta k u s p o w o d o w a n e g o p r z e m ę c z e n ie m G iz e w iu s z u m ie r a 7 m a j a 1 8 4 8 r.
L u d m a z u r s k i n ie n a d ą ż a ł z a s w y m p r z y w ó d c ą . P o je g o ś m ie rc i, d łu g o o p ła k iw a n e j, z a b r a k ło m u o b r o ń c y i k ie r o w n ik a .
N a t o m ia s t w s c h o d n io -p r u s k i s y s te m g e r m a n iz a c y jn y z w y c ię ż a p o r o k u 1 8 4 8 ja k o o g ó ln o n a r o d o w y p r o g r a m e k s p a n s ji k u w s c h o d o w i.
T p r e n m a z u r s k i p o d d a n y z o s ta je w d r u g ie j p o ło w ie w ie k u X I X szcze
g ó ln ie b e z w z g lę d n y m z a b ie g o m z m ie r z a ją c y m d o c a łk o w it e j l i k w i d a c j i ż y w io łu p o ls k ie g o . A j e d n a k w o k re s ie n a jo s t r z e js z y c h a t a k ó w g e r m a n iz a - c y jn y c h ó w lu d w ła ś n ie p o d e jm ie s k u te c z n ą s a m o o b ro n ę , s trz e g ą c z ie m i i j ę z y k a a ż do d n i n a s z y c h .