HUK 1
WARSZAWA . PAŹDZIERNIK - GRUDZIEŃ
1048W I A D O M O Ś C I
HISTORYCZNE
C Z A S O P IS M O DLA NAUCZYCIELI
(
P A Ń S T W O W E Z A K Ł A D Y W Y D A W N IC T W S Z K O L N Y C H
T R E Ś Ć N U M E R U C Z W A R T E G O
• , • t ł
8 tr i. P o d s ta w o w e z a d a n ia w z a k re s ie o ś w ia ty i w y c h o w a n ia t
D z i a ł n a u k o w y
S, K a z im ie rz M y ś liń s k i — W ie lk ie P o m o rze w p o ls k ie j p o w o je n
n ej lite r a tu r z e h is to ry c z n e j 9
«1 E w a M a le c z y ń s k a P o w o je n n a lite r a tu r a h is to ry c z n a o Ś lą s k u 12 4- S te fa n N osek K u ltu r a łu ż y c k a i z a g a d n ie n ie P ra s lo w ia ń -
s z c zy z n y 19
5. Ir e n a P ie tr z a k - P a w ło w s k a B u d z ic ie le p o lsko ści na M a zu raoh w p o ło w ie w, X I X , ... 24 P r o g r a m y , p o d r ę c z n i k i , p o m o c e
6 . Ś lą s k i w ie lk ie P o m o rze w p o d rę c z n ik a c h i p o m ocach s z k o ln y c h 32 7. J a n in a K a m iń s k a —- .Jan ina P rz e w o rs k a Ż y c ie lu d z i w d a w
n y c h w ie k a c h , W a rs z a w a 1947, w y d , d ru g ie , popraw ione, 44 Z p r a k t y k i s z k o l n e j
8. H a lin a R y b c z y ń s k a J a k p rz e ro b iła m te m a t: „ P re h is to ria zie m p o ls k ic h w lic e u m h u m a n is ty c z n y m ” • 46 9. 8 , J . — N a Ś lą s k u w I I p o ło w ie X I X w fe k u (le k c je w k la s ie V
s z k o ły p o d s ta w o w e j w W a rs z a w ie na P ra d z e ) . , , 48 R e c e n z j e
10. W . G. — J . S z a ila r s k i R u c h y lu d n o ś c io w e na p o g ra n ic z u p o ls k o -n ie m ie c k im w c ią g u o s ta tn ie g o w ie k u , G d a ń s k 1947 . 52 11. R o m an J a k im o w ic z — J ó z e f K o s trz e w s k i K u lt u r a p ra p o ls k a .
P o zn a ń 1947 , .54
K r o n i k a
12. W a n d a G ó r k o w a — Z a k re s i d z ia ła ln o ś ć n a tik o w o w y d a w n ic z a
In s ty tu tu B a łty c k ie g o . . . , 56
13. K . S. — In s ty t u t M a z u rs k i ... 59 14. K in g a S zy m b o rs k a — In s ty t u t Z a c h o d n i ...60 15. K a z im ie rz P o p io łe k — In s ty t u t Śląsk» , . gg
OD ADMINISTRACJI
P a ń s tw o w e . 'Z a k ła d y W y d a w n i c t w S z k o ln y c h z a w i a d a m i a ł a . ze w r o k u 1 9 4 9 ze. w z g lę d y n a z w ię k s z e n ie lic z b y n u m e re m W i a cl o m o ś c i H i s t o r y c z n y c h d o p ię c iu r o c z n ic p r e n u m e r a t a r o c z n a b ę d z ie w y n o s ić 1 8 0 z ł, c e n a p o j e d y n c z e j e g z e m p la r z a 4 0 z ł (b e z z m ia n y ) .
W p ła c a ć n a le ż y n a k o n t o P K O 1 -6 9 0 A d m i n i s t r a c j a C z a s o p is m p z w s
W I A D O M O Ś C I H I S T O R Y C Z N E N r 4
E R R A T A Str. I I , w . 13 p o w in n o być:
» 11 „ 39
„ 13 „ 28
„ 44 „ 9 57 „ 11
» 61 „ 7
„ 62 „ 19
n a m o m e n t z a m . n a m o m e n c ie
M a r i i F r ie d b e r g o w e j z a m . F r ie d b e r g e r o w e j p rz e c h o d z ą c ą z a m . p rz e c h o d z ą c a
m o ż liw o ś c i z a m . m o ś liw o ś c i p lo n z a m . p la n
O n ie m ie c k ic h . . . z a m . o n ie m ie c k ic h . . . k ie r u n k u z a m . k ie r u n k i
KO K I W ARSZAW A PAŹDZIERNIK - GRUDZIEŃ 1948 N r 4
W I A D D M 0 SCI
HISTORYCZNE
CZASOPISMO PlA NAUCZYCIELI,
W Y D A W A N E N A Z L E C E N I E M I N I S T E R S T W A O Ś W I A T Y PRZY W SPÓŁPRACY POLSKIEGO TO W A R Z YS TW A H IS T O R Y C Z N E G O
PODSTAWOWE ZADANIA
W
ZAKRESIE OŚWIATY I WYCHOWANIA
W d n iu 30 p a ź d z ie rn ik a 1948 r. o d b y ła się w W a rs z a w ie K r a jo w a N a - ra d a A k ty w u O ś w ia to w e g o P o ls k ie j P a r t ii R o b o tn ic z e j.
P o d a je m y fra g m e n ty u c h w a lo n e j p rz e z N a ra d ą re z o lu c ji:
K i e r o w n ic t w o P o ls k i e j P a r t i i R o b o t n ic z e j w s k a z a ło ja s n o p e r s p e k t y w y r o z w o j u P o ls k i d o s o c ja liz m u . D r o g a t a p r o w a d z i p rz e z z a o s tr z o n ą w a lk ę k la s o w ą p r z e c iw k o k a p it a lis t y c z n y m e le m e n t o m n a w s i i w m ie ś c ie i ic h id e o lo g ic z n e m u o d d z i a ł y w a n i u n a m a s y .
W d z ie d z in ie o ś w ia t y w a l k a t a p o le g a n a k o n s e k w e n t n y m w y p i e r a n i u e le m e n t ó w o b c e j id e o lo g ic z n ie i k la s o w o t r e ś c i o r a z m e to d n a u k i i w y c h o w a n ia . W a l k a t a p o le g a n a c o r a z b a r d z i e j k o n s e k w e n t n y m p r z e ła m y w a n iu a ż d o o s t a te c z n e j l i k w i d a c j i is t n ie ją c e g o je s z c z e u p o ś le d z e n ia m ło d z ie ż y r o b o t n ic z e j i c h ło p s k ie j w j e j m o ż liw o ś c ia c h d o s tę p u d o s z k o ln ic t w a w s z y s tk ic h s z c z e b li. W a l k a t a p r o w a d z i p r z e z ś m ia łe , c o d z ie n n e i k o n k r e t n e w z m a c n ia n ie w p r o g r a m a c h n a u c z a n ia e le m e n t ó w id e o lo g u m a r k s iz m u - le n in iz m u .
*
K a s z a p r a c a o ś w ia t o w a r a z p o r a z p o z o s ta je w t y l e w o b e c p r z e m ia n u s t r o jo w y c h n a s z e g o k r a j u n a w s z y s tk ic h s z c z e b la c h o ś w ia t y : o d s z k o ły p o d s t a w o w e j d o w y ż s z y c h u c z e ln i w łą c z n ie . T o p o z o s t a w a n ie w t y l e g r o z i p o w a ż n y m u t r u d n i e n i e m r e a l i z a c j i p la n u s z e ś c io le tn ie g o , j e ś l i n ie z o s ta n ie n a c - a s p r z e z w y c ię ż o n e . P la n s z e ś c io le tn i, k t ó r y m a z b u d o w a ć p ie r w s z e z r ę b y n a r o d o w e j g o s p o d a r k i s o c ja lis t y c z n e j, s t a w ia p r z e d p r a c o w n ik a m i o ś w ia t y z a d a n ia w y s z k o le n ia t y s ię c y n o w y c h i n ż y n i e r ó w , a g r o n o m ó w , le k a r z y , d z ie s ią te k t y s ię c y t e c h n ik ó w , s e te k t y s ię c y r o b o t n i k ó w w y k w a l i f i k o w a n y c h .
1
*
N a r a d a s t w ie r d z a k o n ie c z n o ś ć p r z e ła m a n ia t r w a j ą c e j n a d a l w d z ie d z in ie o ś w ia t y p o b ła ż liw o ś c i w o b e c b łę d n y c h i s z k o d liw y c h i d e o l o g i i r e a k c y j n y c h , k o n ie c z n o ś ć p o g łę b ie n ia z r o z u m ie n ia d la d u c h a i n t e r n a c j o n a l i s ty c z n e g o w y c h o w a n ia , w z m a c n ia n ia w ię z i i w s p ó łp r a c y z Z S R R , k r a j a m i d e m o k r a c j i l u d o w e j i p o s t ę p o w y m i s i l a m i ś w ia t a . 7 y l k o p r z e z w z b o g a c e n i e p r o b l e m a t y k i d o t y c z ą c e j Z w i ą z k u R a d z ie c k ie g o , p r z e z k s z t a łt o w a n ie
w ła s n y m p r z y k ła d e m i w y c h o w a n ie m n o w e g o o b y w a t e la w d u c h u m o r a l n o ś c i o d p o w ia d a ją c e j e p o c e s o c ja liz m u , p r z e z w p a j a n i e z a s a d n a j w z n i o ś l e j s z e j e t y k i — e t y k i s o c ja lis t y c z n e j, z d o ła m y w y p l e n i ć c h w a s t y n a c j o n a l i s ty c z n y c h p o z o s ta ło ś c i.
*
...N a r a d a A k t y w u p o s t a n a w ia w s z c z e g ó ln o ś c i:
1 . W d z ie d z in ie r e f o r m y s z k o ln e j d ą ż y ć d o p r z y s p ie s z o n e j p r z e b u d o w y u s t r o j u s z k o ln e g o :
a ) p r z e z p e łn ą r e a liz a c ję z a s a d y p o w s z e c h n o ś c i s z k o ły p o d s t a w o w e j;
b ) p r z e z s tw o r z e n ie je d n o l i t e g o s y s te m u k s z t a łc e n ia , w s z c z e g ó ln o ś c i p r z e z z a p e w n ie n ie p r z e jś c ia m ło d z ie ż y z e s z k ó l z a w o d o w y c h d o s z k ó ł w y ż s z y c h ; c ) p r z e z p r z e b u d o w ę i r o z b u d o w ę c a łe g o s y s te m u s z k o ln ic t w a z a w o d o w e g o
i t e c h n ic z n e g o z g o d n ie z p o t r z e b a m i s z e ś c io le tn ie g o p la n u g o s p o d a r c z e g o ; d ) p r z e z k o n s e k w e n t n ą o b r o n ę m ło d z ie ż y p r z e d n a c is k ie m k l e r y k a l i z m u ;
p r z e z r o z b u d o w ę i r o z to c z e n ie o p ie k i n a d s z k o ln ic t w e m ś w ie c k im ; e ) p r z e z d a ls z e u le p s z a n ie s t r u k t u r y s p o łe c z n e j m ło d z ie ż y s z k ó ł ś r e d n ic h
w d r o d z e r o z s z e r z e n ia s ie c i b u r s , in t e r n a t ó w i i n n y c h f o r m p r a c y ; f ) p r z e z d a ls z ą r o z b u d o w ę s z k o ln ic t w a p o d s t a w o w e g o n a w s i ; p r z e z r o z
b u d o w ę s ie c i p e łn y c h w i e j s k ic h s z k ó ł p o d s t a w o w y c h . . .
3 ...P r z e p r o w a d z ić r e w iz j ę p r o g r a m ó w n a u c z a n ia n a w s z y s tk ic h s z c z e b la c h s z k o ln ic t w a w k i e r u n k u b e z w z g lę d n e g o u s u n ię c ia w p ł y w ó w id e o l o g i i r e a k c y j n e j , n a p e łn ie n ia ic h id e o lo g ią m a t e r ia liz m u h is t o r y c z n e g o o r a z w z b o g a c e n ia p r o b l e m a t y k i d o t y c z ą c e j Z w i ą z k u R a d z ie c k ie g o z u w y p u k l e n ie m je g o p r z o d u j ą c e j r o l i w w a lc e o p o k ó j i d e m o k r a c ję . J e d n o c z e ś n ie n a le ż y z z a o s tr z o n ą c z u jn o ś c ią p r z e p r o w a d z ić r e w iz j ę i s t n ie ją c y c h p o d r ę c z n i
k ó w i d ą ż y ć d o p r z y s p ie s z o n e g o w y d a n i a n o w y c h , o d p o w ia d a ją c y c h n o w y m t r e ś c io m p r o g r a m o w y m .
Z a o s t r z o n e j k o n t r o l i w y m a g a r ó w n ie ż n o w a r e a l i z a c j a p r o g r a m u . W z w ią z k u z ty m . w e w z m o ż o n y m t e m p ie o d b y w a ć s ię m u s i r ó w n ie ż a k c j a d o k s z t a łc a n ia z a w o d o w e g o i id e o lo g ic z n e g o n a u c z y c ie li.
4 . W d z ie d z in ie w y c h o w a n ia p o d ją ć p r a c ę n a d s tw o r z e n ie m s y s te m u w y c h o w a w c z e g o o p a r t e g o n a z a s a d a c h m a k s iz m u - le n in iz m u o r a z o to c z y ć o p ie k ą p r a c ę p o s t ę p o w y c h i m a r k s is t o w s k ic h p e d a g o g ó w n a d p r o b le m a m i p e d a g o g ik i s o c ja lis t y c z n e j.
5 . N a o d c in k u m ło d z ie ż o w y m z w ią z a ć s ię ś c iś le z p r a c ą Z A M P , Z A 1 P i S P n a t e r e n ie s z k o ły i k o n s e k w e n t n ie z d ą ż a ć d o p e ł n e j p r z e b u d o w y i d e o - o lo g ic z n e j Z N P .
2
D Z I A Ł N A U K O W Y
K A Z IM IE R Z M Y Ś L IŃ S K I
WIELKIE POMORZE W POLSKIEJ POWO
JENNEJ LITERATURZE HISTORYCZNEJ
N a u k a p o ls k a o s ta tn ic h k il k u l a t s ta ła się j a k b y c z u ły m , p r e c y z y jn y m a p a r a te m , k t ó r y u c h w y c ił i n ie z w y k le w ie r n ie u t r w a l i ł k a ż d y , c h o ć b y d r o b n y p r z e ja w w ie lk ie g o ze z r o z u m ia ły c h w ź g lę d ó w z a in t e r e s o w a n ia się s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o Z i e m i a m i O d z y s k a n y m i n a z a c h o d z ie i p ó łn o c y . N i e m a t a m
c h y b a a n i je d n e g o w a ż n ie js z e g o p r o b le m u p o lity c z n e g o , g o s p o d a rc z e g o , s p o łe c z n e g o c zy c zy s to n a u k o w e g o , a w ię c z d z ie d z in y h is t o r ii, ję z y k o z n a w s tw a , p r e h is t o r ii, g e o g r a f ii i in n y c h n a u k , k t ó r y n ie d o c z e k a łb y się n a u k o w y c h o p r a c o w a ń . O p r a c o w a n ia te m a j ą r ó ż n y c h a r a k t e r . O p r ó c z d z ie ł n a u k o w y c h p o w s t a ły p ra c e p o p u la r n e , o p ró c z d r o b n y c h a r t y k u ł ó w — g ru b e to m y , szcze
g ó ło w e m o n o g r a f ie s to ją o b o k d z ie ł s y n te ty c z n y c h . U c z e n i b a d a c z e , z a r ó w n o j a k p u b lic y ś c i o d d a li s w e p ió r o n a u s łu g i s p o łe c z e ń s tw u .
W t y m z b io r o w y m w y s iłk u p o ls k a n a u k a h is t o r y c z n a z a j m u j e w c a le n ie p o ś le d n ie m ie js c e . O d r a b ia tu z re s z tą w d u ż e j m ie r z e sw e p o p r z e d n ie z a n ie d b a n ia . N a z b y t często p r z e d w o jn ą m u s ia ł c z y t e ln ik p o ls k i s ię g a ć d o l i t e r a t u r y n ie m ie c k ie j, z a w s z e n ie p e w n y j e j o b ie k t y w iz m u i w ła ś c iw e g o u j ę c ia z a g a d n ie ń . J a k o ś c io w o n a w y s o k im p o z io m ie n a u k o w e j rz e c z o w o ś c i, i l o ś c io w o b a r d z o s k r o m n ie p r z e d s t a w ia ł się d o r o b e k p o ls k ic h h is t o r y k ó w w z a k re s ie b a d a ń n a d d z i e j a m i P o m o r z a Z a c h o d n ie g o , z ie m i lu b u s k ie j, P o m o r z a W s c h o d n ie g o c zy M a z o w ie c k ie g o (P r u s W s c h o d n ic h ). N a u s p r a w ie d liw ie n ie p o d a ć b y m o ż n a ,.ż e w a r u n k i p o lity c z n e o d c ię ły ic h o d w a r s z t a t ó w p r a c y n a u k o w e j, k t ó r y m i b y ły z w ła s z c z a z b io r y a r c h iw a ln e S z c z e c in a c z y K r ó le w c a , n ie d o s tę p n e w z a s a d z ie b a d a c z o m p o ls k im . Z m ie n io n a d z is ia j rz e c z y w is to ś ć s tw o r z y ła n o w e m o ż liw o ś c i. O t w o r e m s to i S z c z e c in , a z n i m p e r s p e k ty w a ź r ó d ło w y c h b a d a ń h is t o r ii P o m o r z a Z a c h o d n ie g o i z ie m i lu b u s k ie j, d z ie
d z in a p r a w ie n ie t k n ię t a u n a s p r z e d w o jn ą . Z ty c h s a m y c h p o w o d ó w c a ł
k ie m r e a ln e są n a d z ie je n a o s ią g n ię c ie n o w y c h w y n i k ó w w p r o w a d z o n y c h j u ż d a w n ie j b a d a n ia c h n a d h is t o r ią P o m o r z a W s c h o d n ie g o i P o m o r z a M a z o w ie c k ie g o .
S p r a w o z d a n ie n in ie js z e m a b y ć p r z e g lą d e m p r a c n a jw a ż n ie js z y c h , p r z y c z y m o b e jm o w a ć m a k s ią ż k i i w a ż n ie js z e a r t y k u ł y ro z p ro s z o n e w c za s o p is m a c h , te m ia n o w ic ie , k tó r e d a j ą n o w e r e z u lt a t y lu b p r z y n a j m n i e j z a p e ł
n i a j ą is to tn e l u k i is t n ie ją c e d o ty c h c z a s w t e j d z ie d z in ie w n a u c e p o ls k ie j.
3
N a w s tę p ie n ie w o ln o n ie w s p o m n ie ć o r g a n iz a c y jn e j s tr o n y p r o w a d z o n y c h p r a c . K i e r u j ą n im i d w a o ś ro d k i: je d e n to in s t y t u t y n a u k o w o - b a d a w c z e — Z a c h o d n i w P o z n a n iu i B a łt y c k i w B y d g o s z c z y o r a z ic h o r g a n y , P r z e g lą d Z a c h o d n i i J a n t a r ; d r u g im są u n iw e r s y t e c k ie z a k ła d y n a u k o w e , z w ła s z c z a s e m in a r ia h is to ry c z n e u n iw e r s y t e t ó w w P o z n a n iu i T o r u n i u . P r a c y p a t r o n u j ą to w a r z y s tw a n a u k o w e z P o z n a ń s k im T o w a r z y s t w e m P r z y j a c i ó ł N a u k o r a z T o r u ń s k im T o w a r z y s t w e m N a u k o w y m n a c ze le . W s p o m in a m ty lk o n ie k t ó r e in s t y t u c ja , w y c z e r p u ją c y r e je s t r z a b r a łb y w ię c e j m ie js c a .
P r z e g lą d ro z p o c z ą ć n a le ż y o d d z ie ł o g ó ln ie js z y c h , w k tó r y c h z a g a d n ie n ia Z i e m O d z y s k a n y c h -s ta n o w ią je d y n i e f r a g m e n t , dbść w p r a w d z ie is to t-
n y , a le je d n a k ż e f r a g m e n t . T u n a le ż y p r z e d e w s z y s tk im k s ią ż k a L e b r a li p ł a w i ń s k i e g o O p o c h o d z e n iu i p r a o jc z y ź n ie S ło w ia n (P o z n a ń 1 9 4 6 ).
Z n a c z e n ie j e j p o le g a n a ty m . że d o s ta rc z a o n a d o w o d ó w , p r z e d e w s z y s tk im p r e h is to r y c z n y c h , ję z y k o z n a w c z y c h i a n tr o p o lo g ic z n y c h , ś w ia d c z ą c y c h o n a j d a w n ie js z y m z a s ie d le n iu p rz e z S ło w ia n o b s z a ru , „ k tó r e g o oś g e o g r a fic z n ą s ta n o w ią g łó w n e r z e k i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j E u r o p y — W i s ł a i O d r a . D o rz e c z a ic h s ta n o w iły j ą d r o p r a o jc z y z n y s ło w ia ń s k ie j, s k ą d lu d p r a s ło w ia ń s k i
p o c z ą ł się o k o ło p o ło w y p ie r w s z e g o ty s ią c le c ia n a s z e j e r y ro z p r z e s tr z e n ia ć w e w s z y s tk ic h k ie r u n k a c h ” . D z iś n ie je s t w a ż n e , że ci S ło w ia n ie to n i e k o n ie c z n ie „ P o la c y ’ . W d z ie jo w y c h z m a g a n ia c h s ło w ia ń s k ie g o i g e r m a ń s k ie g o ś w ia ta w ła ś n ie P o la c y r e p r e z e n t u ją w ty c h s tro n a c h ś w ia t s ło w ia ń s k i.
P o w y ż s z y r e z u lt a t k s ią ż k i p r o f . S p ła w iń s k ie g o to p ie r w s z a p o d s ta w a w s z e l
k ie j d z ia ła ln o ś c i p o ls k ie j n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h .
Z a r a z p o n i e j o m ó w ić w y p a d n ie k s ią ż k ę Z d z i s ł a w a K a c z m a r c z y k a K o l o n iz a c j a n ie m ie c k a n a w s c h ó d o d O d r y (P o z n a ń 1 9 4 5 ), g d y ż w y ja ś n ia o n a , s k ą d i j a k ą d r o g ą p o w s t a ły n ie m ie c k ie „ p r a w a ” d o z ie m n a d N y s ą , O d r ą i B a łt y k ie m . A u t o r ro z p o c z y n a o d r o z w a ż a ń o s ło w ia ń s k im c h a r a k te r z e p ie r w o t n e g o z a lu d n ie n ia i k u lt u r y z ie m p o ls k ic h , p o d k r e ś la j e j o r y g in a ln o ś ć , w p e łn i d o c e n ia z n a c z e n ie w p ły w ó w r o m a ń s k ic h p r z y w y r a ź n y c h t e n d e n c ja c h a n ty n ie m ie c k ic h p ie r w s z y c h P ia s tó w , a b y n a s tę p n ie p rz e jś ć do s k re ś le n ia d z ie jó w k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j n a z ie m ia c h p o ls k ic h . Z g o d n ie z w y n i k a m i o s ią g n ię ty m i j.uż d a w n ie j p r z e z n a u k ę p o ls k ą in a c z e j p r z e d s t a w ia s p r a w ę „ N i e m c ó w w P o ls c e ” , n iż to o d d z ie s ią tk ó w l a t c z y n iła n a u k a i p u b lic y s t y k a n ie m ie c k a . D o t y c z y to w s zc z e g ó ln o ś c i k w e s tii lic z b o w e g o u d z ia łu e le m e n t u n ie m ie c k ie g o w p ro c e s ie k o lo n iz a c ji ś r e d n io w ie c z n e j, k t ó r y a u to r m o c n o o g r a n ic z a p r z y jm u j ą c , że g e r m a n iz a c ję k re s ó w z a c h o d n ic h z a w d z ię c z a m y n ie k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j, le c z p o lity c z n e m u o p a n o w a n iu ic h p rz e z p a ń s tw o n ie m ie c k ie . „ T a k ż e i z a s ię g w p ły w ó w p r z y b y łe g o ż y w io łu n ie m ie c k ie g o ” n a le ż y z n a c z n ie o g r a n ic z y ć . N a u w a g ę z a s łu g u je o s ta tn i r o z d z ia ł p r a c y m ó w ią c y o „ k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j n a w s c h ó d o d O d r y w ś w ie tle l i t e r a t u r y n i e m ie c k ie j” . U j a w n i ł t u a u to r d u ż y t a le n t p o le m ic z n y d e m a s k u ją c is to tn e c e le h is t o r y k ó w n ie m ie c k ic h p is z ą c y c h o ty c h s p r a w a c h . M o ż e w ż a d n e j in n e j k w e s tii n ie z a z n a c z y ła się ta k w y r a ź n ie
4
z a le ż n o ś ć n ie m ie c k ie j n a u k i h is to r y c z n e j o d p o l i t y k i , j a k w ła ś n ie w s p r a w ie
k o lo n iz a c ji. <
D z ie łe m s y n te ty c z n y m w z a k re s ie Z i e m O d z y s k a n y c h , rz e c z o w o w y c h o d z ą c y m p o z a g r a n ic e W i e l k i e g o P o m o r z a , je s t H e n r y k a M i i n c h a P o c h o d z e n ie i r o z w ó j m ia s t P o ls k i z a c h o d n ie j w -w ie k a c h ś r e d n ic h ( K r a k ó w 1 9 4 6 ) . E w o lu c y jn a te o r ia p o w s t a n ia m ia s t p o ls k ic h — c h lu b n y r e z u lt a t w y s iłk ó w n o w s z e j h i s t o r io g r a f ii p o ls k ie j — m a w M i i n c h u je s z c z e je d n e g o o b ro ń c ę . O p ie r a ją c s ię n a m a t e r ia le d o w o d o w y m is t n ie ją c y c h t u t a j 2 4 0 m ia s t s tw ie r d z a o n r a z je s z c z e , że ic h p o c z ą tk ie m je s t n i e w ą t p l i w i e s ło w ia ń s k ie p o d g r o d z ie , ż e w w y t w o r z e n iu p o d g r o d z ia is to tn ą r o l ę o d g r y w a ły
w z g lę d y c zy s to g o s p o d a rc z e ( t a r g i) , ż e w re s z c ie b a r d z o m a ło je s t m ia s t z a k ła d a n y c h w d o b ie k o lo n iz a c ji „ n a s u r o w y m k o r z e n iu ” . S a m a lo k a c ja m ia s t n a p r a w ie n ie m ie c k im , p r z y c z y n y te g o p ro c e s u , s p r a w a n a p ł y w u lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j, w r e s z c ie e w o lu c ja w y g lą d u m ia s ta ś r e d n io w ie c z n e g o z o s ta ły p r z e d s ta w io n e p rz e z a u to r a w sposób w y c z e r p u ją c y . Z d a j e się, ż e s p r a w a k o lo n iz a c ji ś r e d n io w ie c z n e j, p o t r a k t o w a n a o g ó ln ie j o p ró c z w y ż e j w s p o m n ia n y c h p r a c je s z c z e w k s ią ż c e M a r i a n a F r i e d b e r g a K u l t u r a p o ls k a a n ie m ie c k a (P o z n a ń 1 9 4 6 ), z o s ta ła w r e s z c ie p r z e d s t a w io n a w e w ła ś c iw y m ś w ie tle . Z s y n te z w s p o m n ie ć n a le ż y ta k ż e w y d a n ą p r z e z I n s t y t u t Z a c h o d n i M o n o g r a f i ę O d r y p o d r e d a k c j ą A . G r ó d k a , M . K i e ł c z e w s k i e j - Z a l e w s k i e j i A . Z i e r h o f f e r a (P o z n a ń 1 9 4 8 ). Z b i o r o w y w y s iłe k h is t o r y k ó w , g e o g r a fó w , b io lo g ó w d a ł n a u c e p o ls k ie j d z ie ło e p o k o w e , p o r u s z a ją c e w s z y s tk ie p r o b le m y w ią ż ą c e s ię z n a s z ą „ r z e k ą p o k o ju ” . H i s to r y k a z a in t e r e s u je w s zc z e g ó ln o ś c i a r t y k u ł o z n a c z e n iu h a n d lu o d r z a ń s k ie g o, w o p r a c o w a n iu A n d r z e j a G r ó d k a .
W i e l k i e P o m o r z e s ta n o w i w a ż n y e le m e n t t z w . k w e s tii b a łt y c k i e j , k t ó r a w p o lity c e E u r o p y z a r ó w n o c z a s ó w n o w y c h (w . X I X i X X ) , j a k i ś r e d n io w ie c z a , a n a w e t d o b y p r z e d h is t o r y c z n e j, o d g r y w a r o lę n ie p o ś le d n ią . W ty c h w ie lk ic h r a m a c h z o s ta ło o n o u w z g lę d n io n e w d w ó c h k s ią ż k a c h o c h a r a k te r z e s y n te ty c z n y m . A u t o r e m p ie r w s z e j je s t W ł a d y s ł a w K o n o p c z y ń s k i , t y t u ł b r z m i K w e s t ia b a łt y c k a d o X X w ie k u ( G d a ń s k — B y d g o s z c z — S z c z e c in 1 9 4 7 ) . D r u g a k s ią ż k a , p t. P o ls k a w z le w is k u B a ł t y k u ( 1 9 4 7 ) , w y s z ła s p o d p ió r a K a r o la G ó r s k i e g o . O b ie w y d a ł I n s t y t u t B a łt y c k i.
A u t o r p ie r w s z e j z n ic h p o z a w s tę p n y m i u w a g a m i o g ó ln y m i o m a w ia n a j p i e r w p r o b le m o s ie d le n ia się S ło w ia n n a d B a łt y k ie m a ż d o czasu , g d y p o d n a p o r e m B r a n d e n b u r g ii i K r z y ż a k ó w o r a z p o u s a d o w ie n iu się z a k o n u K a w a l e r ó w M ie c z o w y c h w I n f l a n t a c h c a ła S ło w ia ń s z c z y z n a z o s ta ła o d g r o d z o n a o d B a łt y k u . N a s t ę p n ie p is z e k o le jn o o b a łt y c k ie j e k s p a n s ji n ie m ie c k ie j H a n z y , a p ó ź n ie j p a ń s tw s k a n d y n a w s k ic h , D a n i i i S z w e c ji, p r z y c z y m dość s z c z e g ó ło w o u w z g lę d n ia h a n d lo w ą p e n e t r a c ję H o l e n d r ó w i A n g l ik ó w . S z e ro k o r o z p a tr z o n a z o s ta ła b a łt y c k a p o l i t y k a R o s ji. W o s ta tn ic h r o z d z ia ła c h rz u c a a u to r k w e s tię b a łt y c k ą n a tło p o l i t y k i e u r o p e js k ie j w ie k u X I X o r a z c z a s ó w n o w s z y c h do* r o k u 1 9 1 8 . N a t e j o b s z e rn e j p ła s z c z y ź n ie w ła ś c iw e
o
p e r s p e k ty w y z y s k u je s ta n o w is k o P o ls k i n a M o r z u B a łt y c k im . L i e p ie j te ż m o ż e m y z ro z u m ie ć z a c h o w a n ie się ś w ia ta (z w ła s z c z a A n g l i i ) w o b e c ta k ie g o fa k t u , j a k n p . u p a d e k p a ń s t w a p o ls k ie g o w w ie k u X V I I I . P ie r w s z a p o ło w a w . X I X z e p c h n ę ła k w e s tię b a łt y c k ą w p o lity c e m o c a r s tw r a c z e j n a p la n d r u g i, n a w id o w n ię w y p ł y n ę ł a o n a d o p ie ro w d o b ie im p e r ia liz m u . K s ią ż k ę i lu s t r u ją m a p y , a in d e k s y u ł a t w i a j ą k o r z y s ta n ie z d z ie ła d a ją c e g o n a p r a w d ę r o z le g łe h o r y z o n t y .
K w e s t ia b a łt y c k a s ta n o w i r ó w n ie ż tre ś ć k s ią ż k i G ó r s k i e g o . R ó ż n ic a m ię d z y o b u k s ią ż k a m i p o le g a ła b y n a ty m , że g d y p r o f . K o n o p c z y ń - s k i k ła d z ie n a c is k n a s tro n ę p o lity c z n ą z a g a d n ie n ia , G ó r s k i m o c n ie j s to i n a g r u n c ie g o s p o d a rc z y m . O d te j s tr o n y p o t r a k t o w a n y , n a sz o b ra z d z ie jó w P o ls k i u z y s k u je n ie r a z z u p e łn ie n o w e o ś w ie tle n ie . P o o g ó ln e j w s tę p n e j c h a r a k t e r y s t y c e w a r u n k ó w g e o g r a fic z n y c h z le w is k a B a łt y k u a u to r d a je z a ry s p r e h is t o r ii ty c h z ie m , p o te m w w ie lk ic h r z u ta c h r y s u je o b r a z s y tu a c ji k r a j ó w n a d b a łt y c k ic h w z w ią z k u z p o tę ż n y m h a n d le m w s c h o d n im , a n a s tę p n ie p r z e d s t a w ia e k s p a n s ję n ie m ie c k ą i r y w a l iz a c j ę n a B a łt y k u m ię d z y n ie m c z y z n ą a k r a j a m i s k a n d y n a w s k im i, z a k o ń c z o n ą t r y u m f e m S k a n d y n a w ó w . W d o b ie u p a d k u h e g e m o n ii n ie m ie c k ie j n a B a łt y k u r o z w in ą ł się tu p o ls k i h a n d e l z b o ż o w y , b ę d ą c y p o d s ta w ą r o z k w it u k u lt u r y p o ls k ie j z ło te g o w ie k u . W n e t j e d n a k w p o lity c e p o ls k ie j n a s t ą p ił z w r o t, g d y m ia n o w ic ie p ie r w ia s t k i lą d o w e z a t r y u m f o w a ł y w n i e j n a d m o r s k im i. S ta ło się to p r z y c z y n ą s to p n io w e g o w y c o f y w a n ia się P o ls k i z n a d w y b r z e ż a , g d z ie m o c n ą s to p ą s ta n ę li
S z w e d z i, a p o n ic h p r z e d e w s z y s tk im R o s ja . Z m ie r z c h b a łt y c k ie g o h a n d lu z b o ż e m w w ie k u X I X z m n ie js z y ł z a in te r e s o w a n ie się E u r o p y t y m r e jo n e m , w k o ń c u w r ó c iła p r z e w a g a N ie m i e c w o p a r c iu o s tra te g ic z n e i g o s p o d a rc z e z n a c z e n ie K a n a ł u K ilo ń s k ie g o . A u t o r d o p r o w a d z a b ie g w y d a r z e ń p rz e z d o b ę d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o i d r u g ie j w o jn y ś w ia t o w e j d o c za s ó w o s ta tn ic h .
O m ó w io n e w y ż e j p o z y c je s ta n o w ią n a s z d o r o b e k w z a k re s ie w ie lk ic h s y n te z h is to ry c z n y c h . P ró c z n ic h r o z w i j a j ą się ta k ż e b a d a n ia m o n o g r a f ic z n e t y m c e n n ie js z e , że s ta n o w ią c e j a k b y n o w y fu n d a m e n t , n a k tó r y m n a u k a p o l
s k a w z n ie s ie w p rz y s z ło ś c i g m a c h n o w e j s y n te z y s w o ic h d z ie jó w . W te j c h w ili c ią g le je s z c z e z d a n i je s te ś m y n a m o n o g r a f ic z n ą p o d b u d o w ę s tw o rz o n ą p r z e z n a u k ę n ie m ie c k ą .
N a j b a r d z i e j u b o g o p r z e d s t a w ia s ię h is t o r io g r a f ia z ie m i lu b u s k ie j.
W p r a w d z i e I n s t y t u t Z a c h o d n i z a p o w ia d a o d d a w n a z a ry s d z ie jó w te j z ie m i w o p r a c o w a n iu R o m a n a G r ó d e c k i e g o , a ta k ż e w c y k lu M o n o g r a f i e Z i e m O d z y s k a n y c h — o b o k w y d a n e j j u ż m o n o g r a f ii D o ln e g o S la s k a — m ię d z y in n y m i i m o n o g r a f ię z ie m i lu b u s k ie j p o d r e d a k c ją Z . K a c z m a r c z y k a i St . Z a j c h o w s k i e j , d o t ą d je d n a k is t n ie je w t e j d z ie d z in ie p o w a ż n a lu k a , k t ó r ą s ta r a się w y p e łn ić s zk ic p t. Z i e m i a lu b u s k a w h is t o r i i n a s z y c h k r e s ó w z a c h o d n ic h w k s ią ż c e G e r a r d a L a b u d y — W i e l k i e P o m o r z e w d z ie ja c h P o ls k i (P o z n a ń 1 9 4 7 ). A u t o r z w r ó c ił w n im u w a g ę n a
G
w s z y s tk ie w a ż n ie js z e m o m e n ty d z ie jo w e t e j z ie m i, z a r o w n o p o lity c z n e , j a k i k o ś c ie ln e (s p r a w a b is k u p s tw a lu b u s k ie g o ), i t r a f n ie o k r e ś lił j e j k lu c z o w e z n a c z e n ie w s y s te m ie o b r o n n y m p o ls k ie j g r a n ic y z a c h o d n ie j w w ie k a c h ś re d n ic h . J u ż w s p ó łc z e s n e ź r ó d ła m ó w ią o L u b u s z u ja k o o c la v is r e g n i P o lo n ia e . U t r a t a te j p o z y c ji w p o ło w ie w ie k u X I I I m u s ia ła o s ła b ić s ta n o w is k o P o ls k i n a Ś lą s k u i P o m o r z u Z a c h o d n im i w k o n s e k w e n c ji d o p r o w a d z ić d d r y c h łe j u t r a t y i ty c h z ie m . A l e m im o że c h r o n o lo g ic z n ie n a jw c z e ś n ie j n a s tą p iło o d p a d n ię c ie z ie m i lu b u s k ie j o d p o ls k ie g o p n ia , to j e d n a k p o ls k o ś ć p r z e t r w a ła n a n ie j a ż d o d n i w y z w o le n ia .
S k r o m n ie p r z e d s t a w ia ł się p r z e d w o jn ą d o r o b e k n a u k i p o ls k ie j w z a k re s ie d z ie jó w P o m o r z a Z a c h o d n ie g o . W s zc z e g ó ln o ś c i b r a k b y ło s y n te z y ty c h d z ie jó w . D a ł j ą w re s z c ie J ó z e f M i t k o w s k i w p r a c y p t. P o m o r z e Z a c h o d n ie w s to s u n k u d o P o ls k i (P o z n a ń 1 9 4 6 ). W sześciu r o z d z ia ła c h p r z e d s t a w ił w n ie j lo s y te g o k r a j u n a p la n p ie r w s z y w y s u w a ją c — z g o d n ie z te m a t e m — s to s u n e k d o P o ls k i. R z e c z d o p r o w a d z ił do c z a s ó w n a jn o w s z y c h . P r a c a z a s łu g u je w c a łe j p e łn i n a ż y c z liw ą o p in ię , z j a k ą p r z y ję ł a j ą k r y t y k a n a u k o w a . P o w in n a się te ż z n a le ź ć w k a ż d e j b ib lio te c e s z k o ln e j d o u ż y t k u n a u c z y c ie la c z y n a w e t u c z n ió w k la s w y ż s z y c h . T e n s a m t e m a t w i n n y m u ję c iu o p r a c o w a ł L e s z e k G u s t o w s k i w k s ią ż c e p t. P o ls k a a P o m o r z e O d r z a ń s k ie ( W a r s z a w a 1 9 4 6 ), k t ó r ą w y d a ł y P Z W S , a k t ó r ą M i n i s te rs tw o O ś w ia t y z a le c iło ja k o le k t u r ę p o m o c n ic z ą d o n a u k i h is t o r ii n a p o z io m ie lic e a ln y m .
P e w n e f r a g m e n t y d z ie jó w p o m o r s k ic h z o s ta ły j u ż p o w o jn ie z b a d a n e s z c z e g ó ło w o . M a m y w t y m z a k re s ie a lb o s a m o d z ie ln e r o z p r a w y , a lb o p r z y n a jm n ie j r o z d z ia ły w o b s z e rn ie js z y c h p ra c a c h . T a k w ię c G e r a r d L a b u d a w k s ią ż c e S t u d ia n a d p o c z ą t k a m i p a ń s t w a p o ls k ie g o (P o z n a ń 1 9 4 6 ) r o z p a t r z y ł s p r a w ę p ie r w s z e g o p ia s to w s k ie g o p o d b o ju P o m o r z a z a M ie s z k a I i n a j d a w n ie js z y c h s to s u n k ó w p o ls k o -p o m o rs k ic h . „ M i ę d z y r . 9 7 3 a 9 7 9 d o k o n a ło się o s ta te c z n e z ła m a n ie o p o r u P o m o r z a n i w łą c z e n ie ic h w o b rę b p a ń s tw a p i a s to w s k ie g o ” — t a k b r z m i k o n k lu z ja a u to r a . Z r o z w ią z a n y c h p rz e z a u to r a in n y c h k w e s tii p o m o r s k ic h w n a jw c z e ś n ie js z y m o k re s ie d z ie jó w w s p o m n ie ć n a le ż y s p ra w ę p ie r w o t n e g o t e r y t o r iu m tr y b u t a r n e g o P o ls k i, k tó re g o h is to r y c y n a s i d o s z u k iw a li się o s ta tn io w P o m o r z u Z a c h o d n im c a ły m ( W o j c i e c h o w s k i, J e d lic k i) lu b w je g o części ( t e r y t o r iu m p le m ie n n e L i c i k a w i k ó w — W i d a j e w i c z ) . Z d a n i e m L a b u d y je s t n im z ie m ia lu b u s k a .
I n n y m i c z a s a m i z a j ą ł się K a r o l M a l e c z y ń s k i . W k s ią ż c e p t. B o le s ła w K r z y w o u s t y ( K r a k ó w 1 9 4 8 ) u w y p u k l i ł o n z w ła s z c z a p o lit y k ę p o m o r s k ą te g o m o n a r c h y ; u c z y n ił j ą j a k b y s z k ie le te m , n a k t ó r y m w s p ie r a się b u d o w a je g o p a n o w a n ia , a z a r a z e m fu n d a m e n t e m je g o w ie lk o ś c i. A u t o r i n a c z e j o c e n ia w y n i k i p o l i t y k i p o m o r s k ie j K r z y w o u s te g o , n iż j e d o ty c h c z a s p o j m o w a n o w l it e r a t u r z e . W b r e w p o g lą d o m d o p a t r u ją c y m się w h o łd z ie m e r - s e b u rs k im B o le s ła w a z r. 1 1 3 5 p o lit y c z n e j je g o k lę s k i, k t ó r a u m o ż l i w i ł a N ie m c o m o s ła b ie n ie a w k r ó t c e z u p e łn e w y p a r c ie w p ły w ó w p o ls k ic h z u jś c ia
7
O d r y , a u to r w y s tę p u je z t w ie r d z e n ie m , że n ie m o ż e tu b y ć m o w y o k lę s c e . P r z e c iw n ie , s a m a k t h o łd u m e r s e b u rs k ie g o , o s ta tn i e ta p p o d b o ju P o m o r z a p r z e z P o ls k ę , je s t w j e g o o ś w ie t le n iu s u k c e s e m je d y n i e m o ż liw y m w ó w c ze s n e j w ie lc e s k o m p lik o w a n e j i t r u d n e j s y tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j. S a m p o d b ó j k s ię s tw a p o m o r s k ie g o b y ł m o ż liw y ty lk o w p o r o z u m ie n iu z c e s a r
s tw e m , p r z y c z y m d a tę p ie r w s z y c h r o z m ó w w t e j s p r a w ie a u t o r c o fa d o r o k u 1 1 0 9 . P r o f . M a l e c z y ń s k i p r z e d s t a w ia s p ra w ę p o m o r s k ą w z w i ą z k u z c a ło k s z ta łte m ó w c z e s n e j p o l i t y k i p o ls k ie j; n a t y m s z e r o k im t l e t y m le p ie j r o z u m ie m y j e j s z c z e g ó ln ą d o n io s ło ś ć . D y s k u s ja n a u k o w a n a d te z a m i
p r o f . M a l e c z y ń s k i e g o j u ż się ro z p o c z ę ła .
S p r a w ę p o d b o ju P o m o r z a p rz e z B o le s ła w a I I I p o r u s z y ł w s p ó łc z e ś n ie z M a le c z y ń s k im Z y g m u n t W o j c i e c h o w s k i w r o z p r a w c e p t. P r z e s z e d ł p r z e z m o r z e ( P r z e g lą d Z a c h o d n i, z. 4 /5 , P o z n a ń 1 9 4 5 ). C h o d z i o z a g a d k o w ą r e la c ję r o c z n ik a r s k ą w s p o m in a ją c ą p o d r o k ie m 1 1 2 2 lu b 1 1 2 3 o j a k i e j ś z a m o r s k ie j w y p r a w i e K r z y w o u s te g o . M a l e c z y ń s k i d o p a t r y w a ł się w te j r e l a c j i ś la d ó w a k c ji z m ie r z a ją c e j d o p o d b o ju R u g i i — f a k t z n a n y w ź r ó d ła c h p o d r . 1 1 3 5 . In a c z e j s ą d z i a u to r , k t ó r y w i d z i t u t y lk o p r z e p r a w ę p rz e z Z a t o k ę S z c z e c iń s k ą n a w y s p y U z n a m i W o l i n . W o g ó le , w p r z e c iw ie ń s t w ie d o M a le c z y ń s k ie g o , a u t o r s ta je n a s ta n o w is k u „ t r a d y c y j n y m ” i n ie b a r d z o w ie r z y w z d o b y c ie R u g i i p r z e z B o le s ła w a . „ O d d a n i e m u R u g i i p r z e z ce
s a rz a w r. 1 1 3 5 b y ło w ó w c z e s n y c h w a r u n k a c h r z u c e n ie m k o ś c i n ie z g o d y m ię d z y P o ls k ę i D a n i ę ” . W i ę c n ie r e z u lt a t w c z e ś n ie js z e g o p o d b o ju d o k o n a n e g o w p o r o z u m ie n iu z c e s a rs tw e m , a le c e lo w a p o l i t y k a n ie m ie c k a z m ie r z a ją c a k r o k z a k r o k ie m d o o s ła b ie n ia p o z y c ji p o ls k ie j n a d O d r ą i B a łt y k ie m . R ó ż n e w ła s n e s tu d ia n a d d z i e j a m i p o m o r s k im i o d X d o X I I w . o p u b l i k o w a ł ks. P a w e ł C z a p i e w s k i p o d o g ó ln y m t y t u łe m S t u d ia n a d r e g e s t r e m D a g o m e J u d e x (Z a p i s k i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u ,
to m X I I , z e s z y ty 1 - 4 , T o r u ń 1 9 4 6 ). D o n a jw a ż n ie js z y c h w y n i k ó w p r a c y z a lic z y ć n a le ż y s tw ie r d z e n ie g r a n ic z n e g o c h a r a k t e r u rz e c z k i R ę d o w y o d d z ie l a j ą c e j z ie m ię s zc z e c iń s k ą , w ię c i P o m o r z e w o g ó le , o d t e r y t o r iu m Z w ią z k u W e le c k ie g o ; t a k i s a m c h a r a k t e r g r a n ic y p o lit y c z n e j n o s i, z d a n ie m a u to r a , Ś w in o u jś c ie , w r e s z c ie a u to r o p o w ia d a się z a S z c z e c in e m i z ie m ią s z c z e c iń s k ą ja k o o w y m z a g a d k o w y m c iv it a s S c h in e s n e d o k u m e n tu D a g o m e J u d e x . K w e
s tia p r z y n a le ż n o ś c i z ie m i s z c z e c iń s k ie j d o p a ń s tw a M ie s z k a I n ie u le g a ła b y w ię c w ą tp liw o ś c i. N a u w a g ę z a s łu g u ją s p o s trz e ż e n ia ję z y k o w e a u t o r a (n p . S z c z y tn o z a m ia s t S z c z e c in , D ź w i n a z a m ia s t Ś w in ia i in .).
K w e s t ia k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j n a P o m o r z u n ie z o s ta ła d o ty c h c z a s o p r a c o w a n a w n a u c e p o ls k ie j. D o ś ć lic z n y m p r a c o m h is t o r y k ó w n ie m ie c k ic h tr u d n o coś p r z e c iw s ta w ić ze s tr o n y p o ls k ie j. N i e p o t r z e b a d o w o d z ić k o n ie c z n o ś c i p o d ję c ia te g o te m a t u . T o r u j ą c y m d r o g ę w s tę p e m b ę d z ie a r t y k u ł W ł a d y s ł a w a D z i e w u l s k i e g o ' K o l o n iz a c j a n ie m ie c k a n a P o m o r z u Z a c h o d n im w u d e k a c h ś r e d n ic h ( J a n t a r , z e s z y t 2 , 1 9 4 6 ). N i e je s t to p r a c a ź r ó d ło w a , W c e lo w y m z a m ie r z e n iu a u t o r a p r z e d s t a w ia o n a t y l k o s ta n b a
8
d a ń n ie m ie c k ic h n a d t y m z a g a d n ie n ie m „ p r z y o g r a n ic z e n iu sp o so b u p r z e d s t a w ie n ia p o ls k ie g o p u n k tu w id z e n ia d o r a m p o le m ik i z o m a w ia n y m i w t e k ście te z a m i n ie m ie c k im i” . W z a g a d n ie n iu je d n a rz e c z w y s u w a się n a p la n
p ie r w s z y i a u to r s łu s z n ie j ą a k c e n t u je . M a m n a m y ś li z a g a d n ie n ie w a l k i n a p ły w o w e g o e le m e n tu n ie m ie c k ie g o i a u to c h to n ic z n e j m a s y s ło w ia ń s k ie j.
W k a ż d y m r a z ie n ie w c z e ś n ie w z i ą ł g ó r ę k o lo n is ta n ie m ie c k i. Jes zc ze w w ie k u X I V je g o s iła lic z e b n a w y r a ż a ł a się c y f r ą 2 0 — 2 5 % o g ó łu lu d n o ś c i.
W w ie k u X V I I I m a s o w ą a k c ję k o lo n iz a c y jn ą n a P o m o r z u w z n o w i ł F r y d e r y k I I . O s ta te c z n ie j e d n a k k lę s k ę ż y w io łu s ło w ia ń s k ie g o p r z y p is a ć n a le ż y n ie d o s ta te c z n e j k o n s o lid a c ji je g o w ła s n y c h s ił w e w n ę t r z n y c h , m a t e r i a l n y c h i d u c h o w y c h d o w a l k i z z a le w e m g e r m a ń s k im .
P o ls k a i P o m o r z e Z a c h o d n ie w w a lc e z N ie m c a m i w w ie k u X I V i X V ( G d a ń s k — B y d g o s z c z — S z c z e c in 1 9 4 6 ) to t y t u ł p r a c y K a r o la M a l e c z y ń - s k i e g o p r z e n o s z ą c e j n as w o k re s p a n o w a n ia o s ta tn ic h P ia s tó w i J a g i e ll o n ó w . W p ie r w s z y m , w s tę p n y m r o z d z ia le c h a r a k t e r y z u je a u t o r p o lit y k ę
o s ta tn ic h P ia s tó w z a b ie g a ją c y c h o s o ju s z n ik a n a p o łu d n iu p r z e c iw R u s i H a l ic k ie j i c e s a rs tw u , n a p ó łn o c y p r z e c iw Z a k o n o w i K r z y ż a c k ie m u . R o lę tę p r z y j ę ł y w p ie r w s z y m w y p a d k u W ę g r y , w d r u g im — P o m o r z e Z a c h o d n ie .
„ S t ą d o d k o ń c a w ie k u X I I I m o ż e m y o b s e r w o w a ć z b ie ż n o ś ć in te r e s ó w p o i - , s k ic h i p o m o r s k ic h , o b j a w i a j ą c ą się p r z y m ie r z a m i i w s p ó ln ą a k c ją w o js k o w ą ; z p o c z ą tk u s ła b e i d o r y w c z e , o d w y p a d k u d o w y p a d k u w s p ó łd z ia ła n ie to s ta je się z b ie g ie m czasu i ro z ro s tu p o tę g i P o ls k i c o ra z s iln ie js z e i ś c i
ś le js z e k o ń c z ą c się w re s z c ie w r o k u ś m ie rc i K a z im ie r z a W ie l k i e g o k o m p le t n y m t r a k t a t e m d z ie d z ic z e n ia ” . S p r a w a p o m o r s k ie j s u k c e s ji w P o ls c e K a z k a S łu p s k ie g o z o s ta ła s ze ro k o o m ó w io n a . R z e c z d o p r o w a d z o n a je s t d o w o jn y tr z y n a s t o le t n ie j, do m o m e n tu , g d y k s ią ż ę ta p o m o rs c y w i ą ż ą się z P o ls k ą o t r z y m u ją c z ie m ię lę b o rs k ą i b y to w s k ą ja k o le n n o p o ls k ie . M y ś l t r w a łe g o z łą c z e n ia P o m o r z a Z a c h o d n ie g o z P o ls k ą , m o ż liw ą za K a z im ie r z a W ie l k i e g o , z a rz u c o n o z a J a g ie llo n ó w . Z m i e n i ł y się c e le p o lity c z n e p a ń s tw a p o ls k ie g o . S tr e s z c z a ją się o n e o d t ą d w d ą ż e n iu d o o d z y s k a n ia u jś c ia W i s ł y z G d a ń s k ie m i M a lb o r k i e m . S to s u n k i z P o m o r z e m Z a c h o d n im to w ó w c z a s j e d y n ie ś ro d k i w io d ą c e d o o s ią g n ię c ia ta m ty c h c e ló w .
K o ń c z ą c p r z e g lą d p o w o je n n e j h is t o r io g r a f ii z a c h o d n io - p o m o r s k ie j w s p o m n ie ć tr z e b a o p o ż y te c z n e j i w a r t o ś c io w e j m o n o g r a f ii z ie m i k o ło b r z e s k ie j.
M o n o g r a f i a ta p t. D z ie je Z i e m i K o ło b r z e s k ie j d o c z a s ó w j e j g e r m a n iz a c ji [ R o c z n ik i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u , r . 5 1 , z e s z y t 1, T o r u ń 1 9 4 8 ) w y s z ła s p o d p ió r a K a z im ie r z a Ś l ą s k i e g o . H is t o r y k z n ie c ie r p liw o ś c ią o c z e k u je m o n o g r a f ii P o m o r z a Z a c h o d n ie g o o p r a c o w y w a n e j n a z le c e n ie I n s ty tu tu Z a c h o d n ie g o p o d r e d a k c j ą J a n u s z a D e r e s i e w i c z a .
S to s u n k o w o n a j l e p i e j o p r a c o w a n e z o s ta ło p rz e z n a s z y c h h is t o r y k ó w p r z e d w o jn ą P o m o r z e W s c h o d n ie . D la t e g o n ie z a c h o d z iła n a g lą c a k o n ie c z ność n o w y c h z a s a d n ic z y c h p r a c , z w ła s z c z a s y n te ty c z n y c h . T a k i s y n te ty c z n y , n i e w i e l k i z re s z tą r o z m ia r a m i s zk ic d a ł G e r a r d L a b u d a w w y m ie n io n e j
9
j u ż k s ią ż c e W i e l k i e P o m o r z e w d z ie ja c h P o ls k i. D w a m o m e n ty p o d k r e ś la a u to r w h is t o r ii te g o k r a j u . P ie r w s z y to je g o r o la w w ie k u X I I I i X I V , k ie d y to w w a lc e o P o m o rz e m i a ł a p o lit y k a p o ls k a n a c e lu n ie ty le u z y s k a n ie d o s tę p u d o m o r z a j a k o c z y n n ik a g o s p o d a rc z e g o , ile iz o la c ję a p o te m z n is z c z e n ie p a ń s tw a k r z y ż a c k ie g o w P ru s a c h ; z d o b y c ie k r a j u w w o jn ie t r z y n a s t o le tn ie j p o s ia d a ło w ię c d o n io s łe z n a c z e n ie d la m o c a rs tw o w e g o s ta n o w i
ska P o ls k i w w ie k a c h n a s tę p n y c h , w p e w n y m sensie d l a j e j e g z y s te n c ji w o g ó le . D r u g i m m o m e n te m je s t o d p o rn o ś ć e le m e n tu p o ls k ie g o n a z ie m i p o m o r s k ie j, k t ó r a p o z o s ta ła p o ls k ą m im o w s z e lk ic h n ie m ie c k ic h w y s iłk ó w w d o b ie p o r o z b io r o w e j.
M ia s t o G d a ń s k , z w ią z a n e z P o ls k ą d z ię k i p o ło ż e n iu g e o g r a fic z n e m u p r z y u jś c iu W i s ł y o d s w o ic h p o c z ą tk ó w w w ie k u X a ż p o d n i o s ta tn ie , d o c z e k a ło się n o w e j m o n o g r a f ii p ió r a K a z im ie r z a P i w a r s k i e g o D z ie je G d a ń s k a w z a r y s ie ( G d a ń s k — B y d g o s z c z — S z c z e c in 1 9 4 6 ). N a k r e ś lo n y p rz e z a u to r a o b r a z r ó ż n i się o d te g o , k t ó r y z n a m y z p o p u la r n e j n ie z m ie r n ie k s ią ż k i A s k e - n a z e g o. A u t o r w b r e w d o ty c h c z a s o w y m c z ę s ty m p o g lą d o m p r o s tu je n a s z s ąd o r o l i G d a ń s k a w o r g a n iz m ie p a ń s tw a p o ls k ie g o w c ią g u h is t o r ii. A k c e n t u je je g o obcość i w y ja ś n ia , że n ie k to in n y , t y l k o G d a ń s k p a r a l i ż o w a ł w s z y s t
k ie p o c z y n a n ia p o ls k ie n a d B a łt y k ie m i m im o s w e j p r z y n a le ż n o ś c i d o P o ls k i o d w ie k u X V p o z o s ta ł n ie m ie c k i, a P o la c y n ie in a c z e j s p o g lą d a ć m o g li k u B a łt y k o w i, j a k „ p r z e z o k u la r y N ie m c ó w g d a ń s k ic h ” . A u t o r d o p r o w a d z a
„ z a r y s ” d o w y b u c h u d r u g ie j w o jn y ś w ia t o w e j. K s ią ż k a w y d a n a z o s ta ła w z o r o w o , z a o p a tr z o n a w p r z y p is y , spis n a jw a ż n ie js z e j l i t e r a t u r y , s k o ro w id z osób i m ie js c o w o ś c i.
C ie k a w y t e m a t p o d j ą ł J a n u s z D e r e s i e w i c z w k s ią ż c e p t. Z p r z e s z ło ś c i P r u s K r ó le w s k ic h , S k a r h o w o ś ć P r u s K r ó le w s k ic h o d r . 1 4 6 6 — 1 5 6 9
(P o z n a ń 1 9 4 7 ). N a p rz e s z ło 2 0 0 s tro n ic a c h o m ó w ił a u to r u s tró j s k a r b o w y , a n a s tę p n ie d o c h o d y i w y d a t k i k r a j u , cało ś ć zaś z a m k n ą ł P r ó b ą z b ila n s o w a n ia d o c h o d ó w i w y d a t k ó w s k a r b o w y c h w P r u s a c h o ra z z a g a d n ie n ie m k r e d y t u . W z a k o ń c z e n iu r z u c a k il k a w n io s k ó w o g ó ln ie js z y c h , z k tó r y c h z w ł a szcza k w e s tia o ś ro d k a d y s p o n u ją c e g o w p ły w a m i p o d a t k o w y m i z ie m i p r u s k ie j z a s łu g u je n a u w a g ę . P o d k r e ś lo n a w t y m w z g lę d z ie e n e r g ia k r ó ló w p o ls k ic h , p rz e d e w s z y s tk im Z y g m u n t a A u g u s ta , u w id a c z n ia ic h p l a n y t r w a łe g o p o łą c z e n ia te g o k r a j u z P o ls k ą . Ź r ó d ło w a p r a c a a u to r a w z b o g a c a o g r o m n ie n a s z ą w ie d z ę o t y m c ie k a w y m n ie z m ie r n ie o k re s ie , k ie d y P r u s y K r ó le w s k ie o d c h w ili z w y c ię s k ie g o z a k o ń c z e n ia tr z y n a s t o le t n ie j w o jn y z Z a k o n e m w i o d ły s w ó j a u to n o m ic z n y ż y w o t w r a m a c h p a ń s tw a p o ls k ie g o a ż d o c h w ili c a łk o w ite g o z la n ia się w ro k u 1 5 6 9 z P o ls k ą w je d e n o r g a n iz m p a ń s tw o w y .
W z a k re s ie d z ie jó w P ru s W s c h o d n ic h (P o m o r z a M a z o w ie c k ie g o ) u k a z a ły się p o w o jn ie d w a o p r a c o w a n ia d a ją c e w s u m ie s y n te z ę p rz e s z ło ś c i te g o k r a j u . J e d n y m je s t K a r o la G ó r s k i e g o P a ń s t w o k r z y ż a c k ie w P r u s a c h (G d a ń s k — B y d g o s z c z 1 9 4 6 ), d r u g im K a z im ie r z a P i w a r s k i e g o D z ie je
•10
P r u s W s c h o d n ic h w c z a s a c h n o w o ż y t n y c h ( G d a ń s k — B y d g o s z c z 1 9 4 6 ). K s ią ż k a p r o f. G ó r s k i e g o je s t d z ie łe m n a jz u p e ł n i e j d o jr z a ły m . P o p r z e d z iły j ą lic z n e s tu d ia m o n o g r a f ic z n e a u to r a , w y d a n e p r z e d w o jn ą a o p a r te n a s a m o d z ie ln y c h b a d a n ia c h a r c h iw a ln y c h w T o r u n i u , G d a ń s k u , K r ó le w c u . P u n k t c ię ż k o ś c i p o ło ż o n y je s t n a z a g a d n ie n ia c h p o lity c z n y c h o r a z n a s tr u k tu rz e i f u n k c jo n o w a n iu a p a r a t u p a ń s tw a k r z y ż a c k ie g o . S y t u a c ję w P ru s a c h p r z e d w y b u c h e m w o jn y tr z y n a s t o le t n ie j p r z e d s t a w ił a u to r s z c z e g ó ln ie d o k ła d n ie . W y r a ź n i e z a z n a c z a się w k s ią ż c e je g o s ta n o w is k o h is to r io z o fic z n e , w y w o łu ją c e s p rz e c iw y ze s tro n y n ie k tó r y c h re c e n z e n tó w .
P o lit y c z n y n a w s k ro ś c h a r a k t e r n o s i ta k ż e k s ią ż k a P i w a r s k i e g o . S p r a w y w e w n ę t r z n e s c h o d zą tu r a c z e j n ą p la n d r u g i. N a u w a g ę z a s łu g u ją d a n e ś w ia d c z ą c e o z w ią z k a c h k r a j u z P o ls k ą w o k re s ie r z ą d ó w H o h e n z o l
le r n ó w . A u t o r k ła d z ie n a c is k n a m o m e n c ie p o w s t a n ia p a ń s tw a p ru s k ie g o w r o k u 1 5 2 5 . W o c e n ie „ h o łd u p r u s k ie g o ” n ie id z ie ś la d e m o s tre j k r y t y k i B o b r z y ń s k i e g o s o lid a r y z u ją c się z w n ik liw s z y m i b a r d z ie j s p r a w ie d l i w y m s ta n o w is k ie m W o j c i e c h o w s k i e g o . C ie k a w ie b r z m ią u w a g i o g ó ln e : In t e r e s y p a ń s tw a p o ls k ie g o w y m a g a ły b e z w z g lę d n e g o w c h ło n ię c ia k r a j u , in a c z e j z a g r o ż e n iu u le g a ła s a m a e g z y s te n c ja P o ls k i. W ła d c o m n a s zy m n ie u d a ło się r o z w ią z a ć te g o z a d a n ia p o m y ś li p o ls k ic h in te r e s ó w p a ń s tw o w y c h . R o z b io r y i u p a d e k p a ń s t w a s ta ły się w p e w n y m sensie k o n ie c z n o ś cią .
T a k i je s t d o ty c h c z a s o w y d o r o b e k l a t p o w o je n n y c h . M a m y p r a w o s p o d z ie w a ć się, że n ie g o r z e j p r z e d s ta w ia ć się b ę d z ie p rz y s z ło ś ć . P ra c e , k tó r e p r o w a d z i się o b e c n ie lu b k tó r e z a m ie r z a się p r o w a d z ić , są w y n ik ie m w n i k liw e g o z a s ta n o w ie n ia się n a d p o tr z e b a m i n a s z e j n a u k i w z a k re s ie b a d a ń n a d d z ie ja m i P o m o r z a . W y r a z e m ta k ie g o z a s ta n o w ie n ia się je s t a r t y k u ł K a r o la G ó r s k i e g o p t. Z a d a n i a h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j n a P o m o r z u (P r z e g lą d Z a c h o d n i 1 9 4 6 , n r 2 ). T e m u s a m e m u c e lo w i p o ś w ię c o n y z o s ta ł Z j a z d H is t o r y k ó w P o m o r z a i P ru s z w o ła n y w d n ia c h 19 i 2 0 lu te g o 1 9 4 7 r. d o T o r u n i a z i n i c j a t y w y T o r u ń s k ie g o ' T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o . J e g o p o k ło s ie z a w ie r a z e s z ło ro c z n y n u m e r Z a p is e k T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u (z e s z y ty 1 - 4 , T o r u ń 1 9 4 7 ) z r e f e r a t a m i p rz e d e w s z y s tk im G e r a r d a L a b u d y p t. P o t r z e b y h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j w z a k r e s ie h i s t o r i i P o m o r z a Z a c h o d n ie g o w ś r e d n io w ie c z u i M a r i a n a P e l c z a r a P o t r z e b y h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j w z a k r e s ie b a d a ń n a d p r z e s z ło ś c ią G d a ń s k a .
P r z e g lą d p o w y ż s z y u w z g lę d n ił je d y n i e n a jw a ż n ie js z e p o z y c je d o r o b k u p o w o je n n e j n a u k i h is to r y c z n e j w z a k re s ie P o m o r z a . S z c z e g ó ło w s z ą b ib l i o g r a f ię z n a le ź ć m o ż n a w ro c z n ik a c h J a n t a r a i P r z e g lą d u Z a c h o d n ie g o , c a łość zaś u jm ie p r z y g o t o w y w a n a p o d r e d a k c ją M a r i i F r ie d b e r g e r o w e j B i b l i o g r a f i a Z ie m O d z y s k a n y c h , k tó r a u k a ż e się w r a m a c h w y d a w n ic t w In s t y t u t u Z a c h o d n ie g o .
11
I ja k o ś c io w o , i ilo ś c io w o je s t to d o r o b e k p o w a ż n y . N a u k a n a s z a w s z y b k im te m p ie o d r a b ia d a w n e z a n ie d b a n ia , c o ra z w ię c e j z m n ie js z a się d y s ta n s
d z ie lą c y j ą o d m o c n ie j z a a w a n s o w a n e j n a u k i n ie m ie c k ie j. D o n io s ło ś ć ty c h b a d a n n ie u le g a w ą tp liw o ś c i. S t w i e r d z a j ą o n e h is to r y c z n e p r a w a n a r o d u p o ls k ie g o d o z ie m n a d O d r ą i B a łt y k ie m . N a s u w a j ą n ie o d p a r c ie b r z e m ie n n y w p o lity c z n e k o n s e k w e n c je w n io s e k n a d ziś i n a p rz y s z ło ś ć , że u t r a t a ty c h z ie m z a c h w ia ć b y m u s ia ła s a m ą e g z y s te n c ję p a ń s tw a , j a k j ą p o d w a - ż y ł a p r z e d w ie k a m i. , , Z r o z w a ż a ń h is to r y c z n y c h i g e o p o lity c z n y c h w p r z e k r o j u h is to r y c z n y m — p is z e K a z im ie r z P i w a r s k i w M y ś l i W s p ó łc z e s n e j * ) w y n i k a ja s n o k o n c e p c ja n o w e j P o ls k i, o z n a c z a ją c a n a w r ó t do j e d y n i e u z a s a d n io n e j k o n c e p c ji P o ls k i P ia s t o w s k ie j” . A z u ś w ia d o m ie n ia s o b ie p rz e z n a r ó d ty c h h is to r y c z n y c h p r a w i p o lity c z n y c h w n io s k ó w p o w s ta n ie z n o w u , p o g łę b i się i u t r w a l i o s ła b io n a w c ią g u w ie k ó w n ić u c z u c io w y c h z w ią z k ó w z Z i e m i a m i O d z y s k a n y m i, k t ó r a s ta n ie się s to p n io w o n a j p e w n ie js z ą p o d w a lin ą p r z y s z łe j, n ie r o z e r w a ln e j j u ż z n i m i łą c z n o ś c i.
E W A M A L E C Z Y N S K A
POWOJENNA LITERATURA HISTORYCZNA O ŚLĄSKU
U p o d ło ż a n a s z e j p o w o je n n e j l i t e r a t u r y ś lą s k o z n a w c z e j le ż y n i e w ą t p l i w ie z a m ó w ie n ie s p o łe c z n e , k tó r e k a ż e z e b ra ć i s z y b k o p o g łę b ić w ia d o m o ś c i o r a z r z u c ić j e p o d p ra s ę d r u k a r s k ą g w o li b u d z e n ia u ś p io n e j p rz e z w ie k i n a s z e j ś w ia d o m o ś c i p o lity c z n e j w s to s u n k u d o z ie m n a d o d r z a ń s k ic h . T o t e ż o g r o m n a w ię k s z o ś ć n a s z e g o d o r o b k u w ty m z a k re s ie n ie m a c h a r a k t e r u n a u k o w o e r u d y c y jn e g o , n ie z a w ie r a b a la s tu s z c z e g ó ło w y c h a n a liz , o b s z e r
n y c h p r z y p is ó w , d r o b ia z g o w e j p o le m ik i. B r a k j e j o w e j o p r a w y e r u d y c y j- n e j n a w e t w ó w c z a s , g d y p io n ie r s k o w y d o b y w a n o w e f a k t y ze ź r ó d e ł — p o s ia d a c h a r a k t e r l i t e r a t u r y d la s z e ro k ie g o w y k s z ta łc o n e g o o g ó łu .
J a k ż e ż się p r z e d s t a w ia te n d o r o b e k z p u n k tu w id z e n ia je g o u ż y te c z n o ś c i w p r a c y s z k o ln e j i o ś w ia to w e j?
Z a c z y n a ją c p r z e g lą d o d p r a c i w y d a w n i c t w o c h a r a k te r z e o g ó ln y m w y p a d n ie p r z e d e w s z y s tk im z w r ó c ić u w a g ę n a H i s t o r i ę Ś lą s k a K a z im ie r z a P i - w a r s k i e g o (P a m ię t n ik I n s t . Ś lą s k ie g o , S. I I , n r 5 , K a t o w ic e — W r o c ł a w 1 9 4 7 , s tr. 4 8 8 ). P r a c a ta n o s i n a s o b ie p e w n e p ię t n o p o ś p ie c h u , to te ż n ie je s t b e z u s te re k . G ł ó w n y j e j b r a k s ta n o w i n i e w ą t p l i w i e z b y t s ła b e u w z g lę d n ie n ie p o d ło ż a g o s p o d a rc z e g o p ro c e s ó w d z ie jo w y c h . N a p is a n a j e d n a k p r z y -
* ) K a z i m i e r z P i w a r s k i : D z ie jo w e p ra w a P o ls k i do Z ie m O d zy s k a n y c h (M y ś l W sp ó łczesn a, 1947, 2 - 4 ) .
