Kultura w myśli Josepha Ratzingera
1. Naukowe zainteresowania
św. Augustynem i św. Bonawenturą w horyzoncie przemian w kulturze
Joseph Ratzinger rozpoczął działalność naukową i dydak-tyczną we Fryzyndze i Monachium2, gdzie słuchał wykładów
1 W niniejszym opracowaniu uwzględnia się przede wszystkim wypo-wiedzi Ratzingera z czasu, zanim został papieżem, czyli do kwietnia 2005.
2 Por. A. Nichols, Myśl Benedykta XVI. Wprowadzenie do myśli teologicznej
92 ks. Roman Kuligowski
m.in. Romano Guardiniego i Gottlieba Söhngena. Ten drugi stał się z czasem naukowym opiekunem drogi Ratzingera do doktoratu, który uzyskał w 1953 roku. Natomiast cztery lata później uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego3. Joseph Ratzinger rozpoczął działalność naukową, dydaktycz-ną prowadził we Freising. W kolejnych latach był wykładowcą teologii w ośrodkach uniwersyteckich: Bonn, Münster, Tübin-gen i ReTübin-gensburg.
Niemal od początku XX wieku zauważa się nasilający się ruch na rzecz odnowy teologii katolickiej. Odnowa teologii postrzegana jest najpierw w opracowaniach i pastoralnych inicjatywach w zakresie liturgii. Badania teologiczne miały na celu pogłębienie rozumienia liturgii. Pomocą w tym był „po-wrót do źródeł”, co praktycznie oznaczało podjęcie studiów historyczno-krytycznych nad twórczością Ojców Kościoła.
Rozpoczynający swoją drogę naukową Joseph Ratzinger podejmuje projekt badawczy nad myślą św. Augustyna, co znajduje swój materialny wyraz w pracy doktorskiej pt. „Volk und Haus Gottes in Augustinus Lehre von der Kirche”. Augu-styn rozbudza w młodym doktorze fascynację teologią Ojców4. Późniejsza twórczość teologiczna J. Ratzingera kryje w sobie liczne odniesienia do starożytnych teologów, szczególnie do św. Biskupa z Hippony. Ratzinger prowadzi z Augustynem dialog: „Augustyn towarzyszy mi już od ponad dwudziestu lat. W dialogu z nim rozwinąłem swoją teologię, chociaż na-turalnie staram się prowadzić ten dialog jako człowiek dzi-siejszej epoki”5.
Josepha Ratzingera, Kraków 2006, s. 21–48.
3 J. Ratzinger, Moje życie, Częstochowa 1998, s. 79nn.
4 Por. A. Nichols, Myśl Benedykta XVI. Wprowadzenie do myśli teologicznej Josepha Ratzingera, dz. cyt., s. 49.
5 J. Ratzinger, Glaube, Geschichte und Philosophie. Zum Echo auf
„Einführung in das Christentum”, „Hochland” 61 (1969), s. 543 (cyt. za:
A. Nichols, Myśl Benedykta XVI. Wprowadzenie do myśli teologicznej Josepha Ratzingera, dz. cyt., s. 49).
Kultura w myśli Josepha Ratzingera 93
Ratzinger wie, jak bardzo teologia Augustyna jest zakorze-niona w kulturze antycznej, w sporach, jakie prowadzili z sobą starożytni teologowie. W De civitate Dei św. Augustyn przeko-nuje czytelnika o wyższości Kościoła nad wszystkimi innymi społecznościami. Biskup Hippony przekonuje czytelników o tożsamości widzialnego Kościoła i jego struktur z „civitas Dei”. Kościół istnieje wprawdzie na tym świecie, ale nie należy do tego świata, co więcej, pozostaje temu światu całkowicie obcy. W teologii Augustyna i w osobistej fascynacji autorem De civitate Dei wolno doszukiwać się źródeł krytycznej posta-wy profesora Ratzingera wobec przemian, jakie dokonują się we współczesnym Kościele i w świecie.
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o wpływy Augu-styna na poglądy teologiczne Benedykta XVI warto zwrócić uwagę na zainteresowania Ratzingera odnośnie do przebiegu nawrócenia syna św. Moniki. Mądrość, jakiej szukał Augustyn u myślicieli antycznych, nie zaspokaja intelektualnych i du-chowych potrzeb młodego człowieka. Odnajduje ją natomiast u Chrystusa. Dystans, jaki istnieje pomiędzy mądrością filo-zofów a nauką zawartą w Piśmie Świętym, staje się podstawą krytycyzmu i sceptycyzmu Augustyna w stosunku do świata.
Ratzinger przejmuje – w dużym stopniu – Augustynowy scep-tycyzm w stosunku do świata i do przemian, jakie się w nim dokonują. W swojej rozprawie doktorskiej Ratzinger dochodzi do wniosku, że istotne dla teologii myśli rodzą się z polemik Kościoła z reprezentantami błędnych nauk6. Dlatego należy krytycznie podchodzić do osiągnięć świata doczesnego. Potrzeb-na jest wobec tychże osiągnięć duża doza ostrożności, a być może nawet nieufności. Studia nad św. Augustynem pozwalają Ratzingerowi na krytyczną analizę przemian we współczesnej kulturze. Biskupa Hippony i Biskupa Rzymu łączy niewątpli-wie daleko posunięta ostrożność, a nawet sceptycyzm, w
oce-6 Por. J. Ratzinger, Volk und das Haus Gottes in Augustinus Lehre von der Kirche, München 1954, s. 124.
94 ks. Roman Kuligowski
nie przemian kulturowych, wpływających na życie duchowe dzisiejszych chrześcijan oraz na współczesną myśl teologiczną.
Teolog Ratzinger nie zatrzymuje się w swoich badaniach naukowych na epoce Ojców Kościoła. W swojej rozprawie ha-bilitacyjnej zajmuje się studiami nad św. Bonawenturą, bodaj najwybitniejszym – obok św. Tomasza z Akwinu – teologiem średniowiecza. Jak w studiach nad Augustynem, podobnie i w badaniach nad Bonawenturą przyszły papież poznaje teologię średniowiecza nie tylko po to, by posiąść wiedzę, ale aby dzięki swoim studiom pełniej rozumieć przemiany, jakie dokonują się dzisiaj. Znawca teologii z czasów wielkiej scholastyki dostrzega pewne analogie pomiędzy przemianami w myśli średniowiecza a przemianami we współczesnych poszukiwaniach naukowych.
Rozumienie przemian w życiu Kościoła i we współczesnej teo-logii ma za podstawę bogactwo myśli czasów przeszłych.
Bonawentura prowadzi Ratzingera w stronę pogłębionego rozumienia historii. Ten wielki teolog średniowieczny opraco-wuje interpretację teologiczną historii, która jest odpowiedzią na błędną koncepcję dziejów, głoszoną przez opata Joachima Fiore. Casus Joachima podpowiada Ratzingerowi – jak kilka wieków wcześniej Bonawenturze – że przyjętej koncepcję hi-storii zależy w pewnym stopniu światopogląd wielu ludzi oraz ich postępowanie. Będąc tego świadomy, Ratzinger wskazu-je na zależności, jakie istnieją pomiędzy koncepcją historii lansowaną przez Hegla a dwudziestowiecznymi systemami totalitarnymi. Ostrożność Ratzingera wobec błędnych kon-cepcji historii można zauważyć w jego reakcjach wobec teo-logii wyzwolenia. W teoteo-logii wyzwolenia pojawił się ten sam błąd, który popełnił wspomniany średniowieczny mnich, opat Joachim, polegający na tym, że pomniejsza się znaczenie Ko-ścioła jako instytucji a działalności stricte politycznej przypisuje się znamiona ewangelizacji. Polityka widzi się jako apostoła, a wprowadzanie nowego porządku społeczno-gospodarczego opisuje się jako urzeczywistnianie królestwa Bożego.
Kultura w myśli Josepha Ratzingera 95
Joseph Ratzinger przekonuje, że gubi się prawdę o życiu autentycznie ewangelicznym, gdy narusza się zdrową trady-cję nauczania katolickiego. Prefekt Kongregacji Nauki Wiary przypomina działaczom zarówno religijnym, którzy chcą odno-wy życia chrześcijańskiego, jak i tym, którzy mają decydujący głos w świecie polityki, gospodarki oraz kultury, że u źródeł autentycznych przemian w zakresie praktyki musi znajdować się nieskażona teoria.
Studia nad świętymi Kościoła, nad Augustynem i Bona-wenturą, umożliwiają Josephowi Ratzingerowi właściwie ro-zumieć i oceniać zjawiska, jakie występują w kulturze dzisiaj.