§ 1. P o ję c ia w stęp n e. G eoida. R od zaje w zn iesień i sp o s o b y ich w y zn a cza n ia Dla jednoznacznego wyznaczenia położenia punktów, obranych przez nas na terenie, nie w ystarcza wyznaczenie ich sytuacji na przyjętej pow ierzchni o dniesienia (zastępującej dla obliczeń zdjęć poziomych dostatecznie dokładnie pow ierzchnię morza), lecz należy jeszcze uwzględnić ich wzniesienia nad po ziomem morza, czyli po n ad tzw. geoidą zerową.
Geoida je s t to powierzchnia, której elem enty są prostopadle do im przy
należnych pionów, zaś geoida zerow a je s t specjalną geoidą, zawierającą w sobie powierzchnie mórz.
K ierunek pionu je s t jed n ak zgodny z kierunkiem wypadkowej z sity przy
ciągania i sity odśrodkowej, geoidy są zatem powierzchniam i ekw ipotencjal-
nymi dla tych sil. Jak wiadomo, siła cięż- ą<
kości je s t na równiku najm niejsza i w z ra
sta ku biegunom , gdzie osiąga swą w artość największą, przeto geoidy p rz edstaw iają się w grubym przybliżeniu (do pewnej odle
głości ponad ziemią) jako spłaszczone elip
soidy obrotowe.
P ow ierzchnie te tworzą w przeciw ień
stwie do poziom ów geom etrycznych, tzw.
, , , . , Rys. 106.
poziomy geodezyjne, które — jak to wy
nika z poprzednich u w a g — nie są do siebie równoległe.
Weźmy pod uwagę dw a punkty A i B, leżące w różnych poziomach geo
dezyjnych g A i g B i poprow adźm y w nich traje k to rie ortogonalne do układu geoid. Jak na rys. 106 widać, punktow i A odpowie na geoidzie g B punkt A', zaś punktowi B na geoidzie g A punkt B ' .
W geodezji rozróżniam y dwojakiego rodzaju w zniesienia: ortom etryczne i dynamiczne.
W zniesienie ortom etryczne h A p unktu B nad punktem A przedstawia na rysunku o dstęp B ' B, natom iast h B , wzniesienie ortom etryczne punktu A nad B (ujemne), uwidoczniono jako odstęp A ' A , przy czym, z powodu nie- równoległości poziom ów g A i gn , o dstępy te nie są sobie rów ne, czyli
h*A 4= — 'h i (1)
nymi (czyli, że praca na obu d roga ch B' B i A ' A je st równa); zatem
x ; = - x i . (2)
W zniesienia wyznaczamy przy pomocy następujących p o m iaró w : a) ni
welacji ścisłej i g e o m e try c z n e j; b) tachim etrycznego, trygonom etrycznego lub barom etrycznego pomiaru w ysokości; c) ponadto w ostatnich czasach za sto
sowano (dla uzyskania przybliżonych wyników) pomiary, polegające na dzia
łaniu echa.
W rozdziale niniejszym będziem y omawiali tylko niwelację, odsyłając czy
telnika, chcącego zapoznać się z innymi poprzednio wymienionymi sposo
bami, do odpow iednich rozdziałów.
§ 2. N iw ela cja g e o m e tr y c z n a d la c e ló w tech n iczn y ch , czy li z w y c z a jn a Niwelacja polega na pom iarach, przy pomocy których mierzymy b e z p o średnio różnice wysokości punktów , przy czym, jeżeli chodzi o niwelację dla celów technicznych, możemy przyjąć, że poziomy geodezyjne na niezbyt wielkim obszarze są rów noległe. Ponieważ nie rozporządzam y takimi przyrządam i, które by nam pozw alały konstruow ać poziomy geodezyjne, p rz eto zm uszeni jesteśm y
_U_________ _ do posługiw ania się w tym celu krótkim i
ele-¿8 p<p°n- m entam i poziomów geom etrycznych, jakie two
rzą osie celowe lunet, ułożonych przy pomocy' libeli do poziomu.
P rzede wszystkim należy zbadać, jak długie pgeod rnoo'ł być owe elem enty poziom ów g eom etrycz
nych. Nim na to pytanie odpowiem y, należy uświadom ić sobie, że w przypadku w ykonyw a
nia niwelacji dla celów technicznych, będziem y wyznaczali różnice wysokości między p o p rz e d nio w spom nianym i poziomami geometrycznym i na pionowo ustawionych latach z błędem + 1 mm
lub przy niwelacji ścisłej naw et mniejszym.
Rys. 107. Poniew aż błąd, spow odow any użyciem po
ziomu g eom etrycznego zamiast geodezyjnego, nie pow inien przekraczać wielkości błędu pomiaru, p rzeto jeg o wielkość p o w inna być nieco m niejsza niż 0,5 mm.
Dla dalszego w yw odu przyjm ijmy, ze względu na bardzo mały elem ent pow ierzchni ziemi, o którym będzie mowa, że poziomy geo d e zy jn e są kolami.
W tym przypadku (rys. 107), tw orząc poziom geom etryczny w punkcie A, otrzymamy w punkcie B różnicę między poziomami geom etrycznym i g e o d e zyjnym ze zw iązku:
,-2= = (/- _ A ^ ) 2 + d 2,
lnb O = — 2 r A h + A h 2 + ¿ 2, a w reszcie z za niedbaniem A A2 :
A A = f - . d 2 (3)
Dla A h = 0,5 mm je s t d — 80 m, przyjm ujem y zatem jako największe d : dm = 75 m.
W praktyce stosujem y zazwyczaj d nieco niniejsze, mianowicie 50 m (co ułatw ia nam w wysokim stopniu położenie znaków hektom etrycznych wzdłuż gościńców i linij kolejowych).
Poprzestając na podanych uwagach o obiorze odległości d, zastrzegamy sobie dokładniejsze omówienie tej spraw y przy analizie błędów niwelacji (p. § 11 a).
Rodzaje zagadnień z dziedziny niwelacji, z jakim i inżynier spotyka się w praktyce, są: ciąg niwelacyjny, profil podłużny, profile poprzeczne, niwe
lacja pow ierzchniow a oraz sieci niwelacyjne. Zanim przejdziem y do omówienia wymienionych prac niwelacyjnych, należy zapoznać się z instrum entem niwe
lacyjnym.
§ 3. Instrument niwelacyjny
Jak już wspom niano poprzednio, niwelacja w ym aga przyrządu, przy po
mocy k tórego m ożna uzyskać krótki elem ent poziomu geodezyjnego. Zadanie to spełnia instru m en t niwelacyjny, którego zasadniczymi częściami
składo-R y s. 108. R ys. 109a.
w ym i są libela i luneta geodezyjna. P rzyrząd ustawiamy na trójnogu, tzw.
statywie, o głowie krążkowej (rys. 108) lub (w typach starszych) zakończonej czopem (rys. 109).
Przyrządy, przed staw io n e na rys. 108, przytw ierdza się do statywu śrubą c e ntralną (główną) C, w kręcając sworzeń z nią połączony w odpowiedni otw ór u spodu in stru m en tu ; definitywne ustalenie położenia instrum entu na statywie n a s tę p u je (po p rzeprow adzeniu pewnych czynności, o których mowa później) przy pomocy drugiej śruby dostosowanej do gwintu, umieszczonego na ze w nętrz nej stronie sworznia, ściągającej silną sprężynę między nią, a krążkiem przyciskanym <Jo spodu krążka statywu.
śrubą. Specjalne urządzenia posiadają nowsze przyrządy firm Zeissa i Wilda.
Części składowe instrum entu niwelacyjnego są następujące:
a) spodarka, b) limbus,
c) luneta z alhidadą,
d) libela niwelacyjna, i ew entualnie e) libele alhidadow e lub libela pudełkowa.
Z częściami tymi związane są następujące charakterystyczne osie (rys. 109a):
i — oś in strum entu, tj.
oś o brotu alhidady po lim- b u s i e ;
l — osie libel (niwela
cyjnej i alhidadowych lub płaszczyzna głów na libeli p u d e łk o w e j);
c — oś celowa lunety : g — oś geom etryczna lunety (mająca znacze
nie dla niektórych ty pów).
R u c h y poszczegól
nych części instrum entu, w zględnie osi, uskutecz
niamy następującym i ś ru b am i:
2) śru b ą elewacyjną (której b ra k w niektórych typach) E ; 3) śrubą korekcyjną libeli K;
4) śrubkam i siatki lunety S .
Spodarka, stanowiąca najniższą część przyrządu, jest. płytką zazwyczaj trójram ienną, w której ramionach tkwią śruby ustawcze, W ty pach starszych (o statywach czopowych) spodarka j e s t stale złączona z tuleją, nasadzaną na czop statywu, w nowszych zaś je s t ona albo złączona stale z limbusem, albo też stanowi o drę bną część przyrządu (pośredniczącą między statyw em a lim
busem).
Śrubam i ustawezymi U w yw ołujem y zm ianę położenia łimbusu, lunety i libeli niwelacyjnej względem statywu, a tym samym zm ianę położenia wszystkich osi (bez zmiany ich wzajem nego położenia). Ś ruba elewacyjna E
Ł) In stru m en ty o statyw ach krążkow ych p o sia d a ją trzy śr u b y u staw cze (rys. 112a), n ato m ia st w in stru m en tach i statyw ach za k o ń czo n y ch czop em m ogą b yć ty lk o dw ie śr u b y ustaw cze i jed n a lu b dw ie sp r ę ż y n y z a k o ń czo n e czo p k iem (rys. 110 i 111), a to z e w zg lęd u na ło ż y s k o k u liste lim b u su .
i
R ys. 109 b.
1) ustawezymi lub w stawow ymi U 1);
127 łączenia libeli i lunety z pozostałymi częściami przyrządu.
I. Najczęściej spotykany w praktyce, najtańszy i najprostszy j e s t typ I
kie dawniej w yrabiane przyrządy posiadały wspom niane libelki).
II. W typie drugim (rys. l i i ) , dziś praw ie zupełnie nie używanym, libela je s t stale złączona z alhidadą (z wyjątkiem możności nieznacznego prz esu nięcia jak poprzednio), natom iast luneta, spoczywająca swymi pierścieniami w odpowiednich łożyskach, je st do przekładania. W ystępuje tu zatem nowa to bywa w nowszych konstrukcjach, tylko obracać dookoła osi geom etrycznej; osią geom etryczną jest w tym ostatnim p rz ypadku oś walca, w którym luneta je s t ujęta. Typ ten okazał się w p ra k tyce najlepszym, szczególnie po zmianach, jakie w nim zastosow ał Wild.
Zmiany te polegają głów nie na dołączeniu do przyrządu system u pryzm a
tów, w których widzimy oba końce bańki libeli, oraz na zastosow aniu w lu
netach soczewek ogniskujących (fokusujących). Pochylając lunetę z libelą p rzy pomocy śruby elewacyjnej, uzyskujemy przesunięcie względem sie
bie obrazów końców bańki libeli, której oś jest wówczas pozioma, gdy na
puszcza dwa razy mniejszą jej czułość. Zalety lunety o soczewce ognisku
jącej podano w rozdziale I I I ; najważniejsze z nich są: znaczne skrócenie
ogniskowej, a w konsekwencji i lunety (przy zachowaniu tego sam ego po większenia), zwiększona stałość osi celowej, co może mieć wielki wpływ na przebieg niwelacji.
Rys. 112a. R ys. 112b.
§ 4. Łaty niwelacyjne
Do niwelacji używamy łat zazwyczaj trzymetrowych, zaopatrzonych w podział centym etrowy, przy czym pola centym etrow e pom alowane są na przem ian kolo
rem czarnym i białym. Podział ten opisany jest cyframi w o dstępach
decymetro-R ys. 113b.
R ys. 113a. R ys. 113c.
wych. Aby uniknąć b łędów przy oszacowywaniu odczytów na p o lach białych i czarnych, posiadają n iektóre łaty dw a rzędy p rz e s u n ię tych względem siebie pól, jak to uwidoczniono na rys. 113a. Łaty do niwelacji precyzyjnej mają z reguły podział półcentym etrow y, k re sk o wy. Do pionow ego ustaw ienia łat posługujem y się pionem , k o rz y st
niej jest jed n ak zaopatrzyć łatę w libelę pudełkow ą (rys. 113b), której płaszczyzna g łów na pow in
na być p ro sto p ad ła do płaszczyzny łaty zawierającej podział. W tym celu musimy mieć możność re k tyfikacji libeli przy pomocy od- ' pow iednich śrubek. U dołu łata z a opatrzona je s t w stopę (okucie żelazne), co zabezpiecza ją p rzed
uszkodzeniem, a tym samym przed przesunięciem jej punktu zerowego. W celu płaszczyzny, przechodzącej przez oś libeli, a prostopadłej do płaszczyzny luku libeli, tj. do tzw. płaszczyzny głów nej libeli (co przy użyciu wym aga jednak, aby oś in stru m en tu i była pionowa);
2) osie libel alhidadowych (względnie płaszczyzna głów na libeli pudełko
wej) pow inny być p ro sto p ad łe do osi instrum entu i ;
3) oś libeli niwelacyjnej l musi być p rostopadła do osi in strum entu i , szczególnie gdy przyrząd nie posiada śruby elewacyjnej E ; wreszcie dodatkowo
4) nitka poprzeczna (wzgl. nitki poprzeczne) siatki lunety pow inna być p r o usunąć połowę wychylenia środka bańki (z punktu głównego) każdej libeli śrub
kami korekcyjnymi K, a n astęp n ie ustawić oś i pionowo, sprowadzając śrubami U środki baniek do punktów głównych, po czym ostrożnie dokręcam y śrubę
K . W e i g e l. Geodezja. 9
O
i .Tl
'CZi
O O o
W przypadku, gdy statyw instrum entu je s t czopowy, a limbus połączony ze spodarką łożyskiem kulistym, mogą być tylko dwie śruby i jed n a lub dwie sprężyny, które podczas w kręcania lub wykręcania śrub działają również jak śruby. W przypadku dwu śrub i jednej sprężyny zaczynamy od pozycji, uw i
docznionej na rys. 115, po czym po stęp u jem y jak
¿Hü wyżej. (Czarne kółko oznacza sprężynę, zastępującą śrubę). P rzy dwu śrubach i dwu s p rę ży n ac h sp ra wa nie wym aga objaśnień.
Po p rz eprow a dzeniu tych czynności spraw dzam y w a ru n e k 4), badając, czy nitka p o d łu ż n a zgadza się z kierunkiem pionu, lub czy podczas obrotu in s tru mentu około osi i nitka poprzeczna (pozioma) prze-
R ys. 115. chodzi na catej swej rozciągłości przez je d e n i ten
sam punkt.
S praw dz enie w a ru n k u 1). Obieram y na terenie płaskim dwa p u n k ty A i B (rys. 116) w odstępie około 80 m i ustawiam y in s tru m e n t w punkcie S r ó w noodległym od A i B. Czynności dalsze są zależne od tego, czy a) przyrząd posiada śrubę clewacyjną E , b)'czy też jej nie ma.
a) Po ustawieniu na stanowisku S osi instrum entu do pionu, kierujem y lunetę na łatę, um ieszczoną w punkcie A, usuw am y paralaksę, a po sp ro wadzeniu bańki libeli niwelacyjnej do p u n k tu głów nego, odczytujemy na łacie lA ; następnie kierujem y lunetę
w przeciwnym kierunku odczytując, po sprow adzeniu bańki libeli niwelacyjnej do /j punktu głów nego (o ile zeń wyszła), VB na łacie w punkcie B. Jeżeli oś celowa c zaw iera z osią libeli l pew ien kąt A a ,
to jest on w obu położeniach ten sam, za- pj.s ^ g tern odczyty wykonane na obu latach są
z tego powodu b łę d n e o tę samą wielkość d A a. Ostatecznie więc będzie wzniesienie punktu B nad punktem A :
hBA = l'A - l'B , (4)
przy czym wzniesienie to je s t wolne od wpływu błędu nierów noległości osi celowej do osi libeli.
N astępnie ustawiam y się w odległości kilku m etrów od j e d n e g o z pu n k tów, np. A , sprow adzam y oś in strum entu do pionu i przy poziomej osi libeli niwelacyjnej celujemy do łaty w A l), otrzym ując lA . Odczyt ten możemy
*) O ile lu n eta p o sia d a w y cią g ok u larow y, m ożna z b liż y ć s ię tak do la ty , aby ty lk o je s z c z e obraz jej b y ł w yraźny. O ile n a to m ia st m am y do czy n ie n ia z lu n etą sy stem u W ild a (z so c z e w k ą ogn isk u jącą), n ie n a leży u staw iać in stru m en tu b liż e j, n iż o k o ło 5 m, g d y ż celo w a je st tam krzyw ą 4 rzęd u (p. r o zd zia ł III).
uważać za bezbłędny, ze względu na bliskość laty od przyrządu i bardzo mały kąt A a..
Mając wzniesienie h A[ na podstaw ie związku (4) oraz bezbłędny odczyt lA , otrzymujemy b ez błę dny odczyt łaty / i :
Ib — l,i — h A . (5)
Jeżeli celowa przy poziomej osi libeli dostarcza nam takiego w łaśnie od
czytu, je st to dowodem, że oś libeli l i celowa c są do siebie równoległe.
W przeciwnym razie, należy śrubą elewacyjną E nastawić lunetę na obli
czony odczyt ln, a środek bańki, który przy tej czynności opuścił punkt główny, sprowadzić doń z pow rotem śrubką korekcyjną K. Dla kontroli należy jeszcze raz pow tórzyć drugą część rektyfikacji.
b) Jeżeli in s tru m e n t nie posiada śruby elewacyjnej E, należy go tak usta
wić, aby jedna ze śrub ustawczych U znalazła się w kierunku prostej A Ii. Po przybliżonym ustaw ieniu osi in stru m en tu do pionu libelami alhidadowymi, należy ją dokładniej ustawić do pionu przy pomocy libeli niwelacyjnej.
Szczególnie zależeć nam musi na zachow aniu pionu w płaszczyźnie /I B.
W prow adzam y ted y lunetę do kierunku A B , sprow adzam y środek bańki libeli niwelacyjnej dokładnie do punktu głów nego za pomocą śruby ustawczej zn a j
dującej się na linii /I B, następnie obracam y lunetę o 180° i połowę ew en
tualnie pow stałego wychylenia bańki usuwam y śrubką korekcyjną libeli K, po czym sprowadzam y oś in strum entu do pionu w spom nianą śrubą ustawczą, przesuw ając środek bańki do punktu głów nego libeli niwelacyjnej.
W dalszym ciągu postępujem y jak w przypadku a), z tą tylko różnicą, że nastaw ienie na obliczony odczyt ln następuje przez odpowiednie przesunię,- cie krzyża nitkowego śrubkami S .
R e k t y f i k a c j a t y p u d r u g i e g o .
Rektyfikacja tego typu odbywa się z j e d n e g o stanowdska i jest bardzo prosta, o ile jeszcze dw a dodatkowe warunki są spełnione; mianowicie a) o ile pierścienie, w których spo
czywa luneta, są rów ne i b) oś celowa lunety c je st iden
tyczna lub conajmniej rów noległa do osi geom etrycz
nej lunety g.
a) W a ru n e k ten spraw dza się przy pomocy libeli nasadkowej.
Przypuśćm y, że śre d nica d , , większa od d t ,
zajm uje położenie ja k na rys. 117 i że z dwóch położeń libeli otrzymaliśmy odczyty sl i s2, odnoszące się do środka bańki. Po przełożeniu lunety w ło
żyskach, średnica d2 zajęła miejsce d2 , a dx miejsce d4 , pow odując w dwu p o łożeniach libeli odczyty s3 i s4 .
Jeżeli kąt w je s t (jak zazwyczaj) podany w sekundach kątowych, w ów czas:
W przypadku gdy p u n k t zerowy podziału znajduje się na początku luku libeli wzór (8) zmienia się n a :
Z wielkości A d można osądzić, czy in stru m e n t może być użyty w praktyce i do jak dokładnych pom iarów.
b) W a ru n e k identyczności osi celowej z osią geom etryczną je s t możliwy tylko w przypadku, gdy obiektyw j e s t scentrow any, tj. gdy jego oś optyczna jest identyczna z osią geom etryczną lunety. P oniew aż nie wiemy, czy obiek
tyw jest dostatecznie dokładnie scentrow any, przeto przeprow adzam y re k ty fikację tak, jakby chodziło tylko o uzyskanie równoległości w spom nianych osi.
Obieramy zatem dość daleki p u n k t (odległy kilka km), nastaw iam y nań lu
netę, a obracając ją w pierścieniach obserw ujem y, czy śro d e k krzyża nitkow ego nie schodzi z celu. Po obrocie lunety w pierścieniach o 180°, usuwam y po łowę odchyłki śrubkam i siatki, po czym przeprow adzam y to samo po stęp o w anie wr kierunku poprzecznym. Obracając lun etę w t pierścieniach, za k re
ślamy osią celowrą pow ierzchnię stożka, którego w ierzchołek leży w odle
głości kilku km, któ ry zatem praktycznie można u\yażać za w?alec. Jeżeli obiektywy jest scentrow any, oś celowra będzie identyczna z osią geom etryczną, o czym można się przekonać, obierając pun k t w innej odległości i pow tarzając p o przednie czynności. Jeżeli się je d n a k okaże, że istnieje tylko rówmoległość wspom nianych osi, m ożna w praw dzie podczas niwelacji lunetę przekładać w łożyskach, je d n a k bez obracania jej dokoła osi geom etrycznej.
W łaściw a rektyfikacja je s t bardzo prosta i przeprow adzam y ją tylko z je d nego stanowiska.
(
6)
gdzie co jest wartością kątową użytej libeli nasadkowej.
Ponieważ
co , a zarazem ■( = 2A d
przy czym A d — d,, — d x, zaś l je s t rozstaw em pierścieni, przeto 4 (?)
d _ si + 's4 — (S1 + h )
4 l — .
P"
(8)
(8a)
Ustawiamy oś in s trum entu pionowo i przy poziomej osi libeli niwela
cyjnej celujemy na łatę, ustaw ioną w odległości 50 do 60 m. (Podczas gdy przy rektyfikacji typu 1 łaty muszą stać bezw arunkow o pionowo, można re k tyfikując typy inne, a więc i typ II, oprzeć łatę o inur itp., uważając tylko, by podczas rektyfikacji nie zmieniła swego położenia). Po odczycie na lacie ox, przekładam y lunetę w łożyskach (bez obracania około osi geometrycznej), obracam y alhidadę o 180°, sprow adzam y środek bańki (o ile się przesunął) do punktu głów nego i dokonujem y odczytu d rugiego o2 . Jeżeli instru m en t po siada śrubę elewacyjną E , nastawiam y przy jej pomocy celową c na średnią z odczytów, a oś libeli doprow adzam y do poziomu jej śrubką, korekcyjną K . N iezgodność odczytu o, po obrocie alhidady z odczytem początkowym oj jest tylko dowodem, że albo warunki a) i b) nic są spełnione dostatecznie dokład
nie lub, że oś in strum entu nie je s t pionowa. Należy zatem skontrolować w a
runki a) i b); gdy warunki te są spełnione, a oś i dokładnie pionowa, po
w inniśm y otrzymać przed i po obrocie alhidady odczyty jednakowe.
R e k t y f i k a c j a t y p u t r z e c i e g o .
P odobnie ja k przy rektyfikacji typu II, muszą być spełnione przede w szyst
kim w a ru n k i a) i b) (tj. równość pierścieni lunety i identyczność, względnie równoległość osi celowej i geometrycznej). Poza tym marny możność usunię
cia tzw. skr zyżo w a n ia osi, tj. możemy sprowadzić oś geom etryczną, a tym samym i oś celową, do płaszczyzny łuku libeli. P rzeprow adzam y to w n a s tę p u jący sposób. Po sprow adzeniu do poziomu osi libeli, nałożonej na p ier
ścienie lunety, wychylamy bardzo nieznacznie libelę wraz z lunetą około osi geom etrycznej w jed n ą i d ru g ą s tro n ę ; gdy bańka pozostanie w miejscu je st to dowodem, że nie ma skrzyżowania osi, w przeciwnym razie należy bocz
nymi śrubkami przesuw ać libelę w jej m etalowej oprawie, aż przy obrocie bańka pozostanie na miejscu.
W łaściw a rektyfikacja może być p rzeprow adzona naw et bez łaty, gdy po- w yżśze w a ru n k i są spełnione. W ystarczy bowiem przy osi pionowej in stru m entu nałożyć na pierścienie lunety libelę niwelacyjną, sprowadzić środek jej bańki do punktu głów nego, a następnie, po jej przerzuceniu, usunąć po
łow ę wychyłki śrubą elewacyjną, a resztę śrubą korekcyjną libeli. Dla kon
troli, czy oś in s trum entu je s t pionowa, można po ustawieniu lunety z libelą nad je d n ą ze śrub ustawezych obrócić alhidadę o 180°, a powstałą odchyłkę w połowie usunąć śrubą elewacyjną, a drugą połowę wspom nianą śrubą ustawczą. Zazwyczaj nie poprzestajem y na tym lecz celujemy do ustawionej łaty, postęp u jąc ja k przy rektyfikacji typu drugiego.
R e k t y f i k a c j a t y p u c z w a r t e g o .
L uneta typu IV je s t stale złączona z libelą rew ersyjną. Jak wiadomo, łibela re w ersyjną posiada dwa wyszlifowane luki przekroju głównego po
w ierzchni obrotow ej. Aby libela była przydatna do pomiarów, powinny nietylko oba łuki (górny i dolny) znajdow ać się w jednej płaszczyźnie, lecz ponadto osie, odpow iadające obu lukom, muszą być równoległe. Nie dotrzy
manie ścisłe warunku drugiego czyni libelę rew ersyjną bezużyteczną do po
w arunki a) i b).
W łaściwą rektyfikację przeprow adzam y z je d n e g o stanowiska, celując (po sprowadzeniu osi in strum entu do pionu) przy poziomej osi libeli, znajdującej się np. po stronie lewej lunety, na łatę i otrzym ując odczyt Oj_: n astępnie obracam y lunetę w łożyskach (libela przechodzi na stro n ę prawą) i celujemy przy poziomej osi libeli ponownie na łatę, otrzym ując o ,. Nastawiamy teraz lunetę na średnią z obu odczytów, a b ańkę libeli s p row a dzam y do punktu głów nego śrubką korekcyjną K . Po ukończonej rektyfikacji powinniśmy — o ile w stępne w arunki są d ostatecznie spełnione — obracając lunetę w p ie r
ścieniach z pierw szego położenia do drugiego, otrzymać ten sam odczyt na łacie, zaś środek bańki powinien w obu przypadkach zn a jd o w ać się w pu n k tach głównych libeli. Natomiast jeżeli po obrocie lunety w pierścieniach od
czyt na lacie j e s t ró ż
ny, jest to dowodem, że oś celowa nie jest identyczna z osią g e o metryczną, zaś jeżeli
ny, jest to dowodem, że oś celowa nie jest identyczna z osią g e o metryczną, zaś jeżeli