na przełomie XIX i XX wieku
11. Nie znaleziono przykładów ilustrujących stwardnienie l przed i:
lis, lipa, jak też przykładów poświadczających asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich p’, b’, f’, v’ m’, które na tym terenie zostały zapisane w drugiej połowie XIX w. w ankietach Georga Wenkera (Rembi-szewska 2011: 217−220).
12. Spółgłoski postpalatalne k’, g’, x’ zapisywane są we wszystkich tekstach tak samo jak w języku ogólnopolskim: W kieseń schowała – opa-trowała (Kajka 1954: 126), Pan puścił ogień z nieba, / Tu powiedzieć trzeba (Luśtych 58).
Wnioski
W artykule przedstawiono tylko te cechy fonetyczne gwary mazurskiej, które przeniknęły z języka używanego przez pisarzy ludowych do wierszy drukowanych w kalendarzach. Utwory wierszowane pisane przez twórców ludowych były poprawiane przez wydawców i redaktorów, którzy starali się usunąć z nich najbardziej wyraziste fonetycznie cechy gwarowe. Język używany przez wiejskich rymotwórców zapewne znacznie odbiegał od języka wierszy drukowanych w kancjonałach i był bliższy gwarze używanej przez osadników z Mazowsza, którzy osiedlili się na Mazurach w XV−XVII w.
Na charakter języka polskiego używanego przez Mazurów miała wpływ histo-ria, specyfika geograficzna, etnograficzna i socjologiczna tego terenu. Mowa Mazurów, żyjących w państwie pruskim, rozwijała się samodzielnie, zacho-wując cechy gramatyczne, wyrazy i wyrażenia, które na terenach językowych etnicznie polskich wyszły wcześniej z użycia. Na podstawie tekstów druko-wanych w kalendarzach i prasie regionalnej można dostrzec, że w XIX w.
na bazie dialektu mazurskiego i polskich pisanych tekstów religijnych zaczął się kształtować ponaddialektalny język regionalny używany przez wydawców. Duży wpływ na jego rozwój mieli także nauczyciele, kaznodzieje i duchowni.
Wykaz skrótów Teksty
Domasz – Jan Domasz: O Czarostwie. [W:] Pieśni duchowne…, s. 69−73; Jak rzeźnik od baby oszukać się dał. [W:] Pieśni duchowne…, s. 78−79; O wdowach gospodarskich. [W:] Pieśni duchowne…, s. 82−83; O teraźniejszych modach.
[W:] Pieśni duchowne…, s. 85−88; O jaździe na welocypedach. [W:] Pieśni duchowne…, s. 89−90.
Gerss – Marcin Gerss: Na gody. [W:] Pieśni duchowne…, s. 17; Pieśń na zakończenie roku. [W:] Pieśni duchowne…, s. 20−21; Na dzień urodzenia matki. [W:] Pieśni duchowne…, s. 30−31; Pieśń na Najjaśniejszego cesarza niemieckiego i króla pruskiego Wilhelma Pierwszego, który osiemdziesiąty rok wieku dokończył swojego dnia 22 marca 1877. [W:] Pieśni duchowne…, s. 36−38; O lekarzu zębów w Mieruniszkach. [W:] Pieśni duchowne…, s. 61−64.
Gollub – Friedrich Gollub: Bogu na cześć. [W:] Pieśni duchowne…, s. 15−16; Pieśń na Gody lib na Boże Narodzenie. [W:] Pieśni duchowne…, s. 18−19.
J.P. − J.P. oraz J.P. Poeta Mazurski: Dutkowienie śpiegów chwytają w: Pieśni duchowne…, s. 74−77.
Jallik – Adolf Jallik: Żołnierz z wojny. [W:] Pieśni duchowne…, s. 48−49.
Jenczo – Jan Jenczio: O siedmiu słowach Chrystusowych. [W:] Pieśni duchowne…, s. 26−27.
Kajka 1954 – Michał Kajka: Wybór wierszy. Wybór i posłowie Igor Sikirycki. Przedmowa Władysław Gębik. Warszawa 1954, s. 134.
Kozłowski – [brak imienia] Kozłowski: Boże, cóż na nas przepuszczasz! czyli biada Mazurom.
[W:] Pieśni duchowne…, s. 41−44.
Kraszewski – Jan Kraszewski: O miłości Bożej. [W:] Pieśni duchowne…, s. 32−33.
Luśtych – Jan Luśtych: Do Boga. [W:] Pieśni duchowne…, s. 34; Kronprinc Wilhelm, następca korony Rzeszy Niemieckiej. [W:] Pieśni duchowne…, s. 40; Kraj mazurski. [W:] Pieśni duchowne…, s. 50−51; Kościół Cichowski. [W:] Pieśni duchowne…, s. 53; Góra Aleksandrowa. [W:] Pieśni duchowne…, s. 54−55;
Kuchnia. [W:] Pieśni duchowne…, s. 56; Poemat o zdarzeniu w Więzewie w Niebowstąpienie dnia 30 czerwca 1886 roku. [W:] Pieśni duchowne…, s. 56;
Śmierć nagła gospodarza Kurwożeja z Główki pod Gołdapią roku 1868.
[W:] Pieśni duchowne…, s. 59−60; O pewnym kowalu, który do owdowiałej księdzowej po rajbie przyszedł. [W:] Pieśni duchowne…, s. 80; Słowa względem Kolby z Mazurów. [W:] Pieśni duchowne…, s. 91; O śmierci Alberta Rudolfa Aleksandra Gerssa plebana w Świętajnie d. 12 sierpnia 1873 syna wydawcy kalendarza tego. [W:] Pieśni duchowne…, s. 92; Istej pannie w Płocicznie co zgadnęła zagadkę diamentową. [W:] Pieśni duchowne…, s. 94.
Marczówka – Jan Marczówka: Do Boga. [W:] Pieśni duchowne..., s. 14.
Michalzik – Fric Michalzik: Poręka (Die Bürgschaft). [W:] Pieśni duchowne…, s. 97−101.
Piassek – A. Piassek: Na Nowy Rok. [W:] Pieśni duchowne…, s. 22−23; Pieśń duchowna miłującego kościół Boży. [W:] Pieśni duchowne…, s. 28−29.
Sembrzycki – Karol Sembrzycki: O pasterzu, co nad zającem dumał. [W:] Pieśni duchowne…, s. 95−96.
Schemionek – Rudolf Schemionek: Czary – mary! [W:] Pieśni duchowne…, s. 65−68.
Stullich – Tobiasz Stullich: Na Nowy Rok. [W:] Pieśni duchowne…, s. 24−25; O śmierci Najjaśniejszego cesarza i króla Wilhelma I dnia 9 marca 1888 roku. [W:] Pieśni duchowne…, s. 39; Jesień. [W:] Pieśni duchowne…, s. 52–53; Poemat na dzień urodzin dnia 23 października 1889 roku sędziwego i sławnego Redaktora
„Gazety Leckiej” i wydawcy „Kalendarza Leckiego” pana Marcina Gerssa w Lecu, który dnia tego, roku 1889, 81 lat wieku swego dokończył. [W:] Pieśni duchowne…, s. 102−103.
Zacharias – Adam Zacharias: Trębacz pod Vionville (z francuskiej wojny). [W:] Pieśni duchowne…, s. 46–47.
Zygmunt – Zygmunt [brak nazwiska]: Pamiętnik na dzień 3 lipca 1866. [W:] Pieśni duchowne…, s. 45.
Słowniki
Boryś SE. – Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2006.
SGPKar. − Jan Karłowicz: Słownik gwar polskich. T. II: F−K. Kraków 1901. T. III: L do O. Kraków 2003. T. V. Do druku przygotował Jan Łoś. Kraków 1907.
SJP.Dor. − Słownik języka polskiego. T. II D−G. Redaktor naczelny Witold Doroszewski.
Zastępca redaktora naczelnego Stanisław Skorupka. Warszawa 1965.
SWil. – Słownik języka polskiego. Wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda.
Cz. I: A–O. Cz. II: P–Z. Wilno 1861.
Literatura
Biolik 2007 – Maria Biolik: Bóg i człowiek w mazurskich pieśniach ludowych. [W:] Opuscula Linguistica Georgio Treder dedicata. Pod red. Edwarda Brezy, Zenona i Anety Liców.
Gdańsk, s. 283−290.
Biolik 2008 – Maria Biolik: Świat wartości Mazurów w utworach poetów ludowych z tere-nu Mazur. [W:] Język. Społeczeństwo. Wartości. Prace Komisji Językowej Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. T. XIII. Pod red. Elżbiety Laskowskiej, Iwony Benenowskiej i Małgorzaty Jaracz. Bydgoszcz, s. 31−39.
Biolik 2010 – Maria Biolik: Czy łopur ‘wilk’ na Mazurach jest zapożyczeniem staropruskim?
„Język Polski”. Kraków, s. 369−376.
Biolik 2013 – Maria Biolik: Apelatywne nazwy osób w wierszach mazurskich poetów ludowych z drugiej połowy XIX wieku „Prace Językoznawcze”. Olsztyn, z. 2, s. 5−19.
Biolik 2014 − Maria Biolik: Czasowniki w wierszach pisanych przez Mazurów w drugiej połowie XIX wieku (na przykładzie wierszy ludowego poety Jana Luśtycha ze wsi Zawady Małe pod Oleckiem). [W:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. T. XVIII: Językowa przeszłość i współczesność Mazowsza i Podlasia. Pod red. Henryki Sędziak i Doroty Czyż. Łomża.
Towarzystwo Kultury Języka Zarząd Główny w Warszawie, s. 9–19.
Biolik 2015 − Maria Biolik: Wybrane regionalizmy leksykalne używane na Mazurach na prze-łomie XIX i XX wieku. [W:] Polszczyzna regionalna VIII. Pod red. Doroty Czyż. Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe im. Adama Chętnika, Zespół Kolegiów Nauczycielskich w Ostrołęce.
Ostrołęka, s. 23−30.
Dejna 1973 – Karol Dejna: Dialekty polskie. Wrocław–Warszawa−Kraków–Gdańsk.
Gębik 1960 − Władysław Gębik: Michał Kajka, symbol walki o polskość Mazur i Warmii. Prace i materiały etnograficzne. T. XIX. Pod red. Józefa Gajka, Władysława Gębika, Franciszka Klonowskiego. Olsztyn.
Jasiński 1990 − Janusz Jasiński: Michał Kajka 1856−1940. Suwałki.
Kajka 1954 − Michał Kajka: Wybór wierszy. Wybór i posłowie Igor Sikirycki. Przedmowa Władusław Gębik. Warszawa, s. 134.
Kajka 2008 − Michał Kajka: Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne. Opracowanie filologiczne i wstęp Zbigniew Chojnowski. Olsztyn, s. 7.
Klechówna 1960 − Henryka Klechówna: Gwara mazurska w utworach Michała Kajki. Prace i materiały etnograficzne. T. XIX. Pod red. Józefa Gajka, Władysława Gębika, Franciszka Klonowskiego. Olsztyn, s. 89−138.
Klemensiewicz, Lehr-Spławiński, Urbańczyk 1965 − Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr- -Spławiński, Stanisław Urbańczyk: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa.
Kreja 1962 – Bogusław Kreja: Oboczne formy zaimkowe typu jego / go i jeji / ji w języku polskim. Poznań.
Nitsch 1954 – Kazimierz Nitsch: Dialekty polskie Prus Wschodnich. [W:] tegoż: Wybór pism polonistycznych. T. III: Pisma Pomorzoznawcze. T. II. Wrocław–Kraków.
Nitsch 1994 − Kazimierz Nitsch: Świat mowy polskiej. Wybór i oprac. Stanisław Urbańczyk.
Warszawa.
Oracki 1983 − Tadeusz Oracki: Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do roku 1945). Warszawa, s. 108−110 i 129−130.
Pieśni duchowne − Pieśni duchowne i poemata światowe. Antologia mazurska. Wypisał, oprac.
i wstępem opatrzył Zbigniew Chojnowski. Gołdap 2004.
Rembiszewska 2011 – Dorota Krystyna Rembiszewska: Spółgłoski wargowe miękkie we wschod-niej części Mazur w ankietach Georga Wenkera. LingVaria, R. VI, nr 1(11), s. 215−225.
Szulowska 2009 − Wanda Szulowska: Gwary Warmii i Mazur w ujęciu Profesora Kazimierza Nitscha. Prace Językoznawcze UWM. Olsztyn. T. XI, s. 237−245.
Streszczenie
W artykule przedstawiono cechy fonetyczne gwary mazurskiej zachowane w wierszach pisarzy ludowych. Materiał badawczy ograniczono do wydanej przez Zbigniewa Chojnow-skiego Antologii mazurskiej… i zbioru wierszy Michała Kajki wydanych w 1954 r. Utwory wierszowane pisane przez twórców ludowych były poprawiane przez wydawców i redakto-rów zgodnie z przyjętymi wzorcami, ale ślady najbardziej wyrazistych fonetycznych cech gwarowych zostały w nich zachowane.
Summary
The article presents the phonetic features of Mazurian dialect preserved in the poems of folk writers. The research material was limited to Zbigniew Chojnowski’s Mazury Anthology… and the collection of poems by Michał Kajka published in 1954. The poems written by folk artists were corrected by publishers and editors in accordance with accepted patterns but traces of the most expressive phonetic hallmarks, have been preserved in them.
Zygmunt Borowski*
Lidzbark Welski