Zgodnie z R M.E.N1 dzieci i młodzież w wieku od 3 do 25 lat z głęboką niepełnosprawnością umysłową zostały objęte obowiązkiem szkolnym od 1997 r. realizowanym podczas zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, które mogą być organizowane w:
- publicznych przedszkolach, w tym specjalnych, - publicznych szkołach, w tym specjalnych,
- publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, - zakładach opieki zdrowotnej,
- domach pomocy społecznej i środowiskowych domach samopomocy, - ośrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych,
- domach rodzinnych..
Wyżej wymienione instytucje mają za zadanie zapewnić odpowiednie warunki niezbędne do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, w tym również dodatkowej opieki, sprawowanej przez osobę, która udziela pomocy nauczycielowi. Opiekę podczas zajęć odbywających się na terenie domu rodzinnego osoby głęboko upośledzonej, zapewniają rodzice (opiekunowie prawni). Zgodnie z art.71 b § 1 i 2 Ustawy o systemie oświaty, zakład opieki zdrowotnej, w tym zakład opiekuńczo-leczniczy i zakład lecznictwa uzdrowiskowego, a także jednostka pomocy społecznej, w których zorganizowana jest szkoła specjalna, zapewniają korzystanie z pomieszczeń dla prowadzenia zajęć edukacyjnych. Warunki korzystania z pomieszczeń oraz ponoszenia kosztów ich utrzymania powinna określać umowa zawarta pomiędzy zakładem a organem prowadzącym szkołę.
Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze mogą przybrać formę zajęć grupowych lub indywidualnych dla osób przebywających w domu.
1Rozp. MEN z dnia 30.01.1994 w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. Dz.U. z dnia 18.02.1997
O drogach edukacyjnych osób z głębokim upośledzeniem umysłowym i obawach rodziców, pisze B.Krośniak – Kiszka wskazując generalnie 2 możliwości2:
1. pierwsze lata nauczania indywidualnego (uważane przez przebadanych rodziców jako najbardziej optymalne, przynajmniej na początku edukacji), później umieszczenie dziecka w placówkach rehabilitacyjno-edukacyjno-wychowawczych (głównym powodem takiego postępowania jest chęć przedłużenia edukacji do 25 roku życia wypływająca z obawy, iż gmina po skończeniu 18 lat odmówi dalszej edukacji),
2. grupowe zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze w ośrodku rehabilitacyjno-edukacyno-wychowawczym do 25 roku życia.
Z przedstawionych informacji przez K.Krośniak wynika, że rodzice chętniej korzystają z edukacji swoich głęboko upośledzonych dzieci na terenie placówek pozarządowych.
Kwalifikacja odbywa się na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, które wydawane jest na wniosek rodziców, opiekuna prawnego3 lub instytucji pobytu stałego dziecka (dom pomocy społecznej, zakłady opieki zdrowotnej).
Wymiar zajęć wynosi 4 godziny dziennie na zajęcia zespołowe, gdzie liczba uczestników wynosi od 2 do 4 osób, oraz 2 godziny dziennie na zajęcia indywidualne. Zależy od również od możliwości psychofizycznych oraz specyficznych potrzeb uczestników zajęć rewalidacyjno-wychowawczych.
Zgodnie z rozp. MEN z 18.02.1997, zajęcia obejmują przede wszystkim:
- naukę nawiązywania kontaktów,
- kształtowanie sposobów komunikowania się z otoczeniem,
2 Krośniak-Kiszka B.: Drogi edukacyjne uczniów z głębszym i głębokim deficytem intelektualnym – między teorią a praktyką. W: Między wsparciem doraźnym a wspieraniem racjonalnym czyli o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób niepełnosprawnych. Red. Z.Gajdzica. Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, Kraków 2008, t.6, s.42.
3 Rozp.MEN z 12.02.2001 w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego.
- usprawnianie ruchowe i psychoruchowe dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej,
- wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia,
- rozwijanie zainteresowań otoczeniem i jego wielozmysłowe poznanie, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk oraz kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu,
- kształtowanie umiejętności współżycia w grupie,
- naukę celowego działania oraz udziału w ekspresyjnej działalności.
Wszystkie wyżej wymienione dziedziny oddziaływania pedagoga, powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości psychofizycznych oraz potrzeb osoby głęboko upośledzonej. Uwzględniając te informacje oraz wskazania zawarte w orzeczeniu kwalifikacyjnym nauczyciel zobowiązany jest do stworzenia wspólnie z psychologiem, indywidualnego programu zajęć dla każdego uczestnika4.
Pozostała obowiązująca dokumentacja zajęć obejmuje orzeczenie kwalifikujące, dziennik zajęć rewalidacyjno-wychowawczych i zeszyt obserwacji.
Orzeczenie5 kwalifikujące daną osobę do uczestnictwa w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych powinno zawierać informację o formie omawianych zajęć: indywidualnej lub zespołowej. Wydawane jest na okres 5 lat. Powinno zawierać opis możliwości rozwojowych dziecka oraz wskazania dotyczące tych elementów zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, na które należy położyć większy nacisk w pracy z osobą upośledzoną w stopniu głębokim. Ważne są również informacje o zalecanych metodach i sposobach realizacji zajęć.
4 Przykład takiego indywidualnego planu: Komosa B.: Praca z uczniem upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim „Niepełnosprawność i Rehabilitacja” 2005, nr 4, s.103-111;
5Rozp.MEN z 12.02.2001 w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego
Wszystkie warunki które są zawarte w orzeczeniu zapewnia jednostka samorządu terytorialnego właściwa ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, do której zadań własnych należy prowadzenie określonej placówki6. Zgodnie z omawianym wyżej rozporządzeniem MEN do zeszytu obserwacji wpisuje się wiadomości dotyczące:
- zmian w zakresie dużej motoryki a w szczególności postawy, lokomocji, koordynacji ruchów,
- zmian w zakresie małej motoryki z uwzględnieniem koordynacji ruchów rąk, koordynacji wzrokowo-ruchowej, manipulacji
- aktywności własnej, niekierowanej
- koncentracji uwagi i czasu jej trwania; ważne żeby obserwować podczas aktywności spontanicznej, w zabawie, w sytuacji zadaniowej,
- współdziałania w różnych sytuacjach z uwzględnieniem czasu wzajemnych interakcji,
- opanowywania nowych umiejętności z zaznaczeniem tempa, trwałości i stopnia trudności,
- dominującego nastroju i emocji, - gotowości do kontaktów,
- umiejętności w zakresie samoobsługi, - udziału w czynnościach porządkowych,
- zachowań trudnych; powinny zawierać dokładny opis tych zachowań oraz sytuacji, w których występują, reakcje nauczyciela i obserwowane zmiany w zachowaniu.
Za prawidłową realizację zajęć oraz ich dokumentację odpowiedzialny jest dyrektor szkoły, która organizuje zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze.
6Ustawa o systemie oświaty z 20.12.2002, rozdz. 5 Organizacja kształcenia, wychowania i opieki w szkołach i placówkach publicznych, art.71b § 5a.