Królestwie Polskim (podległym Rosji), zarówno z powodu represji, jak i wskutek licznej emigracji polskiej elity umysłowej na Zachód. Elsner, który nie mógł pogo-dzić się z takim stanem rzeczy, poświęcił się muzyce kościelnej
100oraz prowadził w dalszym ciągu działalność pedagogiczną. W kwietniu 1834 r. ukazała się dru-kiem jego Szkoła śpiewu
101, czyli pierwszy tego typu w języku polskim podręcznik do nauki śpiewania
102. W książce swojej Elsner wprowadzał włoską metodę messa di voce, która polegała na cieniowaniu dynamiki dźwięku w miarę jego trwania od piano do forte oraz na ponownym jego ściszaniu. Umieścił w niej wiele ćwiczeń na samogłoskach, na nazwach solmizacyjnych dźwięków. Dodał tam również ćwiczenia z zakresu poprawnej dykcji. Elsner cieszył się coraz większym poważa-niem w polskim świecie muzycznym. „Kurier Warszawski” pisał o nim, jako o słynnym mistrzu muzyki i znakomitym kompozytorze, w którego nowych dzie-łach
„wielkość i genialność i nowe świetne pomysły o pierwszeństwo walczą”103.
98 A. Nowak-Romanowicz, Józef Elsner. Monografia, op. cit., s. 185.
99 Requiem napisane ku czci cara Aleksandra I. Vide: J. Elsner, Erwerb der Partitur eines Requiems für Zar Alexander I. von Jozef Elsner, 19.02.1827-23.02.1827, 2 fol. Österreichische Nationalbi-bliothek, Signatur: 10 [Kartonnummer]. [Przypis dodany przez redaktora – M. M. Tytko].
100 Charakterystykę muzyki kościelnej tu pominięto. Na temat muzycznej twórczości religijnej J. Elsnera napisano poniżej.
101 J. Elsner, Szkoła śpiewu, nakł. Gustaw Sennewald, Warszawa [b.r.w. (1834)], k. 2, ss. 74. Ponadto wydał on inne podręczniki do nauki śpiewu. Vide: J. Elsner, Początki muzyki a szczególniey śpiewania.
Nr 3. A. Śpiewanie ze słowami dla klasy drugiej szkoły elementarney muzyki, sztychował A. Płachecki, [b.w.], Warszawa [b.r.w. (1830-1839)], ss. 40. [Przypis dodany przez redaktora- M. M. Tytko.]
102 Podręcznik Józefa Elsnera pt. Szkoła śpiewu został przedstawiony podczas Ogólnopolskiej Konfe-rencji Naukowej w Instytucie Muzyki Uniwersytetu Zielonogórskiego 18-20 marca 2014 r. w Zielonej Górze pt. Współczesne i historyczne metody kształcenia głosu przez autora niniejszego artykułu; Piotr Baron, Szkoła głosu według Józefa Elsnera, referat wygłoszony tamże 19 marca 2014 r. [przypis uzupełniony przez redaktora – M. M. Tytko].
103 Cf.: „Kurjer Warszawski”, r. 22: 1842, nr 311, 23 listopada 1842 r.
O Elsnerze napisano także „Neue Zeitschrift für Musik“. Twórczość Elsne-ra w dalszym ciągu zmierzała w kierunku dzieł religijnych.
14 lutego 1845 r. Elsner doznał ataku apoplektycznego, wskutek którego prawa ręka i prawa noga pozostały trwale sparaliżowane. Pomimo niedowładu tenże twórca nie zrezygnował z pracy kompozytorskiej, nauczył się pisać lewą ręką. Dowodzi tego kantata na chór i orkiestrę napisana na imieniny Mikołaja Wio-rogórskiego i wykonana dnia 6 grudnia 1845 r. oraz Msza Łacińska op. 88
104. Ostatnim dziełem Józefa Elsnera stało się Veni Creator
105, które wykonano dnia
104 J. Elsner napisał trzydzieści mszy, które należy wymienić dla porządku w zestawieniu chronolo-gicznym: 1) Msza B-dur, op. 3 na czterogłosowy chór i orkiestrę (1799); 2) Msza d-moll, op. 5 na czterogłosowy chór i orkiestrę (ok. 1806); 3) Msza świętojańska F-dur, op. 9 na cztery głosy solowe, czterogłosowy chór, orkiestrę i organy (ok. 1815); 4) Msza G-dur, op. 13 na trzygłosowy chór męski i organy (ok. 1820); 5) Msza ludowa G-dur, op. 15 na dwa soprany i organy (1820); 6) Msza C-dur, op. 26 na cztery głosy solowe, czterogłosowy chór i orkiestrę (1820); 7) Msza F-dur, op. 20 na cztero-głosowy chór (ok. 1823); 8) Msza C-dur, op. 22 na czterocztero-głosowy chór męski, 4 rogi, puzon i kotły (ok. 1823); 9) Msza a-moll, op. 24 na czterogłosowy chór (ok. 1823); 10) Msza d-moll, op. 16 na czterogłosowy chór (1823); 11) Missa in B, op. 18 na trzygłosowy chór męski (1823); 12) Msza G-dur, op. 34 na czterogłosowy chór i orkiestrę (ok. 1825); 13) Msza F-G-dur, op. 35 na czterogłosowy chór i organy (ok. 1825); 14) Msza F-dur, op. 41 na czterogłosowy chór, orkiestrę i organy (ok. 1826); 15) Msza solenna B-dur, op. 47 na cztery głosy solowe, czterogłosowy chór i orkiestrę (ok. 1829); 16) Msza solenna C-dur (Koronacyjna), op. 51 na cztery głosy solowe, czterogłosowy chór i orkiestrę (ok.
1829); 17) Msza B-dur, op. 44 na dwa soprany, dwa tenory, bas i organy (1829); 18) Missa festiva C-dur, op. 52 na czterogłosowy chór, orkiestrę i organy (ok. 1832); 19) Msza e-moll - E-C-dur, op. 62 na cztery głosy solowe, czterogłosowy chór i orkiestrę (ok. 1838); 20) Msza d-moll i D-dur in laudem omnium sanctorum slavonorum polonorum, op. 66 na dwa głosy solowe, czterogłosowy chór i orkie-strę (1840); 21) Msza g-moll, op. 72 na cztery głosy solowe, czterogłosowy chór i orkieorkie-strę (1842); 22) Msza G-dur, op. 75 na dwa soprany, skrzypce, dwie altówki, wiolonczelę i organy (1842); 23) Msza pasterska a-moll, op. 76 na czterogłosowy chór, wiolonczelę i organy (1842); 24) Msza F-dur, op. 77 na trzygłosowy chór męski i organy (1843); 25) Msza F-dur, op. 79 na trzygłosowy chór męski i organy (1843); 26) Msza B-dur, op. 80 na czterogłosowy chór i organy (1843); 27) Msza a-moll, op. 81 na czterogłosowy chór i orkiestrę (1843); 28) Missa brevis F-dur, op. 85 na trzygłosowy chór męski i organy (1844); 29) Msza, Graduał i Offertorium, op. 87 na czterogłosowy chór i orkiestrę (1844); 30) Msza e-moll, op. 88 na czterogłosowy chór i organy (1846). Informacje wg: M. Kosińska, Józef Elsner [hasło], Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, październik 2006, strona internetowa online: culture.pl URL: http://culture.pl/pl/tworca/jozef-elsner [dostęp: 30.06.2016]. Można wspomnieć, że oryginał Mszy a-moll op. 81 na 4-głosowy chór i orkie-strę (1843) znajduje się w Wiedniu. Vide: J. Elsner, Missa in (A-moll). Opus Musica Ecclesiastica LXXXI, [b.r.], 56 Bl., Österreiches Nationalbibliothek (ÖNB), Musiksammlung, [partytura, autograf, XIX w. [1843]). [Przypis dodany przez redaktora – M. M. Tytko.]
105 Józef Elsner, poza dziełem pt. Veni Creator (C-dur, op. 7 na dwa chóry czterogłosowe [1812]) stworzył kilka dzieł o podobnych tytułach: Veni Sancte Spiritus lub Veni Creator (1815, ok. 1825, 1834, 1842, 1843, 1849), nie należy ich ze sobą mylić, a są to: 1) Veni Sancte Spiritus Es-dur, op. 8 na czterogłosowy chór i orkiestrę (1815); 2) Veni Creator G-dur, op. 40 na czterogłosowy chór (ok. 1825); 3) Veni Creator G-dur, op. 54 na pięciogłosowy chór i organy (1834); 4) Veni Creator B-dur, op. 73 na czterogłosowy chór męski (1842); 5) Veni Creator, op. 78 na trzygłosowy chór męski i organy (1843); 6) Veni Creator A-dur, op. 97 na czterogłosowy chór i organy (1849). Informacje wg:
17 lutego 1849 r. podczas uroczystości ślubnej córki jego przyjaciela — Symeona Wernera, Marcjanny Werner z Teofilem Gawrońskim. Ślub ten odbył się w koście-le pw. Świętego Krzyża w Warszawie
106. Stan zdrowia Józefa Elsnera pogarszał się nieustannie i choć próbował się leczyć, wyjeżdżając na kuracje, to jednak w 1849 r. zrezygnował z pracy kompozytorskiej. W tym samym roku dotarła do niego wiadomość o śmierci jego najwybitniejszego ucznia i przyjaciela — Fry-deryka Chopina.
Dnia 23 czerwca 1852 r. odbyła się uroczystość z okazji złotego jubileuszu małżeństwa Józefa i Karoliny Elsnerów (1802-1852). Środowisko muzyczne War-szawy postanowiło uczcić owe złote gody. Ceremonia kościelna, której przewodni-czył o. Franciszek Ksawery Kurowski SP (1796-1857), prowincjał oo. pijarów, odbyła się w tej samej świątyni, w którym państwo Elsnerowie zawarli związek małżeński. Po ceremonii religijnej urządzono uroczystość świecką w salach Resur-sy Kupieckiej, podczas której wykonano specjalnie napisane na tę uroczystość dzieła muzyczne, nadto deklamowano wiersze, a także wręczono Józefowi Elsne-rowi medal pamiątkowy. W uroczystości tej wzięło udział ponad dwieście osób
107.
Niedługo później, dnia 12 lipca 1852 r. zmarła w Elsnerowie Karolina El-snerowa z d. Drozdowska (druga żona kompozytora). Jej pogrzeb odbył się 14 lipca 1852 r. na Powązkach w Warszawie. W niecałe dwa lata później, dnia 18 kwietnia 1854 r. o godzinie dwunastej trzydzieści w miejscowości Elsnerów — Józef Elsner zmarł,
„na rękach córki i wnuczek oraz w przytomności życzliwych przyjaciół”108.
Akt zgonu sporządzono w kancelarii kościoła pw. Matki Bożej Loretań-skiej Warszawie na Pradze
109. W jego treści można przeczytać następujące słowa:
M. Kosińska, Józef Elsner [hasło], Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, październik 2006, strona internetowa online: culture.pl URL: http://culture.pl/pl/tworca/jozef-elsner [dostęp: 30.06.2016]. Uwaga oryginał dzieła Veni Creator B-dur, op. 73 z 1842 r. znajduje się w bibliotece Narodowej: J. Elsner, Veni Creator, [S.l., 1842]. [Partytura, na chór mieszany], k. 7. (ss. 14 zapisanych), rkps, Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. Mus. 72 [oryginał], Mf. 3347 [mikro-film]. Autograf ten zawiera także drugi utwór Veni creator; w zakończeniu data skomponowania:
1.01.1842.]. [Przypis dodany przez redaktora – M. M. Tytko.]
106 A. Nowak-Romanowicz, Józef Elsner. Monografia, op. cit., s. 250.
107 Ibidem, s. 252.
108 Cif.: „Kurjer Warszawski”, r. 34: 1854, nr 103, 19 kwietnia 1854 r.
109 Archiwum Państwowe w Warszawie (rękopis): — Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej Matki Boskiej Loretańskiej w Warszawie (Praga), Zespół: 72/163/0 jednostka: 29, Akta urodzeń, małżeństw i zgonów. Archiwum Państwowe w Warszawie, dokumentacja aktowa Sygnatura:
72/163/0/-/29, rok: 1854, księga, rękopis, kart 320. Mikrofilm: nr mikrofilmu: 300233. skan metryki z księgi parafialnej z 1854 r., poz. 137, zapis z dnia 18 kwietnia 1854 r. [metryka zgonu Józefa Elsnera], URL: http://www.szukajwarchiwach.pl/72/163/0/-/29/skan/full/9LqMlDJZF68VZ3N0JBwQZg [dostęp: 30.06.2016]. Opis jednostki aktowej, URL:
http://www.szukajwarchiwach.pl/72/163/0/-„Działo się na Pradze, dnia 18 kwietnia 1854 roku o godzinie trzeciej po południu. Stawili się Ludwik Pietrusiński, radca prokuratorii, lat 51 w Warszawie i Wincenty Kostecki, urzędnik drogi żelaznej, lat 26 liczący, w Kolonii Elsnerów zamieszkali i oświadczyli, że dnia dzisiejszego o godzinie pierwszej po południu umarł Józef Elsner, wdowiec, były rektor Konserwatorium Muzycznego, z emerytury utrzymujący się, w Kolonii Elsnerów zamieszkały, lat 85 liczący, rodem z miasta Grod-kowa na Śląsku Górnym, syn niegdy110 Franciszka Ksawerego i Barbary, małżonków Elsnerów.
Po przekonaniu się naocznie o zejściu Elsnera, akt ten stawiającym przeczytany przez nas, z nimi podpisany został”111.