żelazo-kamienne i kamienno-żelazne oraz kierunki rozmieszczenia tych meteory
tów na elipsach rozsiania. Należy zresztą zauważyć, że materiał zebrany przez
Z pracowni i obserwatoriów 239 autora je s t niepełny zarówno ze w zględu n a n ie d o s tę p n o ś ć potrzebnej Jiteratu ry jak n a brak odpow iednich m ateriałów w lite ra tu rz e , k tó re m ożna by było wy k o rz y sta ć w n in ie jsz e j p ra c y .
SYDERYTY (TABLICA 1)
1) Met. Braunau. Według o b lic z e ń N i e s s l a n ie, je s t rz e c z ą niepraw dopo dobną że ra d ia n t kosm olitu m ógł s ię znajdow ać w W ielkiej N ied źw ied zicy a w ięc biegł zasad n iczo z północy (Cohen E .M e te o ń te n k u n d e , H. HI, s . 207).
T a b l i c a 1 N 6 8 13 1 14 W 11 o z e n it 10
.
E Meteoryty: 1. B raunau (H) 2. Cabin C reek (Om) 3. C harlotte (Of)4
.
E l. Capi tan (Om) 5. Gundarin (Og-Ogg) 6 . H raszin a (Om) 7. Jardym ty fell (Og)8. N edagolla (Da)
9 . P itts (O)
10. Quinn Canyon (Og) 11. Rowton (Om) 12. Sam elia (Og) 13. Sichote-A len (Ogg) 14. Signal Mt. (Om)
12 4 5
S
Syderyty
2 )M et. Cabin Creek. P r o f .H .A . N e w t o n p rz y p u sz c z a ł, że pierw otny kierunek lotu bolidu m ógł być z NE (bardziej z E niż z j ^ . ) . S ą d z ił, że m eteo ryt sp ad ł praw ie z zenitu (T he Araer. Jo u rn . of S c, v. 33, s . H94, 1887).
3) M et. C harlotte, Ja k w ynikałoby z bruzdy w ziem i, w yw ołanej spadkiem , le c ia ł on z *W n a E , bardzo nachylony (Mem. o f th e N a t.A c a d .o f S c .v .X M , 1915, W ashington).
240 Z pracowni i obserwatoriów
4) Met. EL Capitan. Meteoryt ten pochodzi prawdopodobnie z wielkiej kuli ognistej pędzącej w kierunku północnym pod kątem 45°, obserwowanej około lipca 1882 r. Morfologia znaleziska potwierdza świeżość spadku (Am. Journ. of Sc., 1895, v. 50, s. 253).
5) Met. Gundarin. L eciał z kierunku SSE (Min.Mag. 1938 r. v. XXV, n. 163, 158).
6) Met.//ras zy no. H a i d i n g e r analizował szczegółowo kierunek lotu tego bolidu w atmosferze i doszedł do wniosku, że pozorny jego kierunek był z NW na SE; autor sądził, że kierunek, z którego kosmolit ten wpadł do atmo sfery, był północny o małym odchyleniu od zenitu, tak że kierował się od gwiazdo zhioru Perseusza (Sitzungsber. Akad. Wiss.Wien.Math. Naturwiss.Kl., 1859, vol. 35, s. 361).
7) Met. J ardymly, Biegł z SW na NE (Mietieoritika.Wyp.XX, s. 139).
8) Met./Ve</ago/Za.Spadł z bolidu pędzącego z N na S (Katalog meteoryt. Br.Mus. b. 259 r. 1953 oraz C o h e n E Meteoritenkunde, H .III, s. 67).
9) Met. P itts. B olid leciał prawdopodobnie z SW na NE, na co wskazywałaby jego elipsa rozsiania. W Albany widziany był w kierunku NE a w Sunny Side w kierunku SE, spadając prawie pionowo (Am. Joum . of Sc., 1922, v. 3, s. 211).
10) Met. Quinn Canyon, Jest to znalezisko z 1908 r. Możliwe, że pocho dził z bolidu obserwowanego 1 lutego 1894 r. Bolid ten nadleciał z nad Pacyfi ku, kierując się ku północy, rownolegle’ do Mt. Diablo , i przelatując od San Francisko. Widziany był w kierunku południowym w Belmont (Nevada), tak iż kontynuował swój lot o 50 mil od Candelaria przez pustynię Nevada. Z tego można by wnosić, że kierunek jego lotu był z SW na NE (Am. Joum . o f Sci., 1909, v. 28, s. 431).
11) Met. Rowton. Kierunek, z którego wszedł do atmosfery był według W. F l i g h t a z BrJWus. niewątpliwie pionowy, na co wskazywałby prawie pionowy kierunek otworu w ziemi wywołany spadkiem. Jednak, jak się zdaje, kierunek był na SE (Philosoph. Trans, of the R o y ,Soc., London, v. 173, Part III, s. 894, 1882).
12)Met. Samelia. Bolid biegł z S na N. (Katalog Meteorytów Br.Mus., s. 328). 13) Met.Sichote Alin. Biegł z N na S. (Dan e uczonych radzieckich).
14) Met.Signal Mountain, Drzewa pochyliły się na zachód, jak gdyby pod wpływem wschodniego wiatru. Natomiast ślad pyłowy wskazywał na kierunek z NE na SW (Proc.U.S.Mus.Washington, 1922, v .61, s.2).
(Wykaz syderytów, co do kierunku spadków których autor nie znalazł da nych zawiera T abl.6).
SYDEROLITY (MEZOSYDERYTY I PALLASYTY) (TABLICA 2)
1) M et.Brahin. Według C zy r w iń sk i e go, sądząc z rozsiania meto^ytów na elipsie rozsiania, kierunek spadku był z ESE na WNW (Mietieoritika Wyp. X s. 129).
Z pracowni i obserwatoriów 241 2) Met. Brenham. M eteoryt ten w iąże s i ę z kraterkiem praw dopodobnie uderzeniowym H aviland. A s t a p o w i c z [3] p o d aje kierunek spadku SW, jednak biorąc pod uw agę, że n a jw ię k sz e m asy tego m eteorytu z n a le z io n e z o stały w kierunku WNW od k rate rk u , m ożna by s ą d z ić , ż e kierunek lo tu bolidu był z ESE n a WNW lub odw rotnie (K at. B r. M us., s . 53 i 420).
M eteoryty 1. Brahin (P) 2. B renham (P ) 3 . E s th e r v ille (M) 4. Ł o w ic z (M) 5. P a tw a r (M)
s
M ezosydeiyty i P a lla s y ty (Spadki i z n a le z isk a )
3) M et. E s th e r v ille , Według S m i t h a ogólny k ierunek lo tu bolidu był z SW n a N E .K o sm o lit p rz y le c ia ł z południow o-zachodniego kierunku p rzez D ickson County („ c a m e from south of an e a s te rly c o u rse ” ) i biegł na północ („ a n d going north o f line in Em m et County” ) a n a stę p n ie ro z rz u c ił m n ie jsz e fragm enty po Emmet County (Mem. o f th e A m .N at.A cad.S ci., v. XIII. s . 179,
1915).
4) M et. Ł o w ic z . B iegł z E n a W (P ra c e uczonych p o ls k ic h .P .K a t.M e t. Br. Mus. 1953, s . 215).
5) M e t.P atw ar. K ierunek lo tu bolidu z E S E n a WNW (M iner.A bstr. 1935, v .6 , s. 206).
(C o s i ę ty cz y m ezosyderytów B a re a , Miney, Veramin, p a lla sy tó w N a n se ik i, M arialahti i lodranitu Lodran o ra z innych — autor nie u z y sk a ł b liż sz y c h lub w ogóle jak ich k o lw iek danych).
242
Z pracowni i obserwatoriówKRATERY KOSMICZNE (TA BLICA 3)
1) K rater Barringer. Sądzono pierwotnie, że kierunek spadku kosmolitu był z N na S (Watson* s . 137, I le id e ** s. 34), jednak późn iejsze badania roz kładu znalezionych jeg o szczątków w skazuje, że spadł on pod kątem 15—20° od zenitu z kierunku SW ( A s t a p o w i c z [3] oraz ,,Sky and T e le sc o p e ” , 1957, n. 8, s . 357 ( J .S . R i n e h a r t ) i 1959, nr 4, s . 188 (Ó p i k). (R ys. 1) T a b l i c a 3 W
. /
N1
12 8 + o zenitS* / \
Kratery 1. B arringer (Og) 2. Aouelloul (Da) 3. Camoo Hel Cielo (Da) 4. Dalgaranga (Om ?) 5. Hen bury (Om) 6. Kaalijarv (Om) 7. L e Ciot (?) 8. O d essa (Og) 9. Tenoumer (?) 10. Ungawa (?) 11. Wabar (O)12. Wolf Creek (M lub P)
Kratery Kosm icm e
2) Kratery AouellouL Według A s t a p o w i c z a [3] spadek kosm olitu był z kierunku SW.
3) Kratery Campo Hel Cielo. Według A s t a p o w i c z a [3] spadek kosmo litu miał m iejsce z południa.
4) K rater Dalgarcmgcu Ja k wynika z p o staci krateru, kosm olit, który go utworzył, biegł z S E na NW. Drobne odłamki znaleziono na południe od Dewerin (Min.Mag. n. 163, v. XXV, s . 157, 1938).
5) Kratery Henbury. R ozkład kraterów wyre&iie w skazuje na kierunek spadku z SW na N E . Podobnie ten kierunek o k reśla A s t a p o w i c z [3],aczk
ol-• * F.G . W a t s o n , Between the P lanets, Cambridge 1956. * * F . H e i d e , Kleine Meteoritenkunde, 1957.
Z pracowni i obserwatoriów 243
wiek duża oś elipsy dużego krateru kieruje się z WNN na ESE (rys. 2). Zresztą
A .R . A l d e r m a n w pracy swojej (Min.Mag. 1932, v. XXIII, nr 136, s. 19—32)
podaje dwa możliwe kierunki spadku: z E na W lub odwrotnie.
Rys. 1. Rozkład meteorytów przy kraterze Barringer (Arizona USA) (w g.N auGeogr Mag. 1928, F.H eidego Kleine Meteoritenkunde, 1957, s . 32
R ys. 2. Kratery Henbnry (Australia) wg A l d e r m a n a (Min.Mag. 1932) oraz F . H e i d e g o
244 Z pracowni i obserwatoriów
6) Kratery Kaalijarv. Rozkład kraterów wskazuje na kierunek lotu i spadku z SES na NWN (rys. 3). Podobnie ten kierunek określa A s t a p o w i c z [3].
Rya. 3. Kratery K aalijarv n a wyspie O zy lji — według Geri. Beitr. Geophys. 1928 Heide, op. cit. s. 4q
7) Kratery Le Ciot. Sześć kraterów tej grupy grupują się z grubsza z kierun ku SWS na NEN (Compt. Rend. Ac. Sci. Paris, 1950. v. 230, s. 1534—1536). 8) Krater Odessa. Według A s t a p o w i c z a [3] kosmolit, który utworzył ten krater spadł z zenitu.
9) Kratery Tenoumer. Dwa kratery i depresja zdają się wskazywać na spadek z SW na NE lub odwrotnie. Podobnie kierunek ten ocenia A s t a p o w i c z [3]. Fakt, że kratery utworzone zostały przez spadek syderytu zdaje się potwier dzać dużą zawartość Fe-Ni w okolicznych piaskach (Compt. Rend. Ac. Sci. Paris, 1948, v. 227, s. 213; Min. Abstr., n . l l , s. 141 i 447 i n. 12, s. 108 oraz Kat. Met. Br. Mus. s. 424).
10) Krater Ungava. Według A s t a p o w i c z a [3] kierunek spadku był z SW; brak jednak danych, czy utworzył go kosmolit żelazny.
11) Kratery Wabar. Rozkład kraterów na elipsie rozsiania nie daje wyraźnej odpowiedzi na pytanie, z jakiego kierunku miał miejsce spadek. Sądząc jednak z położenia kraterów A, B , C i D (rys. 4) kierunek lotu kosmolitu mógł być z NW na SE (Literatura: Kat. Met. Br. Mus., ss. 425—426).
12) Krater Wolf Creek. Sądząc z kierunku rozrzutu skał wywołanego wybu chem kierunek spadku, mógł być z NEN na SWS. A s t a p o w i c z [3] podaje kierunek SE (Mietieoritika Wyp. IX , s. 123; Literatura do r. 1950 Kat. Met. Br. Mus., s. 426).
Autor nie posiada danych odnośnie innych kraterów kosmicznych. Powyższe dane wyprowadzone są z rozkładu większych i mniejszych kraterów danej grupy
Z pracowni i obserwatoriów 245 '• i1 * ^ • / J
/-#
1 'aBys. 4. Kratery Rabar w Arabii — według P hilb y’ ego, Ceogr. Jo u m . 1933
lub innych przesłanek. Jak widzimy z Tablicy 3 większość spadków wskazuje na kierunek SW i NE.
ROZK ŁAD ZN A LEZISK SYDERYTOW (Tablica 4)
1) Met. Bingara. Jak wynika z mapki przytoczonej przez H o d g e S m i t h a (rys. 5), rozkład meteorytów na elipsie wskazuje kierunek NS lub SN (Australian
meteorites. The Austr. Mus. Sydney, Mem. VII, s. 31).
2) Met.Cranboume, Jak wynika z mapki przytoczonej przez H o d g e S m i t h a (rys. 6), rozkład odłamków zdaje się wskazywać na kierunek S na N lub odwrot nie z N na S, w zględnie.z -SW na NE lub odwrotnie ( H o d g e S m i t h , op.cit., s. 30).
3) Met. Lake Murray. Kierunek spadku był mniej -więcej z NW na SE (Meteori- tics, v. I, v. 1, s. 109).
4) Met. Morasko. Jak wynika z rozkładu znalezionych meteorytów i — być może — kraterów, kierunek spadku tego kosmolitu był z N na S lub z NWN na SES (Prace autora: „U rania” nr 8, s . 232—235 i Mietieoritika, Wyp.XVIs. 123—125; Acta Geolog.Pol., v. V, s. 433—437; Acta Geoph. Pol. v. IV , s. 28—31). Je śli przyjmiemy," że meteoryty żelazne znalezione przed II Wojną Światową w lasach obornickich pochodziły ze spadku w Morasku, to uzyskamy jeszcze jeden ar gument na temat wniosku, że spadek met. Morasko był z N na S.
246
Z pracowni i obserwatoriów T a b l i c a 4N
1 4 211?
„ K
w
o zenitE
Meteoryty 1. Met. B in gara (Da) 2. Met. C rab ourn a(O g) 3 . L a k e Murray (H—O) 4 . M orasko (Ogg) 5. T o lu c a (Ora) 6 . Y o u n d e g i n ( O g —O gg) 6 5s
Rozkład odłamków zn ale zisk syderytów
R ys. 5. Rozkład meteorytów B in gara (A u stralia) wg l l o d g e - S m i t h a (Mem. VII The A ustr. Mus. Sydney,
1939) B ...
3U
■j i Bio^ar 2 U R N E T T , ; A R ( W * Wari^id* \ •Bin<[OraN®2 lnvi■V
< C o p e ton l B m g ^ » N * 3 \ MAT TAn
• HowOlt Z M is
&
\
J R C H I S O N i,
____ v j ./ V J \ ... / • • B arnaba DAjR L I N C Ul o z 5 CC < X\
— 30*Z pracowni i obserwatoriów 247
R ys. 6 . R o zk ła d m eteoritów C ranbourne (A u stra lia ) wg H o d g e - S m i t h a (Mem. VII Ih e A u str. Mus . Sydney, 1939)
5) Toluca. P o n iew aż, ja k w ynikałoby z lite ra tu ry , n a jw ię k sz e odłamy
zn a le z io n e z o sta ły w okolicy X iquipilco a m n ie jsz e na południe od tego m ia s ta , m oglibyśmy s ą d z ić , ż e kierunek spadku tego m eteorytu był z S na N. Z re sz tą n ie je s t rz e c z ą pew ną, czy m eteoryty zn alezio n e n a południe od tego m ia s ta
z o sta ły tam is to tn ie p o d jęte a n ie p rz e n ie sio n e z północy (L . F l e t c h e r ,
T h e Mineralog. Mag. n 4 2 , v. IX, 1890, s s . 164—170).
6) M et. Youndegin, R ozk ład m eteorytów z tego sp ad k u , j e ś l i z a lic z y ć do niego met. Mount S tirling i met. Mooranoppin w skazyw ałby, ja k s ię zd aje na kierunek spadku s SN (Min.Mag. 1938, v.XXV, n 163, s s . 166 169).
Ogólne z e sta w ie n ie danych z T a b lic 1 - 4 znajdujem y w T ab lic y 5.
W pracy sw ej [9] W h i p p p l e i H u g h e s c y tu ją dane na te m a t elo n g acji m agnetycznvcn radiantów od apeksu Ziemi 89 bolidów dźw iękow ych (R ys. 7).Śre- dnia w artość tych elo n g a c ji j e s t zn aczn ie w ię k sz a niż u ja sn y c h m eteorów . Auto- rowie ci p o d a ją ta k ż e e lo n g a cje geocen try czn eg o rad ian tu w o d n iesien iu do apeksu Ziem i dla 66 m eteorytow w edług danych A s t a p o w i c z a i dla 25 in nych m eteorytów (rys. 8 ). P o n ad to autorow ie p o d ają w o d d zieln ej ta b lic y ra- dianty 14 m eteo ry tó w , z których 3 n ie figurują w znanych n iż e j podpisanem u
katalo g ach m eteorytów , je d e n z a ś j e s t ż e la z n y . P o z o s ta łe s ą kam ienne. W obu g ru p ach 'ty c h m eteorytów m aksym alna c z ę s to tliw o ś ć elo n g a c ji leży w interw ale od 110 do 140° i j e s t w y ż sz a n iż u bolidów i m eteorów .