1. Okres kolon.jalny. — 2. Okres od rewolucji do chwili obecnej.
1. Okres kolonjalny.
Odkrywcą wybrzeży dzisiejszej Argentyny był Hiszpan Juan Diaz de Solis, który dotarł do nich w r. 1508, przepływając wpoprzek rzeki Rio de la Plata. Początkowo nie zdawał sobie sprawy z jej istotnego położenia; niewątpliwie jednak słodka woda rzeczna zwra
cała uwagę odważnego żeglarza. Po powrocie do Europy, w sześć lat • później, wybiera się powtórnie w te strony. Bawiąc ponownie w uj
ściu rzeki Rio de la Plata, pod wpływem jej szalonej rozległości, uważał ją za część morza i dla słodkiej wody nadaje jej nazwę
„słodkiego morza” (mar dulce). Razem ze swoimi towarzyszami po
dróży rozpoczął wspomniany bohater bliższe badania wybrzeży nad- rioplateńskich, biorąc tę krainę w imieniu króla hiszpańskiego pod jego panowanie. Objęcie ziemi nie było łatwem, bo przyszło do walki z miejscową ludnością indyjską, która wnet zorjentowała się, jakie groziło jej „niebezpieczeństwo” od białych przedstawicieli Europy.
W walkach tych Diaz de Solis ginie z wielu swoimi towarzysza
mi wyprawy. Trzecią wyprawę powziął w r. 1519/20 Fernando de Magellanes, który w rozpoznawaniu wybrzeży i dostępu do oceanu Spokojnego odkrył sławną „cieśninę Magellana”.
Następna wyprawa w strony dzisiejszej Argentyny podjętą była z polecenia Karola I-go w r. 1527. Wenecjanin Sebastjan Gaboto do
ciera wgląb kraju rzekami: dzisiejszą Paraną i Uruguayern. W głębi kraju zadanie nie było łatwiejszem, niż dla jego poprzednika na wy
brzeżach. Widząc atoli, że sprawa walki może przedstawiać nierówne szanse, Gaboto próbował pokojowego podboju zamieszkałych tam licznych rodzin indyjskich, szczepu „Guarani”. Od ludności indyj
skiej Gaboto zdobywa wielkie ilości srebra i wnioskując o istnieniu
27
w tych stronach licznych pokładów tego kruszcu, nazwał rzekę, po której żeglował, „rzeką srebra” czyli Rio de la Plata. Nazwa ta utrzymała się do dziś dnia. Z ideą stałego zdobycia tej krainy, a w świadomości potrzeby używania do tego siły miecza, zakłada punkt obronny ną jednej z wysp Parany, zwany twierdzą św. Du
cha i zostawia tam załogę ze stukilkudziesięciu ludzi, sam zaś wraca w r. 1530 do Hiszpanji, dla złożenia sprawozdania i ułożenia progra
mu akcji na przyszłość.
W r. 1535 Hiszpanja wysyła wielką wyprawę z kilkunastu okrę
tów i około 1.000 żołnierzy, pod komendą Pedro de Mendoza. Wy
prawa owiana była głównie chęcią zdobywania srebra, którego próbki przywiózł Gaboto. Mendoza ląduje ze swoimi żołnierzami w różnych punktach wybrzeży Rio de la Plata, ale po zaciętych walkach z osia
dłym w tych okolicach szczepem „Querandi”, musiał cofnąć się ku wyspom. On też wbił pierwsze słupy pod fundację miasta Buenos Aires.
W r. 1537 wraca do Hiszpanji, zostawiając w swojem. zastępstwie
•Jana de Ayolas. Tenże przedsiębierze liczne ekspedycje coraz dalej wgłąb kraju, podobno aż do podnóża Kordyljerów. W czasie tych wypraw zginął, napadnięty przez zamieszkałe tam szczepy indyjskie.
Jego następcą był Domingo Martinez de Irala, który z pomocą nowych posiłków z Hiszpanji, swoją kilkunastoletnią i systematyczną pracą oraz zaciętą walką z Indjanami, kładzie właściwe podwaliny pod hiszpańskie panowanie na tych terytorjach. Po opanowaniu po
szczególnych terytorjów, Hiszpanja instaluje administrację kolonjalną.
Wnet powstają zawiązki dalszych miast, jak: Santa Fe, Córdoba, Asunción (dzisiejsza stolica Paraguayu) i t. d.
Druga połowa XVI wieku wypełniona była ugruntowywaniem pa
nowania hiszpańskiego i rozszerzania sfery wpływów, przez pokony
wanie coraz to dalszych osad indyjskich.
Wszystkie te terytorja nazywano ziemiami Rio de la Plata. Z bie
giem czasu i rozwoju stosunków w wieku XVII administracja kolo- njalna Rio de la Plata zostaje podzielona na dwie oddzielne: Buenos Aires i Asunción. Cały wiek XVII-ty wypełniony był z jednej strony rozbudową administracji hiszpańskiej na zawładniętych terytorjach, a z drugiej strony przychodziło także do walk zewnętrznych, jak np.
z wyprawami francuskiemi i duńskiemi, które kusiły się o zdobycie tej kolonji hiszpańskiej. W wieku XVIII-ym przyszło także do walki z ekspedycją holenderską, zakończonej pomyślnie dla Hiszpanji.
Doniosłem wydarzeniem historycznem dla rozwoju stosunków ów
czesnej kolonji hiszpańskiej nad Rio de la Plata było stworzenie w r. 1777 wice-królestwa (Virreinato del Rio de la Plata): z siedzibą
w Buenos Aires. Wice-królestwu podlegały także terytorja: Montevi
deo, Misiones del Uruguay у Paraną oraz dzisiejsza Boliwja, jak wreszcie ziemie południowe Patagonji i archipelagi: magellański i malwiński. Pierwszym wice-królem był Pedro de Ceballos. Wice- królestwo dzieliło się na osiem dystryktów (t. zw. „Intendencias”).
Po długiej walce delimitacyjnej pomiędzy Hiszpanją i Portugalją, zaczętej w r. 1680, wreszcie w r. 1784—1792 ustalono granice ziem, należących do jednego i drugiego mocarstwa. Walki to jednak nie zakończyło i w pierwszych latach XIX-go wieku Portugalczycy wkra
czają w terytorjum Misiones. W r. 1805 zawładnęli Buenos Aires Anglicy, wypędzeni wkrótce przez kapitana okrętu Santiago de ti
mers. W ten sposób dawna kolonja hiszpańska doszła do okresu walk niepodległościowych, zainicjowanych w r. 1810-ym. Tu wspom
nieć jeszcze należy o doniosłej roli kulturalnej, a także i politycznej misyj jezuickich, które zainstalowano w XVI-ym wieku w Para- guayu i wzdłuż wybrzeży rzeki Parana i Uruguay. Organizacja je
zuicka doszła do kolosalnej potęgi i w rozwoju kolonij odegrała wy
bitną rolę. W r. jednak 1768-ym wypędzono ich z Argentyny i dzi
siaj liczne w północnych częściach Republiki ruiny kościołów, zam
ków i pałaców, świadczą o dokonanych przez nich dziełach.
2. Okres od rewolucji do chwili obecnej.
Polityka hiszpańska, nieroztropna i krótkowzroczna, jaką stoso
wano względem kolonij nad Rio de la Plata, nagromadziła dużo nie
zadowolenia. Zwłaszcza polityka gospodarcza, dążąca tylko do eks
ploatacji bogactw naturalnych na rzecz Hiszpanji, z pominięciem in
teresów ludności miejscowej, tamowała wszelki rozwój kraju. Stąd też w pierwszych latach XIX-go wieku zaczynało wrzeć pomiędzy ludnością i dojrzewała myśl zrzucenia panowania hiszpańskiego. Do
szło też do tego w r. 1810. Wówczas to urząd wice-króla hiszpań
skiego sprawował Baltazar Hidalgo de Cisneros. Ludność Buenos Aires, po uprzednich, dość długich przygotowaniach, posiedzeniach i konferencjach, wznieciła rewolucję i w dniu 25 maja 1810 r. zrzu
cono z władzy wice-króla, a rząd objęła „Komisja Rządząca Złączo
nych Prowincyj Rio de la Plata (Junta Gubernativa de las Provin- cias Unidas del Rio de la Plata). Komisję tę tworzyli pp.: Cornelio Saavedra, Manuel Alberti, Miguel Azcuenaga, Juan Jose Castellli, Domingo Matheu, Juan Larrea, Dr. Juan Jose Paso i Dr. Mariano Moreno. Faktem tym został położony kres panowaniu hiszpańskiemu.
W r. 1811 rząd kraju powierzony zostaje t. zw. Triumwiratowi, zło
29
żonemu z pp.: Feliciano A. Chiclana, Manuel de Sarratea i -Juan Jose Basso. Triumwirat ten przyjął nazwę i funkcje „Naczelnego Rządu Złączonych Prowincyj Rio de la Plata” (Gobierno Superior de las Provincias Unidas del Rio de la Plata). W tym okresie też powstaje sztandar i narodowy hymn argentyński. W r. 1813 zwołane zostaje Ogólne Zgromadzenie Konstytucyjne (Asamblea Constituyente Argen
tina), a organem wykonawczym staje się t. zw. „Dyrektorjat”, któ
rego pierwszym szefem był Gervasio Antonio Posadas. Dyrektorjat przetrwał do r. 1820. W dniu 9 lipca 1816 r. zebrał się w Tucuman
„Kongres konstytucyjny”, który uroczyście proklamował niepodle
głość „Złączonych Prowincyj Rio de la Plata" i zerwał wszelkie wę
zły zależności od władców hiszpańskich. Dzisiaj też Argentyna te dwie daty historyczne, t. j. 25 maja i 9 lipca, obchodzi jako święta narodowe.
Hiszpanja po bezowocnych usiłowaniach przywrócenia swej wła
dzy w kilka lat później uznała formalnie niepodległość prowincyj nad Rio de la Plata.
Okres dziesięciu pierwszych lat po rewolucji wypełniały ciągłe walki, z jednej strony podejmowane przez ówczesny rząd przeciwko trzymającym się jeszcze w różnych częściach kraju załogom hiszpań
skim i stojącym razem z niemi t. zw. „realistom”. Wspomnieć tu na
leży o sławnej wyprawie do Paraguayu (1810 r.) i o walkach z Por
tugalczykami, w okolicach dzisiejszego Montevideo (ówczesna Banda Oriental) w r. 1816. Przeciwko wojskom hiszpańskim szczególnie sławne były wyprawy korpusu kawalerji, zorganizowanej przez ge
nerała Jose de San Martin. On to swojemi śmiałemi atakami pobi- jał wojska hiszpańskie w różnych częściach południowej Ameryki i dopomógł do zrzucenia jarzma hiszpańskiego w Chile, Peru etc.
i dzisiaj jest on czczony jako bohater narodowy we wszystkich re
publikach południowo-amerykańskich pochodzenia hiszpańskiego.
Ponadto liczne były walki poszczególnych prowincyj, walczących pomiędzy sobą o władzę. Stan organizacji państwowej możnaby na
zwać w owym okresie „galaretowatym”. Nie było ani stałych gra
nic, ani rządu, któryby rozciągał nad niemi swoją władzę.
Kongres konstytucyjny przenosi się zczasem z Tucuman do Bue
nos Aires i uchwala konstytucję, która jednak nie zadowoliła po
szczególnych prowincyj, dzięki tendencjom centralistycznym władzy, podczas gdy prowincje dążyły do zagarnięcia jej jak najwięcej dla siebie. Rozpoczął się okres nowych walk pomiędzy poszczególnemi prowincjami. W r. 1820 panował zupełny chaos w rządzie. Ówczesny dyrektor, Juan Martin de Pueyrredón, nie mogąc pokonać „buntują
cych” się prowincyj, rezygnuje. Anarchji położył chwilowo kres wy
bór gubernatora, w osobie generała Rodriguez. Jego następca, generał Juan Gregorio de Las Heras, zdołał poczynić zręczne, chwilowe po
ciągnięcia rządowe, konsolidując naczelną władzę federalną, z równo- czesnem pozostawieniem prowincjom odpowiedniej autonomji, dla zaspokojenia ich dążności lokalnych.
Nowy kongres, z udziałem przedstawicieli poszczególnych pro
wincyj, zwołano na dzień 16 listopada 1825. Kongresowi udało się przeprowadzić szereg reform w kierunku umocnienia rządu federal
nego i w r. 1826 wybrano pierwszego Prezydenta w osobie Bernar
dino Bivadavia. W tym roku odłącza się część północnych prowincyj, tworząc odrębną Republikę Boliwji. Rivadavia, który już poprzednio był czynny przez wiele lat w dawniejszych rządach jako minister, starał się o wzmocnienie władzy federalnej, jednak napotykał na silny opór prowincyj. W tym samym roku Kongres, na jego nalega
nia, uchwalił ustawę o stworzeniu stolicy federalnej w Buenos Aires’
podległej bezpośredniej władzy prezydenta. To wzmocniło istniejący konflikt pomiędzy tendencjami unitarnemi rządu federalnego i auto
nomicznego, reprezentowanego w rządach prowincjonalnych. Wytwo
rzyły się wnet dwie wrogie partje: „nacionalistas” i „autonomistas”.
Argentyna za prezydentury Rivadavia znalazła się w wyjątkowo trudnej sytuacji. Z jednej strony rozgorzały wewnętrzne walki poli
tyczne dwóch wspomnianych prądów, a -nazewnątrz doszło do wybu
chu wojny z Brazylją, która była zajęła terytorjum „Banda Oriental”
(dzisiejszy Uruguay). Po licznych starciach na lądzie i morzu Ar
gentyna miała po swej stronie sukcesy militarne, zwłaszcza po świetnem zwycięstwie kawalerji pod dowództwem generała Carlos de Alvear, pod Ituzaingo, w dniu 20 lutego 1827. Wypadki wewnętrz
ne atoli zmusiły Argentynę do przyśpieszonego zawarcia pokoju, podpisanego w Rio de Janeiro, 28-go sierpnia 1828, bez należytego wy
korzystania zwycięstw militarnych. Pokój ten dał w rezultacie pod
stawę do stworzenia z dawnej „Banda Orietal”, niepodległej Repu
bliki, zwanej dzisiaj „Republica Oriental del Uruguay”. Niemożność opanowania wewnętrzno-politycznej sytuacji w rozgorzałych walkach partyjnych i niezadowolenie z traktatu pokojowego z Brazylją skła
niają prezydenta Rivadavia do złożenia władzy, co Kongres akceptuje, wybierając jednocześnie tymczasowym prezydentem Vicente Lopez.
Zarazem odwołuje się atrybucje niedawno zaprowadzonego jednoli
tego rządu federalnego, a przywraca autonomję prowincyj wedle modły z czasów Juan Gregorio de Las Heras.
Rivadavia w ciągu swej krótkiej prezydentury nie zdołał ugrun
tować wprowadzonych reform politycznych i gospodarczych, nie
zbędnych dla rozbudowy argentyńskiej państwowości. Niemniej
3i
jednak rzucone przez niego idee, mimo wielu trudności, dojrzały później i ostatecznie, po kilkudziesięciu latach, zwyciężyła zasada jednolitego rządu federalnego, przy podporządkowaniu mu autonomji prowincjonalnej. Rivadavia też ustępując, wyrzekł swe pamiętne słowa: „Być może, że dzisiaj nie oddaje się sprawiedliwości dla mych szlachetnych i szczerych chęci, ale spodziewam się tego od potomności. Historja będzie dla mnie sprawiedliwa”.
Nacjonaliści, o tendencjach silnego rządu federalnego, zaczęli się zczasem nazywać „partido unitario” albo krótko „unitarios”. Im przeciwstawiali się zwolennicy autonomji prowincyj i po ustąpieniu Rivadavia rozpoczął się pomiędzy temi dwiema partjami okres dłu
goletnich walk.
W prowincji Buenos Aires został obrany gubernatorem pułkownik Manuel Dorrego. W grudniu 1828, po powrocie wojsk federalnych z wyprawy brazylijskiej, doszło do starcia pomiędzy „unitarystami”
i „prowincjalistami”. Gubernator Dorrego, dostawszy się w ręce wojsk unitarystów, zostaje rozstrzelany. Na jego miejsce zostaje wy
brany gubernatorem prowincji Buenos Aires i komendantem sił zbrojnych Juan Manuel Rosas. łączne walki i starcia pomiędzy woj
skami „unitarios” i prowincjonalnemi skończyły się ostatecznie zwy
cięstwem tych ostatnich i Rosas wzmocnił tern swą pozycję, a re
prezentacja prowincjonalna w Buenos Aires okrzyknęła Rosasa jako:
„restaurador de las leyes e instituciones de la Provincia de Buenos Aires”. W dniu 6-go grudnia 1829 r. wotowano mu szerokie pełno
mocnictwa rządowe, z których tenże sprytnie umiał korzystać i niby to nie chcąc dzierżyć władzy, umiejętnie ją skupiał w swojem ręku, zostawiając dla Kongresu prowincjonalnego tylko pozory, jakoby od niego zależał. W ciągu następnych kilku lat doprowadził on do zu
pełnej dyktatury i rządy jego zapisane zostały licznie rozlewaną krwią bratnią, wewnętrznemi walkami zbrojnemi i prześladowaniami poli
tycznemu Wielu obywateli, przeciwnych praktykom tyrana Rosas a, musiało szukać schronienia zagranicą. Rosas tę część terytorjów dzisiejszej Republiki, nad któremi władał, nazywał stale „Confedera- ción Argentina”, pozorując tern powszechność swego rządu. „Unita- ryści” usiłowali kilkakrotnie zrzucić Rosas’a, jednak im się to nie udawało. Uczynił to dopiero generał Justo Jose de Urquiza. On to, przebywając w prowincji Entre Rios, zgromadził zastęp wojsk i po
bił w dniu 3-go lutego 1852 pod Caseros dyktatora Rosas’a, który następnie na statku angielskim schronił się do Europy, gdzie zmarł w zupełnem opuszczeniu i gdzie towarzyszyły mu złorzeczenia tych wszystkich z ojczyzny, którzy za jego rządów niewinnie cierpieli.
General Urquiza, po zwycięstwie nad Rosas’em, wszedł natych
miast w kontakt z rządami prowincjonalnemi i w porozumieniu z gubernatorami postanowiono przystąpić do zorganizowania Repu
bliki federalnej. Generał Urquiza objął prowizorycznie ster Republiki, a Kongres federalny mógł się zebrać w mieście Santa Fe, dzięki nieporozumieniom, jakie powstały pomiędzy generałem Urquiza a pro
wincją Buenos Aires. Kongres w Santa Fe uchwala w dniu 1-ym maja 1853 Konstytucję federalną, przyjmując dla dawnych „Provin- cias Unidas” nazwę „Confederación Argentina”. Konstytucja stwo
rzyła jednolity rząd federalny, dzieląc władzę na ustawodawczą, wy
konawczą i sądową. Po ogłoszeniu konstytucji generał Urquiza zo- staje wybrany Prezydentem „de la Confederación Argentina”. Obok rządu federalnego mają istnieć rządy prowincjonalne, których ciała reprezentacyjne uchwalą swoją organizację, zgodnie z naczelnemi postanowieniami konstytucji.
Dawne tendencje „federalizmu” (unitarios) i „prowincjonalizmu”
nie znikły odrazu. Prowincja Buenos Aires pozostała na boku poza Confederación Argentina. Doszło znowu do zbrojnego starcia pomię
dzy wojskami konfederacji i prowincji Buenos Aires w r. 1856 pod Cepeda, z którego zwycięsko wyszedł generał Urquiza i reprezento
wana przez niego zasada jednolitej, federalnej formy rządu. Paktem z 11-go listopada 1859 w San Jose de Flores prowincja Buenos Aires miała wejść w skład „Confederación Argentina”, jednak póź
niej wycofała się z tego zobowiązania.
Następcą generała Urquiza został w r. 1860 Santiago Derqui.
linia 25-go września 1860 r. w Santa Fe Kongres federalny zmienił niektóre postanowienia konstytucji z r. 1853. Ta konstytucja, opie
rając się na federalnej formie rządu i autonomji prowincjonalnej w granicach nią określonych, obowiązuje do dziś dnia. Rząd jest
■republikański, a dla całości państwa przyjęto określenie „Nación Ar
gentina”, względnie „Repńblica Argentina”. W roku 1861 przyszło raz jeszcze do starcia pod Pavon pomiędzy siłami federalnemi i prowincjonalnemi Buenos Aires. Rząd Derqui’ego ustępuje, a w r. 1862 wybrany zostaje konstytucyjnym prezydentem Bartolo
me Mitre i odtąd terytorjum całej dzisiejszej Republiki rządzone jest jednolicie, w konstytucyjnej, federalnej i republikańskiej formie.
Za prezydentury Bartolome Mitre dochodzi w r. 1865 do wojny z Pa
raguayern, zakończonej zwycięsko dla Argentyny.
Począwszy od roku 1862 r., władzę federalną Republiki Argen
tyńskiej dzierżyli następujący prezydenci:
1- szy Bartolomó Mitre .... 1862 — 1868 2- gi Domingo F. Sarmiento . . 1868 — 1874
Argentyna — 3 33
3-ci Nicolas Avellaneda . . . 1874 — 1880 4-ty Julio A. Roca... 1880 — 1886 5-ty Miguel Juarez Celman . . 1886 — 1890 6-ty Carlos Pellegrini .... 1890 — 1892 7-my Luis Saenz Pena .... 1892 — 1895 8-my Jose Evarista Uriburu . . 1895 — 1898 9-ty Julio A. Roca (ponownie). 1898 — 1904 1O-ty Manuel Quintana .... 1904 — 1906 11-ty Jose Figueroa Alcorta . . 1906 — 1910 12-ty Roque Saenz Pena . . . 1910 — 1914 13-ty Victorino de la Plaza . . 1914 — 1916 14-tv Hipólito Irigoyen .... 1916 — 1922 15-ty Marcelo T. de Alvear . . 1922.
Rywalizacje tendencyj „federalistycznych ” i „prowincjonalisty nych” w kompetencji o zakres władzy trwają dalej i słabną lub wzmagają się stosownie do okoliczności. Rządy ostatniego prezydenta.
I)r. Hipolita Irigoyen’a, cechowała zdecydowana wola wzmacniania autorytetu federalnego i korzystał on przy każdej sposobności, aby władzę prowincjonalną zastępować tak zwanym „interwentorem fe
deralnym”, co ugruntowało także władzę dzisiejszego stronnictwa rządowego, „Union Civica Radical”.
Pomiędzy prowincjami istnieje od dawna spór o nowe granice interprowincjonalne, mające zapewnić im większą samodzielność go
spodarczą przez wolny dostęp do wybrzeży względnie spławnych rzek *)•
*) Zobacz: W. Alfredo Hudson: Neuvos limites interprovinciales.
ROZDZIAŁ III.