i litanie diakońskie przeciwko klęskom żywiołowym – suszy, trzęsieniu ziemi, strachowi
Odkryte w 1975 r. NSin, dzięki szczegółowemu opisowi, przygotowanemu przez Ioannisa Tarnanidisa i opublikowanemu w Sołuniu w 1988 r.49, wywołały w kręgach paleoslawistycznych prawdziwą sensację. Ku radości specjalistów – filologów i liturgistów – grecki uczony zamieścił na końcu swojej pracy fotografie wszystkich kart NSin. Ten cenny załącznik dał początek nowemu kierunkowi w badaniach nad Sin; w ciągu ostatnich lat pojawił się szereg studiów poświęconych pewnym problemom tekstologicznym i liturgicznym, związanym zarówno z NSin i ich relacjami z Sin50, jak również bardziej ogólnym kwestiom, dotyczącym analizy najstarszego etapu w rozwoju słowiańskiego obrządku liturgicznego51.
48 G. Pasarelli również podkreśla kwestię autorstwa modlitw przeciw suszy, ale nie przedsta-
wia własnej opinii, zob. G. P a s a r e l l i, L’eucologio cryptense G.b. VII (X sec.), Thessalonikê 1982, s. 57.
49
I. T a r n a n i d i s, The Slavonic Manuscripts... 50
I. Š e v č e n k o, Report on the Glagolitic Fragments (of the Euchologium Sinaiticum?)
Discovered on Sinai 1975 and Some Troughts on the Models for the Make-up of the Earliest Glagolitic Manuscripts, HUS 1982, IV, 2, s. 119–151; Г. М и н ч е в, Мястото на
новооткритите листове от Синайския евхологий сред другите текстове от ръкописа. Филологически и литургичен анализ на молитвите от денонощния богослужебен цикъл
(aj/smatikh; ajkolouqiva), „Palaeobulgarica” 1993, XVII, I, s. 21–36; Г. М и н ч е в, Дяконската
ектения и свещеническите молитви...; H. M i k l a s, M. S c h n i t t e r, Kyrillo-methodische
Miszellen, AfSPh [= Festgabe für Rudolf Aitzetmüller zum 70. Geburtstag], (Graz) 1994, XXII/1,
1, s. 141–220; M. B a k k e r, The New Testament Lections in the Euchologium Sinaiticum, „Polata Knigopisnaja” 1994, 25–26, s. 155–212.
51 M. A r r a n z, La Liturgie de l’Euchologe slave du Sinaï, [w:] Christianity among the Slavs.
The Heritage of Saint Cyril and Methodius. Rome, October 8–10, 1985 [= OCA, 231], Roma
1988, s. 15–74; M. A r r a n z, Liturgiczny aspekt dzieła Cyryla i Metodego, [w:] Cyryl i Metody,
NSin zawierają ryty liturgiczne i nowotestamentowe lektury na dni
powszednie i niektóre święta:
1. K. 1–4’: modlitwy kapłańskie na nieszpory, jutrznię, III i VI godzinki52; 2. K. 5–9: litanie diakońskie i modlitwy kapłańskie przeciwko strachowi i klęskom żywiołowym i zagrożeniom natury społecznej (najazdy nieprzyjaciela, susza, trzęsienie ziemi)53;
3. K. 9–12’: pierwsza część rytu Objawienia Pańskiego54 (druga część w Sin, k. 1–7’)55;
4. K. 13–28’: lektury z ewangelii i apostołu na dni powszednie i niektóre stałe święta kalendarza liturgicznego56.
Litanie diakońskie i modlitwy kapłańskie przeciwko strachowi i klęskom żywiołowym są pierwszym znanym słowiańskim przekładem podobnych tekstów bizantyńskich, poświadczonych jeszcze w najstarszych euchologionach. Konfrontatywne badania słowiańskich modlitw mogłyby pomóc w ustaleniu ich zależności od różnych redakcji greckich ksiąg liturgicznych oraz w dokładniej- szym określeniu geograficznego i kulturowego obszaru, na którym powstało Sin. Na szczególną uwagę zasługuje analiza liturgicznego (i szerzej – kulturowego) kontekstu, w który wpisują się litania i modlitwy przeciwko strachowi i klęskom żywiołowym. Są one związane z antycznymi procesjami błagalnymi w Konstan- tynopolu, prowadzonymi w wypadkach zagrożenia klęskami natury społecznej (ruchy heretyckie, najazdy barbarzyńców) lub żywiołowymi (trzęsienie ziemi, susza).
52 I. T a r n a n i d i s, The Slavonic Manuscripts..., s. 74–77, 219–223. Część modlitw wydał
w transliteracji łacińskiej I. Š e v č e n k o, Report on the Glagolitic Fragments..., s. 134–135, 137. Wszystkie modlitwy z dobowego cyklu liturgicznego (aj/smatikh; ajkolouqiva) w transliteracji cyrylickiej zob. w: Г. М и н ч е в, Мястото на новооткритите листове..., s. 35–39. Tenże tekst, wydany głagolicą, zob. w: H. M i k l a s, M. S c h n i t t e r, Kyrillo-methodische Miszellen..., s. 163–170.
53 I. T a r n a n i d i s, The Slavonic Manuscripts..., s. 77–78, 223–227; głagolicki tekst tej
części zob. w: H. M i k l a s, M. S c h n i t t e r, Kyrillo-methodische Miszellen..., s. 171–179.
54 I. T a r n a n i d i s, The Slavonic Manuscripts..., s. 78–79, 227–231; H. M i k l a s,
M. S c h n i t t e r, Kyrillo-methodische Miszellen..., s. 179–186. 55
R. N a h t i g a l, Euchologium Sinaiticum..., t. II, s. 1–14. 56
I. T a r n a n i d i s, The Slavonic Manuscripts..., s. 79–86, 231–247. Zob. też M. B a k k e r,
The New Testament Lections..., s. 184–208, mimo iż tytuł może wprowadzać w błąd. Bakker
wykorzystuje fotografie z katalogu Tarnanidisa, ale tekst, wydany jako aneks do artykułu, jedynie pozornie przypomina nowotestamentowe lektury w NSin. M. Bakker przedstawia „tekst intermedialny” (intermediary text), zmieniony w procesie porównania (collation process) z innymi zabytkami starobułgarskimi, staroserbskimi i staroruskimi. Zmieniony w ten sposób tekst różni się znacznie od znajdujących się na k. 13–28’ perykop ewangelicznych.
Zapisane na k. 5–9 litania i modlitwy uporządkowane są w następujący sposób:
1. K. 5:
– koniec litanii diakona57;
– modlitwa przeciwko strachowi: ìîëèòâà ãëàãîëåìàà âü ëèòè« ñòðàõà ðàäè. Inc.: ïàê¼ ò® ìîëèìú ìèëîñðúäíààãî âëàä¼ê©, ïîêààíèý ïàì®òü!!! (Eujch; ejn lith÷ dia; fovbon ginomevnh. Inc.: Pavlin sou, Kuvrie tou÷ filanqrwvpou
Despovtou, mnhvmh paideiva"...).
2. K. 5–8:
– długa litania diakona o deszcz: ìîëèòâà âü ëèòè« áåçäîæäüþ (Diakonika;
ejpi; ajnombriva");
– pierwsza modlitwa kapłańska o deszcz: ìîëèòâà âü áåçäîæäüå. Inc.: âëàäûêî ãîñïîä¶ áîæå íàøú, µæå ïðýæäå ðåâíîâàíèý! ïîñë¹øààâú µëèª ïðîðîêà!!! (Eujch ejpi; ajnombriva" aí. Inc.: Devspota Kuvrie oJ Qe;o" hJmw÷n, oJ dia; to;n pro;" se;
zh÷lon ejpakouvsa" jHliou÷ tou÷ profhvtou...).
– druga modlitwa o deszcz (bez tytułu). Inc.: ãîñïîä¶ áîæå âñåäðúæèòåëþ, âúçâîä®è îáëàê¼ îòú ïîñëýäüíèõú çåìë®!!! (Eujch ejpi; ajnombriva" a[llh.
Inc.: Kuvrie, oJ Qe;o" oJ pantokravtor, oJ ajnavgwn nefevla" ejx ejscavtou th÷"
gh÷"...).
3. K. 8–9:
– modlitwa przeciwko trzęsieniu ziemi: ìîëèòâà âü ëèòè« òð®ñà ðàäè! Inc.: ñòðàøåíú è äèâåíú, µ âåëèêú, ïðýñëàâåíú æå! µ èñòèíåíú åñè áîæå!!! (Eujch ejpi;
seismou÷. Inc.: JO fobero;" kai; qaumasto;" kai; mevga", e[ndoxov" te kai; ajlhqino;" Qeo;"...).
Tablice porównawcze modlitw przeciwko strachowi i trzęsieniu ziemi, podobnie zresztą jak tablica porównawcza modlitw należących do rytu przeciwko suszy (jedynego całkowicie zachowanego rytu w tej części NSin), ukazują ciągłą obecność pewnej części lub wszystkich opisanych modlitw i litanii diakona w różnych etapach rozwoju praktyki liturgicznej Greków i Słowian. Jednocześnie przedstawiają ewolucję tekstów liturgicznych, dając w ten sposób przykład charakterystycznego procesu, towarzyszącego historii bizantyńsko-słowiańskiego obrządku liturgicznego: ciągłego „obrastania” pier- wotnego jądra euchologicznego późniejszym materiałem liturgicznym, który często narusza kompozycję rytów i w większości przypadków stanowi jedynie niezbyt udaną kopię dawnej poezji modlitewnej.
57
I. Tarnanidis nazywa koniec tego Paraklhtikh; eij" pasa;n livthn, wiążąc tekst starobułgarski z pewną ektenią grecką opublikowaną w GOAR, s. 640. Zob. I. T a r n a n i d i s, The
Modlitwa przeciwko strachowi (spowodowanemu najazdem nieprzyjaciela)
ìîëèòâà ãëàãîëåìàà âü ëèòè« ñòðàõà ðàäè. Inc.: ïàêû ò® ìîëèìú ìèëîñðúäíààãî âëàä¼ê©, ïîêààíèý ïàì®òü!!! (Eujch; ejn lith÷ dia; fovbon
ginomevnh. Inc. Pavlin sou, Kuvrie tou÷ filanqrwvpou Despovtou, mnhvmh paideiva"...). NSin + Gb IV + Gb VII + Por + Ott + Bes + Coi + SinGr. 973 + Ebe + GOAR + Rom + Zer +
Litania diakona i modlitwy kapłańskie przeciwko suszy (o deszcz)
litania 1 modlitwa 2 modlitwa inne
ìîëèòâà âë&êî ã¶& áæ&å ã¶& áæ&å
ëèòè« íàøú, µæå â°ñåäðúæèòåëþ, áåçäîæäüþ ïðýæäå... âúçâîä®è îáëàêû NSin + + + – Bar. gr. 336 – + + – SinGr. 958 – + – – Gb VII – + + – Por – + + – Sev – + + – Ott – + + – Bes – + + – Coi – + + + 58 SinGr. 973 – + – – Lavra 189 – + – – Strat – + + SinGr. 982 + + + – Vat. 133 + (wariant) + – – 58
Inc. Devspota Kuvrie, oJ Qeo;", oJ pantokravtwr, oJ proskalouvmeno" to; o[dwr th÷"
Zajk – + – –
Borill + (wariant) + +
GOAR + (wariant) + + + 6 modlitw
Euchologion + (=GOAR) + + + (=GOAR)
Rom + (=GOAR) + + + (=GOAR)
Modlitwa przeciwko trzęsieniu ziemi
ìîëèòâà âü ëèòè« òð®ñà ðàäè. Inc.: ñòðàøåíú è äèâåíú, µ âåëèêú, ïðýñëàâåíú æå! µ èñòèíåíú åñè áîæå!!! (Eujch ejpi; seismou÷. Inc.: &O fobero;" kai; qaumasto;" kai;
mevga", e[ndoxov" te kai; ajlhqino;" Qeo;"...)
modlitwa inne NSin + – Bar. gr. 336 + – Gb IV + Gb VII + – Por + – Sev + – Gb XI + – Ott + – Bes + – Coi + – Strat + Lavra 16 + + (=GOAR)
GOAR + + (kanon + trzy59 modlitwy)
Euchologion + + (=GOAR)
Rom + + (=GOAR)
Zer + + (=GOAR)
Związek pomiędzy litaniami i modlitwami przeciwko klęskom żywiołowym i błagalnymi procesjami w bizantyńskiej i słowiańskiej praktyce liturgicznej jest poświadczony również w rubrykach odpowiednich tekstów w rękopisach średniowiecznych:
NSin – ìîëèòâà ãëàãîëåìàà âü ëèòè« ñòðàõà ðàäè. (Eujch; ejn lith÷" dia; fovbon)60
;
ìîëèòâà âü ëèòè«áåçäîæäüþ; ìîëèòâà âü ëèòè« òð¯ñà ðàäè!
59
O kanonach przeciwko klęskom żywiołowym i o późniejszym rozwoju rytu zob. I. M. P h o u n t o u l e s, jAkolouqiva...
60
Tak w Sev, por. S. K o s t e r, Das Euchologion Sevastianov..., s. 181. Rubryka liturgiczna w Gb IV jest taka sama. Bes daje rubrykę liturgiczną bardziej rozwiniętą i zbliżoną do NSin: